Ünite 3: Hitit Mitolojisi

Giriş

Grekçe myth “masal, öykü, hikâye, efsane” ve logos “söz” kelimelerinin birleştirilmesinden türetilmiş mitoloji, insan düşgücünün bir ürünüdür. Mitler bir ülkeden diğer bir ülkeye yayılmış ya da diğer halkların benzer olaylarla karşılaşması üzerine, düşgüçlerinin öteki uluslardan bağımsız olarak işlemesinin bir ürünü olarak doğmuş olmalıdır.

Bundan dolayı olmalıdır ki, tarihçi Herodot miti, “tarihi değeri olmayan, uydurma güvenilmez masallar” ve Ploton da “gerçeklerle ilgisi olmayan uydurma, boş ve gülünç hikâyeler” olarak değerlendirirler. Her ne kadar durum böyle de olsa eskiçağ uluslarınca yazılı ve sözlü olarak vücuda getirilmiş efsanelerden, eskiçağ ve günümüz Anadolu kültür dünyasına ışık tutacak pek çok ipucu yakalanabilir.

Hitit edebiyatında yer alan efsanelerin tamamı o dönem eskiçağ uluslarının efsanelerinin birer öykünmesinden oluşmaktadır. Hitit edebiyat dünyasında yer alan bu efsaneler daha çok Mezopotamya (Sumer), Anadolu (Hatti) ve Hurri kökenlidir. Hititlerin bu mitolojik metinleri, ritüel/tören dediğimiz dini ve büyüsel olgular ile tapınaklarda müzik eşliğinde söyledikleri bilinmektedir.

• Hatti (Anadolu) Kökenli Mitler

Anadolu’nun yerli halkı olan Hattilerin mitleri Hititler tarafından Hititçeye adapte edilmiştir. Diğer yabancı kökenli mitlerden daha basit bir yapı gösteren ve ayinle ilgili temsillerin sözlü olarak müzik eşliğinde icra edilmesiyle oluşmuştur.

• Hurri Kökenli Mitler

Bu mitler Hurriceden Hititçeye uyarlanmıştır. Aşağıda başlıkları verilmiş olan efsaneler birbiriyle ilişkilidir. Bu efsanelerin ana konusunu; Kumarbi ve Fırtına Tanrısı Teşup’un tanrılar üzerinde bir krallık elde etmek için verdiği mücadele oluşturmaktadır.

Hitit Efsanelerinin İçeriği

Hatti (Anadolu) Kökenli Mitoslar

İlluyanka Efsanesi

Anadolu’da ilkbaharın/Purulli müjdeleyicisi kapsamında tapınaklarda bir Hitit edebi metni olarak Geç Hitit Dönemi’ne kadar okunduğu bilinen Hatti (Anadolu) kökenli mitlerin en önemlilerinden biri yılan/ejderha İlluyanka efsanesidir. Bu efsanenin Hitit kült ve ritüelleri ile bağlarının olduğu bilinmektedir. Efsane iki nüsha halinde ele geçmiştir.

Efsane genel hatları ile Babil’de yeni yıl şenliklerinde okunan ejder Tiamat’ın öldürülmesini konu alan Babil Yaradılış Mit’inden etkilenmekle birlikte, Homeros’un Odysseus’unda (I 44 vd. II 1 vd.) Atlas’ın kızı Kalypso ve Odysseus ile ilgili anlatılan olayları etkilemiş olduğu anlaşılmaktadır.

Telipinu’nun Kayboluşu

Anadolu kökenli ve yine baharı/nevruzu müjdeleyen bir başka Hitit efsanesi de ‘Tanrı Telipinu’nun Kayboluşu’ mitidir. Hitit edebiyatında önemli bir yer tutan ve tanrıların kaybolması motifinin işlendiği bu tür efsaneler, genel olarak değerlendirildiğinde; Ugarit ‘Baal ile Mot’ mitinde Baal’ın ortadan kayboluşu ve Sümerce, Tammuz’un yer altı dünyasında başından geçenlerin anlatıldığı ‘İnanna’nın Cehenneme İnişi’ adlı efsane ile benzer yönleri bulunmaktadır.

Telipinu’nun Kayboluşu efsanesi dua, ritüel ve büyü ile güçlendirilmiştir. Efsane ‘eski krallık’ devrinden itibaren ‘imparatorluk’ döneminde de Anadolu’da söylenegelmiştir.

Hurri Kökenli Mitoslar

Hititler, Anadolu’nun güneydoğusunda yaşamış Hurri kültüründen büyük oranda etkilenmiştir. Bu etkileşim Hitit kralı III. Hattuşili’nin Kadeş savaşından dönüşte Lawazantiya kenti rahibinin kızı Puduhepa ile evlenmesiyle doruk noktaya ulaşmıştır. Dolayısıyla Hurri kültürünün yarattığı Kumarbi (Gökteki Krallık Efsanesi), Tanrı LAMA’nın Gümüş’ün Hedammu’nun ve Ullikummi’nin Şarkısı adlı efsaneler Hitit edebiyatında önemli bir yer tuttu.

Kumarbi (Gökteki Krallık) Efsanesi

Bu efsanelerin ilki olan Kumarbi (Gökteki Krallık) Efsanesi Alalu, Anu ve Kumarbi gibi tanrıların üzerine kurgulanmıştır. Anu Gökyüzü Tanrısı’dır. Alalu da onun daha önceki atasıdır. Ayrıca metin kadim tanrılar Nara, Napşara, Minki ve Ammunki’den de söz etmektedir. Efsanelerde Mezopotamya ağırlıklı tanrıların isimlerinin geçmesi bu mitlerin Babil kökenli olma ihtimalini akla getirmektedir.

Ullikummi Şarkısı

Bu efsanenin devamı olan Hedammu ve Ullikummi Şarkısı’nda Fırtına Tanrısı Teşup’un, krallık tahtına oturması konu edilmektedir. Efsanenin devamı, Ullikummi Şarkısı’nda Kumarbi’nin, Fırtına Tanrısı’na karşı bazı planlar kurduğu ile başlamaktadır.

Bu efsanenin temelinde yatan eski ve yeni tanrılar arasındaki mücadeleler Mısır, Babil ve Ugarit mitlerindan da bilinmektedir. Bu efsane Fenikeliler aracılığıyla Yunanlılara geçmiştir.

Bu arada Ullikummi efsanesinde geçen ‘Yeryüzü ve gökyüzünü ayırdıkları bakır bıçağı getirsinler,’ cümlesinden Sumerler tarafından evrenin yaratılışı konusunda kaleme alınmış efsanelerden etkilendiği anlaşılmaktadır. Çünkü Sumerlere göre, yer ve gök önceden bitişikti sonradan ayrılmıştı.

Mezopotamya ve Kenan Kökenli Mitoslar

Hitit mitolojisinin beslendiği kaynaklardan diğeri de Mezopotamya kökenli efsanelerdir. Bu efsaneler içinde en önemlisi Gılgamış destanıdır. Sumer, Babil ve Hurri kültüründe görülen efsanenin Hititçe nüshası, Enkidu’nun öldürülmesini konu edinmektedir. Bu mitten ayrı olarak Mezopotamya sel afetlerinin anlatıldığı hem Akadca ve hem de Hititçe olarak yazılmış Atramhaşi ve Mezopotamya Günah İneği motifinin işlendiği çiviyazılı metinler sayılabilir. Hitit edebiyatını besleyen bir diğer kaynak Kenan kökenli efsanelerdir ve Hurrililer eliyle Hititçeye geçmiş olan Elkunirşa-Aşertu miti bu gruba dâhil edilebilir.

Masallar

Bütün bunlardan ayrı olarak Hitit masalları içinde değerlendirilebilecek bir grup daha vardır. Yukarıda saydığımız Hitit masallarına ek olarak Hurrililer eliyle Hititçeye geçmiş olan ‘Gurparanzah masalı’ da anılmaya değerdir.

Appu ve İki Oğlu ve Avcı Keşşi ve Karısı de masal örneklerimdendir.

Hitit Mitolojisinin Başlıca Tanrı ve Tanrıçaları

Hittitlerin yerel kült merkezlerinde çeşitli ayinler düzenledikleri pek çok tanrı ve tanrıçaları vardı. Panteonda tam bin tanrının olduğu bizzat Hititler tarafından çeşitli vesilelerle belirtilmiştir. Ancak şimdiye kadar çivi yazılı metin ciltlerinde altı yüzün üzerinde tanrı ismi ortaya çıkarılmıştır. Bunlar Mezopotamya, Hatti, Hurri, Luwi ve Pala orijinli tanrı ve tanrıçalardır.

Hitit mitolojisinde geçen tanrı ve tanrıçaların listesi şu şekildedir:

Alalu

Eski zamanlardan beri gökyüzünde kral olan bu tanrı, Mezopotamya kökenlidir ve gökyüzünde dokuz yıl boyunca kral olarak kalmıştır. Anu Mezopotamya kökenli olup Teşup’un ve Taşmişu’nun babası ve tanrıların ikincisidir.

Aranzah (Dicle Nehri)

Anu ve Kumarbi’nin çocuğu, Fırtına Tanrısı ve Taşmişu’nun erkek kardeşidir.

Aştapi

Hurrice Savaş Tanrısı’nın adıdır. Sümerce karşılığı ZABABA, Hattice karşılığı ise Wurunkatte (Ülkenin Kralı)’dır.

EA

Eski tabletlerin muhafızı olan ve ikiyüzlü olarak omuzlarından fışkıran sularla oluşmuş bir nehir İle betimlenmiştir. Eski Hitit Dönemi belgelerinde geçmemesine rağmen MÖ 14. Yüzyıl siyasi antlaşmalarında görülür.

EREŞ.KI.GAL

Fırtına Tanrısı’nın annesidir ve antlaşma metinlerinde sıkça görülen bu tanrıça mitolojide karanlık toprağın açılması ile yeraltından Fırtına Tanrısı’nın geri getirilmesi konusunda önemli bir rol oynar.

Gökyüzünün Güneş Tanrısı

Akadçadan Hitit panteonuna geçmiş olan bu tanrı, adaletin temsilcisidir ve bazen bütün tanrıların kralıdır.

Hannahanna

Eski Hitit Dönemine tarihlendirilen Kaybolan Tanrı Efsanelerinde, kaybolan tanrıların aranmasını isteyen ve Tüm Tanrıların Annesi ya da Büyükanne unvanına sahip tanrıçadır.

Hepat

Fırtına Tanrısı’nın eşi, Tanrıların Kraliçesi olarak bilinen bu tanrıça, kutsal hayvanı arslan üzerinde betimlenmiştir.

Hapantaliia

Hatti kökenli bir tanrı olup Güneş Tanrısı’nın çobanıdır. Hedammu Tanrıları ve insanları yıldıran bir deniz canavarıdır.

İlluianka

Efsanede Fırtına Tanrısı, Kişkiluşşa şehrinde yılan İlluianka ile dövüşmüş ve ona yenilmiştir. Bunun üzerine Fırtına Tanrısı tüm tanrıları yardıma çağırmış ve Tanrıça İnara’dan bir festival düzenlemesini istemiştir. Festival düzenlenmiş, İlluianka ve çocukları festivalde tıka basa yemişlerdir. Ölümlü Hupaşiia bir ip ile onları bağlamıştır. Fırtına Tanrısı da onları öldürmüştür.

İmpaluri

Kumarbi’nin elçisidir.

İnara

Fırtına Tanrısı’nın kızı ve vahşi hayvanların tanrıçasıdır.

Kamruşepa

Büyü tanrıçasıdır. Bu tanrıçanın Hattice okunuşu Kattahziwuri’dir.

Kaşku

Ay Tanrısıdır.

Kuababa, Kumarbi, Mukişanu, Lama, Mukişanu, Ninatta ve Kulitta, Şauşga, Takitiş, Taşmişu, Telipinu, Teşup, Ullikummi ve Upelluri de diğer tanrı isimleridir.

Hitit mitolojisi için bu tanrılar çok önemlidir.