Ünite 4: Maliyet Kuramı

Maliyetin Ölçümlenmesi

Kar maksimizasyonu amacı ile hareket eden firmalar, söz konusu bu maliyetleri minimize etme yoluyla karlarını en çoklamaya çalışırlar.

Mevcut üretim alternatiflerinden birini tercih ettiğimizde vazgeçmiş olduğumuzda diğer üretim alternatifleri arasındaki en iyi üretim alternatifinin piyasa değerine fırsat(alternatif ) maliyeti denir.

Bir mal veya hizmetin üretimi için direkt olarak parasal bir harcamayı gerektiren ödemelerin tamamına açık maliyet denir. Açık maliyetler muhasebeleştirilip kayıt altına alınan maliyetlerdir. Bir mal veya hizmetin üretimi için direkt olarak parasal harcamayı gerektirmeyen fakat bir alternatiften vazgeçilmiş olunması nedeniyle ortaya çıkan maliyetlere örtük maliyet denir. Örtük maliyetler muhasebeleştirilip kayıt altına alınmayan maliyetlerdir.

İktisatçılar bir firmanın maliyetinden bahsederken daima ekonomik maliyeti kastederler. Ekonomik maliyetler, toplam açık maliyetler ile toplam örtük maliyetlerin toplamından oluşur.

Muhasebe karı, toplam hasılattan toplam açık maliyetlerin çıkarılması ile bulunur. Ekonomik kar ise, muhasebe karından toplam örtük maliyetlerin çıkarılmasıyla bulunur. Ekonomik karın pozitif olduğu durumda firma aşırı kar elde etmektedir. Ekonomik karın sıfır olduğu durumda firma normal kar elde ediyor demektir. Ekonomik karın negatif olduğu durumda firma zarar etmektedir.

Kısa Dönemde Maliyetler

a. Toplam maliyetler

Firma kısa dönemde toplam sabit maliyet(TFC), toplam değişken maliyet(SRVC), toplam maliyet(SRTC), ve marjinal maliyet olmak üzere dört farklı maliyetle karşı kaşıya kalır.

Toplam sabit maliyet, üretim düzeyi ile birlikte değişmeyip sabit kalan üretim harcamaları toplamıdır. Firmanın kısa dönemde üretim sürecinde değiştirmeyip sabit kalan girdilerine ilişkin maliyetlerdir ve bu maliyetler üretim hiç yapılmasa dahi firmanın katlanmak zorunda olduğu maliyetlerdir(kira gideri).

Toplam değişken maliyet, üretim düzeyi ile birlikte değişen üretim harcamaları toplamıdır. Değişken maliyet firmanın üretim sürecinde kullandığı değişken girdilerine ilişkin maliyetlerdir. Değişken maliyetler üretim yokken sıfırdır, üretimin birinci biriminden itibaren ortaya çıkar ve üretimle birlikte artar.

Toplam maliyet, kısa dönemde firmanın katlandığı toplam sabit maliyetler ile toplam değişken maliyetlerin toplamından oluşur.

b. Ortalama ve Marjinal Maliyetler

Ortalama sabit maliyet (AFC), toplam sabit maliyetlerin(TFC) toplam çıktı miktarına(Q) oranlanması ile elde edilir ve bir birim çıktı başına düşen toplam sabit maliyeti yansıtır.

Ortalama değişken maliyet (SRAVC), toplam değişken maliyetin(SRVC) toplam çıktı miktarına(Q) oranlanmasıyla elde edilir ve bir birim çıktı başına düşen toplam değişken maliyeti yansıtır.

Ortalama maliyet (SRATC), toplam maliyetin(SRTC) toplam çıktı miktarına(Q) oranlanmasıyla elde edilir ve bir birim çıktı başına düşen toplam maliyeti yansıtır.

Marjinal maliyet (SRMC), firmanın bir birim daha fazla üretmesi sonucunda katlanmak zorunda olduğu ek maliyettir. Marjinal maliyet her bir birim ilave üretimin toplam maliyet üzerine yarattığı ek maliyeti yansıtır. Kısa dönemde TFC sabit olduğundan TFC’deki değişim sıfırdır ve dolayısıyla marjinal maliyet, çıktıdaki bir birimlik değişimin toplam değişken maliyetlerde yol açtığı değişimden başka bir şey değildir.

Kısa dönemde firmanın tek değişken girdisi olan emek girdisi için yapılan harcamalar firmanın toplam değişken maliyetlerini yansıtmaktadır. Toplam değişken maliyetler üretimin sıfır olduğu durumda sıfıra eşit olan ve üretim miktarıyla birlikte artan maliyetlerdir. Bu bağlamda toplam değişken maliyetlerdeki artışın şekli tamamen üretimdeki artışın şekline bağlı olarak ortaya çıkmaktadır.

‘Bu bölümde kitabın 91. Sayfasında yer alan şekilleri inceleyiniz.’

Uzun Dönemde Maliyetler

Kısa dönemde sadece tek bir girdi değişken girdi iken uzun dönemde tüm girdiler değişken girdidir ve bundan dolayı da uzun dönemde firma, tüm girdilerin üretimde kullanılan miktarlarını istediği gibi değiştirip üretim maliyetini minimize imkânına sahiptir.

Firma belli bir eş ürün eğrisi üzerinde aynı miktar ürünü teknolojik olarak etkin olan çok sayıda farklı girdi bileşenini kullanarak üretebilmektedir.

Aynı üretim miktarını sağlayan teknolojik olarak etkin olan girdi bileşenleri arasından en düşük üretim maliyetine sahip olan girdi bileşenine ekonomik olarak etkin olan girdi bileşeni denir.

Eş maliyet doğrusu , aynı miktarda toplam harcamayı gerektiren emek ve sermaye girdisi bileşenlerini gösteren doğrudur. Bu doğru üzerindeki her noktada yer alan girdi bileşenleri için yapılan toplam harcama aynıdır. Emeğin fiyatı olan ücretin w ile ve sermayenin fiyatı olan kiranın r ile gösterildiği ve w ile r’nin veri olduğ u durumda firmanın toplam maliyeti, emek ve sermaye girdilerinin maliyetleri toplamına eşittir.

Eş maliyet doğrusu, girdi fiyatları sabitken girdilere yapılan toplam harcama miktarı değiştiğinde veya girdilere yapılan toplam harcama miktarı sabitken girdi fiyatları değiştiğinde değişir.

Bir firma eş maliyet doğrusunda içerilen maliyet bilgisi ile eş ürün eğrisinde içerilen etkin üretim bilgisini birleştirerek belli bir üretim düzeyini en düşük maliyetle gerçekleştirmeye çalışır.Firma emek ve sermaye girdilerinin her biri için harcadığı son liraların marjinal fiziki ürünlerini birbirine eşitlemek suretiyle maliyetini minimize eder.

Girdi fiyatlarında meydana gelecek olan bir değişim, aynı çıktı düzeyinde girdilere yapılacak olan toplam harcamayı değiştirecektir. Girdilerden en azından birinin fiyatı düştüğünde firma aynı çıktı düzeyini daha düşük maliyetle elde ediyor iken girdilerden en azından birinin fiyatı arttığında firma aynı çıktı düzeyini daha yüksek maliyetle elde etmektedir.

Uzun dönem genişleme yolu, firmanın eş maliyet doğruları ile eş ürün eğrileri arasında kalan teğet noktalarını birleştiren doğrudur. Her bir çıktı düzeyi için maliyet minimizasyonunu sağlayan emek ve sermaye girdi bileşenlerinin geometrik yeridir.

Uzun dönem toplam maliyet (LRTC), her bir çıktı düzeyi için maliyet minimizasyonunu sağlayan girdi bileşenlerinin içerdiği maliyetler toplamıdır.

Uzun dönem ortalama maliyet (LRAC), birim çıktı başına düşen uzun dönem toplam maliyettir.

Uzun dönem marjinal maliyet (LRMC), üretimi bir birim artırmanın uzun dönem toplam maliyette meydana getirdiği artıştır.

Üretim miktarı arttıkça maliyeti minimize eden miktarı artan girdiye normal girdi denir. Her iki girdinin de normal girdi olduğu durumda uzun dönem genişleme yolu pozitif eğimlidir.

Üretim miktarı arttıkça maliyeti minimize eden miktarı azalan girdiye bayağı girdi denir. Girdilerden birinin normal girdi diğerinin ise bayağı girdi olduğu durumda uzun dönem genişleme yolu negatif eğimlidir.

Pozitif ölçek ekonomileri , üretimi iki kat arttırmanın maliyeti iki kattan daha az arttırdığı duruma denir. Yani üretim arttıkça ortalama maliyetin azaldığı durumdur.

Negatif ölçek ekonomileri , üretimi iki kat arttırmanın maliyeti iki kattan daha fazla arttırdığı durumdur. Yani üretim arttıkça ortalama maliyet de artar.

LRAC’nin negatif eğimli olmasının arka planında pozitif ölçek ekonomileri yatarken, LRAC’nin pozitif eğimli olmasının arka planında negatif ölçek ekonomileri yatmaktadır.

Pozitif ölçek ekonomilerini ortaya çıkaran nedenler;

• Uzmanlaşmayla ortaya çıkan verimlilik artışı
• Büyük ölçekte faaliyet göstermenin verdiği esneklikle firma yöneticilerinin girdi bileşenlerini istedikleri gibi değiştirerek üretim sürecini daha etkin kullanmaları
• Bazı girdilerin bölünemiyor olması
• Büyük miktarda girdilerin daha büyük ıskontolarla piyasadan satın alınmasına ve böylece üretim maliyetlerinin düşmesine imkân sağlaması

Negatif ölçek ekonomilerini ortaya çıkaran nedenler;

• Kısa dönemde fabrika alanı ve makine yetersizliği
• Büyük firmayı yönetmenin getirdiği iş yükü
• Büyük miktarlarda satın alma ıskontolarının belli bir miktara ulaştıktan sonra ortadan kalkıyor olması

Kısa ve Uzun Dönem Maliyet Eğrilerinin Birlikte Analizi

Firmanın üretimini emek ve sermaye girdilerini kullanarak gerçekleştirdiği durumda sermaye girdisi bünyesinde tesis(fabrika) büyüklüğü, makine-teçhizat gibi unsurları barındırmaktadır. Kısa dönemde sermaye girdisi sabit olduğundan söz konusu bu unsurlar da sabit kalmakta fakat uzun dönemde tüm girdiler değişken olduğundan bu unsurlar da değişebilmektedir.

Firma uzun dönemde hangi tesiste üretim yapacağına karar verirken aynı zamanda hangi SRATC eğrisi üzerinde üretim yapacağına karar vermiş olmaktadır.

Kısa dönemde ortalama maliyet eğrisinin minimum olduğu çıktı düzeyine maksimum tesis kapasitesi denir.

Maksimum tesis kapasitesinden küçük üretim düzeyleri aşırı kapasite olarak adlandırılır.

Maksimum tesis kapasitesinden büyük üretim düzeyleri kapasite üstü olarak adlandırılır.

Uzun dönem ortalama maliyeti minimum kılan kısa dönem ortalama maliyet eğrisinin ait olduğu tesisin büyüklüğüne optimum tesis büyüklüğü denir.

Ölçeğe göre sabit getiri olduğu durumda, uzun dönem toplam maliyet eğrisi(LRTC) orijinden başlayan bir doğru görünümünde olur. Üretim faktörleri iki kat arttığında hem üretim miktarı hem de LRTC iki kat artmaktadır ve bundan dolayı LRTC eğrisi üretim miktarı ile birlikte artan bir doğru şeklinde olmaktadır.