Ünite 7: Kumaş Tasarımı

Giriş

Giysiler görsel bir dil ve anlatım niteliğine sahiptir. Giysilerin oluşturduğu görünüm sözden önce algılanır. Giysilerimizin modeli, kumaşı, elyafı, dokusu, yapı özellikleri, renkleri ve desenleri ile kullanıcıya özgü seçkilerin tümünün birleştiği göstergelerdir. Giyimde kullanılan kumaş türleri oldukça çeşitlilik göstermektedir. Kumaş yapımında ilk aşama liflerin ince bir demet halinde bir araya getirildikten sonra bükülerek birbirlerine sarılmasıyla elde edilen ipliğin yapımıdır. Dokuma kumaşlar, birbirleriyle dik yönde kesiştirilen iki grup ipliğin, bu kesişme sırasında birbirlerine örgü adı verilen düzen içinde bağlanarak bir doku oluşturmalarıyla elde edilir. Dokuma kumaşlar çeşitli giyim ve kullanım amaçları için değişik özelliklerde üretilen bir kumaş grubunu oluşturur.

Kumaş tasarımını ve kumaş kalitesini olumsuz etkileyen en önemli nedenlerden biri kumaş maliyet fiyatını ucuzlatmak amacıyla yapılan ve önemli derecede kalite kayıplarına neden olan müdahalelerdir. Fiyatı yüksek olan elyafın yerine, ucuz olan elyaftan yapılan iplikler ile üretilen kumaşlarda; iyi kumaş kalitesi gibi görülen fakat aynı kaliteden uzak olan kumaşların düşük maliyetle üretime sunulması söz konusudur.

Kumaş üretimi konusu, kumaşların giyimde kullanılanları kapsaması dışında, inşaat, ambalaj, tarım ve ev tekstili gibi alanlara yönelik çok çeşitli üretim alanlarını da kapsaması nedeniyle yalnızca giyimde kullanımı olan kumaşlar ile sınırlı tutulmuştur.

Kumaş Üretim Yöntemleri

Günümüzde giysilikten ev tekstiline, yer döşemeliklerine, endüstriyel keçe ve bezlere kadar çok geniş alanlara yayılmış olan tekstil endüstrisinde, özellikle giysilik üretim amacına yönelik kumaşlara bakıldığında; dokuma, örme ve dokumasız (nonwoven) olarak tanımlanan üç ana üretim yöntemi kullanıldığı görülmektedir. Düzgün yüzey, incelik, esneklik, sağlamlık ve örtme özelliği olarak belirlenen temel nitelikler kumaş yapısına bağlı olarak önemli ölçüde değişim gösterirler. Dokuma, örme, keçeleştirme ya da benzeri başka yöntemler olmak üzere üç ana kumaş üretim yöntemi, temel kumaş yapısını oluşturmaktadır. sonradan revizyona uğramış olan kumaşlar manipüle olarak gruplanmaktadır.

Dokuma Kumaşlar: Dokuma kumaşlar, çeşitli giyim ve kullanım amaçları için dokuma tekniğinin olanak verdiği çok değişik yapılarda üretilirler. Dokuma tekniğinin endüstri devrimi ile birlikte hızlı bir değişim sürecine girmesine karşın, kumaş yapıları ve desen oluşturma teknikleri daha Rönesans döneminde neredeyse bugünkü düzeye yaklaşmış ve jakar tekniğinin ortaya çıkışı ile o dönemlerde bilinen en karmaşık desenlerin dokuma olarak elde edilmesi sağlanmıştır.

Dokuma tezgâhında kumaş boyunca yer alan iplikler çözgü ipliği, kumaş eninde yer alan ve dokuma sırasında kumaşa mekikle atılan iplikler atkı ipliği adını alırlar. Dokuma kumaşlar, çeşitli amaçlarla değişik hammaddelerden farklı yapılarda ve kullanım özelliklerinde üretilmektedir. dokuma kumaşları; Pamuklu, yünlü ve ipekli kumaşlar olarak üç ana sınıf içinde incelemek uygun olmaktadır. Ancak, yünlü kumaşlar, kumaşın görünüm ve kullanım özellikleri bakımından önemli farklar gösteren Kamgarn ve Ştraygarn kumaşlar olmak üzere iki ayrı sınıf olarak tanımlanırlar. Diğer yandan doğal lifler olan yün ve pamuğun saf olarak kullanıldığı kumaşlar yanında, viskon, naylon, polyester, orlon gibi çeşitli yapay liflerle yünün ya da pamuğun çeşitli oranlarda karışımlarının kullanıldığı kumaşlar da üretilmektedir. İpekli kumaşlar, farklı hammaddesi açısından ayrı bir kumaş sınıfını oluşturmakla birlikte, ipek ipliğinin kesiksiz bir liften oluşması nedeniyle, yün ve pamuk ipliklerinden çok daha farklı yapıdadırlar.

Örme Kumaşlar: Örücü elemanlar vasıtası ile ilmek şekli verilen ipliğin kendinden önceki ve sonraki ilmekler ile birleşmesi sonucu oluşan yüzeylere “örme kumaş” denir. Atkı ve çözgü örme olarak iki gruba ayrılır. Atkı örmede tek bir iplik enine ilmekler yapar. Bu ilmeklerin alt ve üst ilmek sıraları ile bağlanması sonucunda bir yüzey meydana gelir. Daha çok kazak, yelek, elbise gibi dış giysiler ile fanila, külot gibi iç giysilerde kullanılır. Sweatshirt, tişört ve bazı tıbbi kumaşlarda da bu teknik kullanılır. Çözgü örmede ise her iğneye en azından bir iplik beslenir. Her iğnenin ayrı ayrı oluşturduğu ilmek çubuklarının yanındaki ilmik çubukları ile bağlanmasıyla yüzey oluşur. Bu tarz bir örme ürününü sökmek mümkün değildir. Daha ziyade özellikli ve pahalı kumaşlarda kullanılır. Ev tekstili, perde, havlu, bazen filtre, çuval, sera örtüsü gibi dayanıklılık gerektiren kumaşlarda bu teknik kullanılır. Örgüden yapılmış giyim eşyalarının geçmişi, dokuma kadar eskiye dayanmaktadır.

Keçe (Nonwoven) Kumaşlar: Dokumasız kumaşlar, keçeleştirme, iğneleme ya da yapıştırma gibi işlemlerle tekstil liflerinin bir doku oluşturması sonucu elde edilirler. Doğal keçe, yün elyafından yapılmaktadır. Günümüzde keçe tekniği ile dikişi olmayan giyim ürünleri yapılabilmektedir. Dokumasız (nonwoven) yüzeyler, ipliğe dönüştürülmemiş, yapay sentetik ve sonsuz elyaftan liflerin, tek cins ya da karışım olarak birbirlerine ısı ve basınç yoluyla bağlanması sonucu oluşan yapılardır. Dokuma veya örme değildirler.

Manipule Kumaşlar: Dokuma veya örme üretim yöntemleri ile üretilmiş olan kumaşlar ile aynı cins veya farklı kalitelerde kumaş parçalarının, dikiş, işleme veya farklı sabitleme yöntemleri kullanılarak bir araya getirilmesi ile yeniden tasarlanmış olan kumaşlardır. Kumaşın üzerinde birden fazla kumaş üretim teknik ve yöntemi birada kullanılmış olabilir. Bu kumaşlar, farklı elyaf türleri bir araya getirilerek ısı, basınç ve dikiş gibi sabitleme yöntemleri ile küçük ölçekli butik üretimlerde de kullanılmaktadır. Manipüle kumaş tasarımı hazırlanırken elyaf türlerinin fiziksel ve kimyasal uygunluğu, kumaş türlerinin yapısal mekanik uygunluğu, boyama ve baskı yöntemlerinin uygunluğu, aplike, dikiş, nakış gibi aksesuarların uygunluğu, konfeksiyon performansı üretime uygunluğuna dikkat edilmesi gerekir.

Kumaşların Genel Özellikleri: Giysilik kumaşın işlevini sağlayan, düzgün yüzey, incelik, esneklik, sağlamlık ve örtme gibi temel nitelikleri ile birlikte yüzey görünümü ve çeşitli kullanım koşullarında davranışlarını belirleyen birçok önemli özelliği vardır. Kumaş tasarımını etkileyen özellikler; Kimyasal özellikler ve Fiziksel özelliklerdir.

Kimyasal Özellikler; Kumaşın yapısı üretiminde kullanılan lif ve elyafın özellikleriyle doğrudan ilgilidir. Kumaşların üretim ve kullanımları sırasında karşılaşılan kimyasal maddelere ve etkilerine karşı dayanıklılığı veya zayıflığı kumaşın kimyasal özelliğini belirler. Kumaşların boyanması kimyasal özelliklerine göre belirlenmektedir.

Fiziksel Özellikler; lif ve iplik özelliklerinden ve kumaş yapısından etkilenen karmaşık özellikler olarak kimyasal özelliklerden farklı bir nitelik sergileyen bir dizi özelliktir. Bu özellikler, yapısal özellikler, mekanik özellikler, duyusal özellikler, geçirgenlik ve iletkenlik özellikleri olarak dört gurupta değerlendirilir.

Yapısal Özellikler; Kumaşı oluşturan lif ve ipliklerin kalınlıkları, sıklıkları ve örgüsü ile kumaş yapısı oluşturulur. Kumaşın birim alanda gram cinsinden ağırlığını belirten kumaş gramajı da yapısal özelliğine ait parametrelerdendir.

Mekanik Özellikler; Kumaşın en veya boy düzlemine dik yönde etki yapan kuvvetlere karşın kumaşın sergilemiş olduğu davranışlar; Kopma uzaması, kopma dayanımı, yırtılma dayanımı, eğilme dayanımı, sürtünme dayanımı, ütü tutma, buruşmazlık gibi özellikler mekanik özellikler olarak tanımlanır.

Duyusal Özellikler; Kumaşın kendi ağırlığıyla eğilme göstergesi olarak döküm özelliği, kumaşın yumuşaklık veya sertlik özelliği, tutum ya da tuşe olarak isimlendirilen ve kumaşa elle dokunulduğunda veya gözle incelendiğinde algılanan özelliği duyusal özelliklerdir. Kumaşın rengi, örgüsü tuşe ile algılanan duyusal veriler sonucunda bir beğeni değerine dönüşür.

Geçirgenlik ve İletkenlik Özellikleri; Hava ve su geçirgenliği olarak iki ayrı biçimde tanımlanabilen bu özellik, kumaşın kalınlığı ile doğrudan ilişkili olmakla birlikte, su geçirgenliği, yüzey gerilimi nedeniyle kumaşın yüzey yapısına, hava geçirgenliği ise kumaş içindeki boşlukların miktar ve dağılımına büyük ölçüde bağlıdır. Bu nedenle iplik kalınlık ve sıklıkları kadar, ipliklerin kendi içyapıları ve kumaş örgüsü de önemli olmaktadır. Sıcak tutma ya da ısıyı tutma olarak da belirlenen ısı iletkenliği, öncelikle kumaş kalınlığı ve kumaşı oluşturan liflerin ısıl özelliklerine bağlıdır. Kumaşın yapımında kullanılan lifin cinsi, lif boyu ve iplikteki bükümü ile başlayan kumaşın yapısını etkileyen süreç, dokuma örgüde kullanılan iplik sıklığı, örgü yapısı ve kumaşın kalitesi ile doğrudan etkili olan parametrelerdendir.

Standart Pamuklu Kumaşlar

Standart pamuklu kumaşlar olarak gruplanan üretim yöntemi, incelik, kalınlık ve ağırlık gibi farklı kalitelerde üretilen pamuklu kumaşlardır. Bu kumaşlar, insan tenine uyumu ve kullanım rahatlığı nedeniyle tercih edilen kumaşlardır ve kullanım işlevine göre isimlendirilmektedir.

Batist; Bez ayağı örgüde dokunmuş, yumuşak ve ince bir kumaş olup, giysilik ve astarlık olarak kullanılmaktadır. Orijinal batist kumaş keten olmakla birlikte, pamuklu ve özellikle merserize pamuklu da olabilir.

Kaput Bezi (Amerikan Bezi); Türkiye’de Amerikan bezi olarak da bilinen, genellikle kaba karde ipliklerden bezayağı örgüde dokunan pamuklu kumaştır.

Patiska; Aynı zamanda “hasse” de denir. Beyazlatma ve kasar girmiştir. Tuşesi istendiği şekilde yumuşak, sert, parlak, mat hale getirilebilir.

Tülbent; Seyrek dokunmuş, çok hafif gramajlı, yumuşak bir kumaştır.

Mermerşahi; Tülbent ile aynı özelliklere sahip olmakla birlikte biraz daha ağırdır. Sıklık olarak tülbentten çok daha fazla değildir.

Basma; Pamuklu bezayağı kumaşa çeşitli basit veya karmaşık desenlerin, baskı tekniklerinin uygulanmasıyla elde edilen desenli kumaşlara bu ad verilir.

Denim (Blue Jean); mavi renkli pamuklu kumaşları içeren basit yapılı dimi, 2/1, 1/2 ve 3/1 kırık dimi ve bezayağı örgülerde sağlam ipliklerle dokunan ve genellikle mavi, lacivert renkte çeşitli pamuklu kumaşlardır.

Damask; Jakarlı motiflerin 5’li ya da 8’li ile geliştirildiği pamuklu beyaz kumaşlara verilen isimdir.

Elbiselik; kamgarn kumaşların benzeri olarak dokunan ucuz kumaşlardır. Yazlık elbiselikler özellikle pantolonluk kumaş olarak düz ya da desenli olarak dokunurlar. Genellikle bezayağı, dimi ve panama gibi örgüler uygulanır.

Fitilli Kadife; Genellikle bezayağı temel örgü ile karde pamuk ipliğinden dokunan ve ekstra atkılarla değişik yükseklikte kesik ilmekler oluşturarak fitilli bir yüzey yapısı ve görünümü sağlayan gramajlı pamuklu kumaşlardır.

Bunların dışında gabardin, gömleklik, havlu, kanvas, poplin, pamuklu elbiselik, pazen, saten, pilamalık, diagonal, krep, pamuklu, pamuklu jorjet, müslin ve organze kumaşlar da bu gruba dahil edilebilir.

Standart Yünlü Kumaşlar

Straygarn Kumaşlar: Kısa lif boyu olan kaba yünlü kumaşlardır. Genelde rejenere yünlüden yapılır ve Kamgarn kumaşlara oranla daha düşük fiyatlı kumaşlardır. Piyasada kullanımı yaygın adlar ile açıklanmıştır. Battaniyeler, şayak, kaşe, blazer, flanel, çuha, melton, müflon, tüvit, keçeler, saksony ve şevyot bu grupta incelenir.

Kamgarn Kumaşlar: Yünün ilk kırkılmasında elde edilen, lif boyu yüksek olan ince taranmış kaliteli yün ipliklerden dokunan kumaşlardır. Uzun lif boyuna sahip olması nedeniyle ince yün iplik ve ince yünlü kalitede dokuma kumaşların üretiminde kullanılmaktadır. Tropikal ve bez ayağı kumaşlar, alpaka, serj, finalin, gabardin, panama, tartan, fresko, kamgran saksony, lastikon, krep, dubldra, kaşmir, twill, donegal tweed, mirle, muline bu grupta incelenmektedir.

İpek ve Rayon Türevlerinden Yapılmış Standart Kumaşlar: Atlas, birman, brokar, emprime, fular, jorjet, krepdöşin, krepon, lame, lino, makoren, maure, saten, şantuk, şifon, tafta bu grupta incelenen kumaşlardır.

Kumaş Baskı Teknikleri

Kumaş üzerine seri üretim endüstriyel baskılar, sanayi devriminden sonra gelişim göstermiştir. Baskı tekniklerinin gelişmesine bağlı olarak desen karakterleri de biçimsel değişikliklere uğramıştır. Yüksek baskı tekniğinde ahşap el oyma kalıplar ile desen baskı birimleri hazırlanmıştır. Bu teknikte ayrıca metal kalıplar da kullanılmıştır. Metal kalıplar özelikle rezervli baskı uygulamalarında kullanılmıştır. Baskı teknolojileri geliştikçe Rulo baskı, Elek baskı, Transfer baskıya ve günümüzde Dijital baskıya dönüşerek endüstriyel üretimde yerini almıştır. Baskı teknikleri baskı yapılacak olan kumaşın tipine bağlı olarak belirlenmektedir. Kumaş baskıcılığı baskı tekniklerine Yüksek Baskı, Rulo Baskı, Elek Şablon Baskı, Transfer Baskı ve Dijital baskı olarak göre gruplanmaktadır.

Yüksek Baskı (Block Printing): ahşap uyulmuş kalıplar, metal kalıplar ya da linol oyma işlemi ile hazırlanan kalıplara baskı boyaları ve pigmentleri uygulanarak kumaş yüzeyine aktarılan baskı uygulamalarıdır.

Rulo Baskı (Roller Printing): endüstriyel sanayi devriminden sonra daha hızlı baskı uygulamasına gereksinim duyulması nedeniyle uygulanmıştır. Metraj kumaş üretiminde rotasyon kumaş baskıcılığı olarak endüstriyel uygulamalarda kullanılmaktadır. Her renk basımı için ayrı bir silindir kullanılmaktadır.

Elek Şablon Baskı (Screen Printing): Çerçeveler üzerine gerilen polyester gaze kumaş baskı kalıbı olarak kullanılmaktadır. Baskı kalıbı gaze gerildikten sonra foto emülsiyonla homojen kaplanır. Kurutma işleminden sonra kalıpta boya geçen desen alanları siyah olarak film çıkışı alınır. Poz işleminden sonra kalıp suda yıkandığında ışık alan yerler polimerize olduğundan kapanır. Işık almayan yerdeki emülsiyon suda yıkandığında akar bu şekilde kalıp hazırlanmış olur. Kumaş haricinde her türlü cam, seramik, plastik metal ve benzer yüzeye baskı yapılabilir,

Transfer Baskı: Bu teknikte süblime baskı boyaları kullanılmaktadır. Desenler kağıt üzerine metraj veya parça baskı olarak basılır ve kumaşa ısı ile preslenerek desenler aktarılır.

Dijital baskı: Günümüz baskı teknolojileri arasında favori olarak kullanılan dijital baskılar, baskı kalitesi olarak yüksek kalitede baskı görüntüsü verebilmektedir. Süblime baskı boyaları ile transfer baskı tekniğinde kağıt çıktı dijital baskı teknolojileri ile yapılmaktadır.

Kumaş Baskı Çeşitleri: Baskı teknikleri kumaş türleri ve desen niteliklerine göre çeşitlilik göstermektedir.

Direkt Baskı; genelde beyaz kumaşlarda uygulanan, en basit ve yaygın baskı şeklidir. Zemin beyaz, baskılı kısımlar renkli olarak uygulanır. Böyle bir baskı türünde arka yüz, kumaşın ön yüzüne göre daha soluk olur.

Üst Baskı; Boyanmış ya da zemin baskısı yapılmış kumaşın üzerine, ikinci bir baskı işleminin uygulamasıdır. Sıvama Baskı; Desen, rotasyon ve rulo baskı teknikleri ile kumaşın tamamına baskı patı ile basılır.

Zemin Baskı veya Lap Baskı; Bu yöntemde kumaşın yüzeyinin tamamı veya çok geniş bir kısmına baskı deseni uygulanır.

Ronjon, Aşındırma Baskı; Boyanmış kumaşın tahrip edilerek, esas desenin bunun üzerine basılmasıdır. Böylece kumaşın ön ve arka yüzü daha önceden basılmış olduğu için, Ronjon Baskı sonucunda kumaşın arka yüzeyinin daha soluk olması engellenir.

Rezerve Baskı; Kumaş yüzeyine baskı yapılan desenler daha sonra yapılacak boyama işlemine karşı; kumaşın zeminini boyama işlemine karşı geçici rezerve yapar ve fikse edilmez. Daha sonra yapılan boyama işleminde baskılı alan dışında kalan kısımlar boyanır. Baskı ile kumaşa aktarılan desen renklendirilir ve sonra fiksaj işlemine geçilir.

Transfer Baskı; Desen önce bir kağıda süblime boyalar ile basılır ve kumaşa buradan aktarılır. Isı ile kumaşın üzerine bu desen sabitlenir.

Devore Baskı; Pamuk polyester gibi farklı elyaflarından meydana gelen kumaşlara, yine birbirinden farklı kimyasal işlem uygulanmak sureti ile meydana getirilen bir baskı tekniğidir. Bu teknikte, belirli yerler aşınmamıştır ve daha yüksek görünümdedir. Bazı yerler ise yakılarak veya yok edilerek kısmi şeffaf boşlukları olan bir görünüm elde edilir.

Eko Baskı; Günümüzde doğal bitki ve yaprakların kumaş üzerine mono baskıları yapılmakta olup, baskı sırasında diğer baskı tekniklerinde kullanılan kimyasal maddeler kullanılmamaktadır. Bitki ve yaprakların doğal pigmentleri ile ipek, pamuk, yünlü gibi doğal kumaşlar üzerine eko baskıcılığı yapılmaktadır.

Flok Baskı; Zemine göre daha yüksek ve daha tüylü bir görüntü veren baskı çeşididir.

Plastik Baskı; Özellikle parça baskıda pvc içeren bazı maddeler kullanılarak plastik baskılar ve desenler yapılabilir. Bunlar, daha önceden hazır şablonlar kullanılarak elde edilir. Solvent bazlı boyalar kullanılmaktadır.

Varak Baskı; Bu baskı türünde, daha önceden kağıtlar üzerinde hazırlanmış baskılar kumaşın üzerine ısıl yöntem ile aktarılarak preslenir.

Gofre Baskı; Termoplastik sentetik kumaşlarda, ısıtılan silindirler yolu ile desenin kumaşa basılması ile gofre uygulaması gerçekleştirilir.