Ünite 1: Ontolojik Kategoriler

Metafizik terimi varlığı varlık olmak bakımından araştıran bilim olarak betimlenir ve genel metafizik ve özel metafizik olarak ikiye ayrılır. Genel metafizik , varlık kategorisi de denilen ontolojik kategorilerin ve arasındaki ilişkilerin incelenmesi demektir ve varlıkbilim olarak da adlandırılan ontoloji de denir. Özel metafizik ise varlığı özel açılardan inceler ve bir veya birden fazla kategori ya da alt kategoriyi konu edinir.

Metafizik Nedir?

Metafizik yani ontoloji varolan ve varolabilen şeylerin tümünün ontolojik kategori denilen en üst türlerini konu edinir. En önemli kategoriler ise nesne ve özellik kategorileridir. Özel bilimlerden farklı olarak metafizikte konusunu oluşturan kategorilere ait şeylerin varlığı bir ön dayanak olarak kabul edilmez ve bu şeylerin varlığı bir metafizik kuram çerçevesinde dizgisel olarak irdelenir. Bazı kategorilere ait dolaysız olarak kabul edilen şeylere o kuramın temel kategorileri, temel kategoriler tarafından tanımlanabilen kategorilere de kuramın türetilmiş kategorileri denir.

Metafizik önermeleri mantıksal doğru olmadıklarından a priori , deneysel bilimlerin doğruları olmadığından sentetik a priori değildirler, ontolojik kategorilere dair ve kategori adını içeren, kategorilere ilişkin matematiksel olmayan sentetik a priori doğrular olduğu söylenebilir. Metafizik önermeler ö ndayanaklar yani sağduyusal örtük metafizik öndayanakların bir metafizik kuram biçiminde dizgeleştirmeleriyle elde edilirler.

Metafizik önermeler ilk aşamada metafizik öndayanakların uyumlu ve tutarlı bir biçime dönüştürülmesiyle ortaya çıkan tam olarak dile getirilmemiş önermelerdir. İkinci aşamada metafizik aksiyon denilen az sayıda önermeler ortaya konur, üçüncü aşamada ise bu önermelerde geçen kategori terimlerinin bir bölümü öbür terimler yardımıyla tanımlanır. Aksiyomlar, tanımlar ve onlardan türetilen metafiziksel önermelerden oluşan dizgiye metafizik kuram denir. Metafizik, metafizik önermelerden oluşan bir metafizik kuramı oluşturmasına ve bu önermelerin doğruluğunun sınanmasına yönelik bir yöntemdir.

Örnekleme İlişkisi: Tümel ve Tikel Kategorileri

Varolan şeylere varlık, varolabilen şeylere ise olanaklı şey denir. Varlık olmayan olanaklı şeylere ise salt olanaklı şey denir. Bütün olanaklı şeyler iki ontolojik ilişkiye dayanarak sınıflandırılır:

1. Ait olma ilişkisi: ilkel örnekleme ilişkisine dayanarak tamınlanır.
2. Sahip olma ilişkisi: ilkel taşıma ilişkisi ile tanımlanır.

İlkel ilişkiler tanımlanamaz ancak bir yandan örneklendirilerek öbür yandan aksiyomlar ile açıklanabilirler.

A şeyi B şeyini örnekliyor ise, B şeyi de A şeyi ile örneklenir. A şeyi B şeyinin örnekleyeni, B şeyi de A şeyinin örneklediği tür denir. Örnekleme ilişkisi Örneklenme ilişkisinin evriğidir. Örnekleyenler varolan ya da varolabilen olanaklı şeylerdir. Olanaklı örnekleyen ise, o şeyin örnekleyenin bulunmasının olanaklı olması demektir. Örnekleyen ve olanaklı örnekleyen birbiri yerine kullanılabilir. Bir türün birden çok sayıda varolan ya da varolmayan olanaklı örnekleyeni bulunur. Örnekleme ilişkisi zamandan bağımsızdır. Yani A şeyi B şeyini örnekler savı, ya hep doğrudur ya da hep yanlıştır.

Bir türün varolan örnekleyenlerine kaplamın öğesi, varolan örnekleyenlerin kümesine o türün kaplamı denir. Bir türün tüm örnekleyenlerinin kümesine o türün olanaklı kaplamı denir. Örneğin, A ile B iki tür ise, A’nın olanaklı kaplamı, B’nin olanaklı kaplamının öz alt kümesi ise, A’ya B’nin türü , B’ye de A’nın cinsi denir. A türü B türünün alt türü, B’de A’nın üst türü dür. Bir türün örnekleyenlerinin kümesi (kaplamı) tüm alt türlerinin örnekleyenlerinin kümesi ile özdeştir.

Tümel, varolan ve/veya olanaklı örnekleyeni bulunmayan şey (cins ve türler), tikel ise varolan ya da olanaklı örnekleyeni bulunmayan şey (örnekleyenler) demektir. A şeyi B şeyine aittir demek, A tikel olup B’nin örnekleyenidir veya A tümel olup B cinsinin türüdür demektir. Bu ait olma ilişkisidir. B, A şeyi için söylenir demek, A şeyi B şeyine aittir demektir. Bu da ait olma ilişkisinin evriği olan söyleme ilişkisini tanımlar.

Taşıma İlişkisi: Özellik ve Nesne Kategorileri

A şeyi B şeyini taşır ise, B şeyi de A şeyi tarafından taşınır. Taşınma ilişkisi , Taşıma ilişkisinin evriğidir. A şeyi B şeyinin taşıyıcısı, B şeyi A şeyi tarafından taşınandır. Bu iki ilişkiden faydalanılarak, tikel ana kategorisinin bir alt kategorisi olan tikel özellik şöyle tanımlanabilir: “A şeyi tikel bir özelliktir” demek, “A şeyi bir şey tarafından taşınır yani A’nın bir taşıyıcısı bulunur” demektir. Taşıma ilişkisi zamana bağlıdır. A şeyi B şeyini taşır ise, a. Hiçbirşey A’nın örnekleyeni değildir, yani A tikeldir. b. Hiçbirşey B’nin örnekleyeni değildir, yani B tikeldir. Her tikel ya bir şeyi taşır ya da bir şey tarafından taşınır. Birden fazla şey tarafından taşınabilen özelliklere yinelenebilen tikel özellikler , yalnız bir şey tarafından taşınabilen özelliklere ise yinelenemeyen tikel özellikler ya da trop denir. Her tikel özellik yalnız bir tek şey tarafından taşınır. Tümel alt kategorisinin bir alt kategorisi olan tümel özellik şöyle tanımlanabilir: “A şeyinin tümel özellik olması” demek, “A şeyinin tümel olup bütün örnekleyenlerinin birer tikel özellik olması” demektir.

“A şeyi bir nesnedir” demek, “Hiçbirşey A’nın örnekleyeni değildir, yani A tikeldir” ve “Hiçbirşey A’yı taşımaz” demektir. “A şeyi bir nesne türüdür demek, A şeyi bir tümeldir” ve “A şeyinin bütün örnekleyeni birer nesnedir” demektir. Her tümel ya bir nesne türüdür ya da bir özellik türüdür. Her nesne en az bir şeyin örnekleyenidir. En az bir şeyi taşıyan her şey bir nesnedir. Dolayısıyla, bir şey nesnedir eğer ve ancak o şey başka bir şeyi taşırsa.

“A nesnesi B tümel özelliğini dolaylı olarak taşır” demek, “A nesnesi B tümel özelliğinin örnekleyeni olan X gibi bir tikel özelliği taşır” demektir.

Nesneler ve tikel özellikleri dolaysız, tümel özellikleri dolaylı olarak taşıdığı söylenebilir.

Tüm ontolojik ilişkiler biçimsel olarak birer bağıntı gibi görünürler. Ancak ilkel örnekleme ve taşıma ilişkileri için olmayana ergi yöntemiyle böyle olmadığı gösterilebilir.

Soyut ve Somut Tikeller

Uzay-zaman içinde yer almayan bütün şeylere soyut şeyler, uzay zamanda yer alan şeylere ise somut şeyler adı verilir. Örnekleyeni olmayan ancak uzay zaman içinde yer almayan nesneler tikel soyut nesne olarak adlandırılır. Uzay ve zaman içinde bulunan tüm canlı ve cansız şeyler somut nesnelerdir, yinelenemez tikel özellikler olarak tanımlanan troplar ise somut tikel özelliklerdir.

Bütün Şeylerin Dört Temel Kategoriye Ayrılması

Aristoteles’e göre bütün şeyler özellik türü, nesne türü, tikel özellik ve nesne kategorilerine ayrılır.

Olay, Önerme ve Durum Kategorileri

Olay ortaya çıkan şey demektir, zihinsel ve fiziksel olarak ikiye ayrılırlar. Olaylarda üç öğe ayırt edilebilir; bir veya birden çok sayıda somut nesne, belli bir zaman aralığı ve/veya uzay yeri, sözü geçen nesnelerin o zaman aralığı veya uzay yerinde taşıdıkları özellikler.

Önerme doğruluk değeri bulunan, soyut bir şeydir. Bildirisel tümce ile dile getirilir. Bir tümcenin bağlamı; tümceyi kullanan kişi, kullanıldığı zaman aralığı, kullanıldığı uzay yeri öğelerinden oluşur. Tümceler, bağlama-bağlı ve bağlamdan bağımsız tümceler olarak ikiye ayrılırlar.

Bir önermenin karşılığı olup onu doğru ya da yanlış olan dil dışı bir şey durumdur. Gerçek olanlar ve gerçek olmayanlar diye ikiye ayrılırlar.