Ünite 6: Ticaret Şirketlerinde Kuruluş İşlemleri ve Sermaye Değişiklikleri

Şirket Kavramı ve Şirket Türleri

İki veya daha fazla gerçek ve tüzel kişinin ticari bir amacı gerçekleştirmek için sermaye veya emeklerini birleştirerek oluşturdukları ticari kurumlara şirket denir. Türk Ticaret Kanunu’nun (TTK.) 135 maddesine göre “şirket”, ticaret şirketlerini ifade etmektedir. “Ortak” ise anonim şirketlerin pay sahiplerini, limitet şirketler ile şahıs şirketlerinin ve kooperatiflerin ortaklarını ifade etmektedir. “Ortaklık payı”, şahıs şirketlerindeki ortaklık payını; anonim şirketteki payı, limitet şirketteki esas sermaye payını ifade eder.

Şahıs Şirketleri
Bu şirketler TTK hükümlerine göre kurulur ve tüzel kişilikleri mevcuttur. Ancak şirket, gücünü daha çok ortaklarının itibarı ve mal varlığından alır. Şirketin sermayesinin yanında ortakların şahsi mal varlıkları ve itibarları, şirkete güç katmasının yanında üçüncü şahıslara güven telkin eder. Ayrıca şirketin üçüncü şahıslara olan borçlarında ortakların zincirleme ve bütün şahsi mal varlıklarıyla sorumlu olmaları, şirketin itibarını daha da artırmaktadır. Dolayısıyla bu şirketlerin mal varlıklarının yanında ortakların kişisel mal varlıkları ve itibarları da çok önemlidir.

Şahıs şirketleri;

• Kolektif şirket,
• Komandit şirket şeklinde ikiye ayrılabilir.

Kolektif Şirketler: Kolektif şirketler, şahıs şirketidir. Kolektif şirket, ticari bir işletmeyi bir ticaret unvanı altında işletmek amacıyla, gerçek kişiler arasında kurulan ve ortaklarından hiçbirinin sorumluluğu şirket alacaklılarına karşı sınırlanmamış olan şirkete denir.

Komandit Şirket: Ticari bir işletmeyi, bir ticaret unvanı altında işletmek amacıyla kurulan; şirket alacaklılarına karşı ortaklardan bir veya birkaçının sorumluluğu sınırlandırılmamış ve diğer ortak veya ortakların sorumluluğu belirli bir sermaye ile sınırlandırılmış olan şirket komandit şirkettir (TTK Md.304). Komandit şirket, adi komandit şirket ve komandit şirket şeklinde iki türe ayrılır.

Sermaye Şirketleri
Bu şirketlerde şirket, gücünü ortakların mal varlıklarından ziyade şirket sermayesinden alır. Şirketin gücü; kendisinden, yönetim ve işleyişinden kaynaklanır.

Sermaye şirketlerinde ortaklardan birinin ayrılmasıyla ortaklık bozulmaz. Ortakların şirketteki ortaklık payları kişisel değildir. Bu nedenle ortaklık payları, başkasına satılabilir veya devredilebilir. Sermaye şirketlerinin en önemli özelliklerinden biri de sermayeye ortak olmak ile şirketin yönetimiyle ilgilenmenin birbirinden ayrılmış olmasıdır. Ortakların ikinci planda kalmaları ve asıl olanın şirkete getirilen sermaye olması nedeniyle bu tür ortaklıklara sermaye şirketleri denir.

Türk Ticaret Kanununa göre bu şirketler üçe ayrılır:

• Limitet Şirket,
• Anonim Şirket,
• Sermayesi Paylara Bölünmüş Komandit Şirket.

Anonim Şirket: Anonim şirket; sermayesi belirli ve paylara bölünmüş olan, borçlarından dolayı yalnız mal varlığıyla sorumlu bulunan şirkettir (TTK. Md.329). Bu şirket türünde pay sahiplerinin sorumluluğu “sınırlı”dır.

Esas sermaye sistemini seçen anonim şirketlerde, tamamı esas sözleşmede taahhüt edilmiş bulunan sermayeyi ifade eden esas sermaye 50.000 Türk lirasından az olamaz. Kayıtlı sermaye sistemini kabul etmiş bulunan, halka açık olmayan anonim şirketlerde ise başlangıç sermayesi 100.000 Türk lirasından aşağı olamaz. Bu en az sermaye tutarı Cumhurbaşkanı artırılabilir.

Anonim şirketleri farklı ölçütlere göre sınıflandırmak olanaklıdır. Anonim şirketler; kuruluş biçimlerine, amaç ve faaliyet konularına, sermayelerine, ortak sayılarına ve tabi oldukları yasalara göre sınıflandırılabilir. Ortak sayılarına göre anonim şirketler, halka açık olmayan anonim şirketler ve halka açık anonim şirketler olarak ikiye ayrılır. Ortak sayısı 500’den az olan şirketler, halka açık olmayan anonim şirketler (aile şirketleri); ortak sayısı 500’den yukarı olan şirketler ise halka açık şirketlerdir. Halka açık şirketler Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) denetimi altında iken aile şirketleri SPK denetimine tabi değildir.

Limitet Şirketler: Limitet şirket, bir ya da daha çok gerçek veya tüzel kişi tarafından bir ticaret unvanı altında kurulur; esas sermayesi belirli olup bu sermaye, esas sermaye paylarının toplamından oluşur. Ortaklar, şirket borçlarından sorumlu olmayıp sadece taahhüt ettikleri esas sermaye paylarını ödemekle ve şirket sözleşmesinde öngörülen ek ödeme ve yan edim yükümlülüklerini yerine getirmekle yükümlüdürler. Limitet şirket, kanunen yasak olmayan her türlü ekonomik amaç ve konu için kurulabilir (TTK Md.573).

Limitet şirkette ortakların sayısı elliyi aşamaz. Ortak sayısı bire düşerse bu durum, bu sonucu doğuran işlem tarihinden itibaren yedi gün içinde müdürlere yazıyla bildirilir. Müdürler, bildirimin alınması tarihinden başlayarak yedinci günün sonuna kadar şirketin tek ortaklı olduğunu, bu ortağın adını, yerleşim yerini ve vatandaşlığını tescil ve ilan ettirirler; aksi hâlde doğacak zarardan sorumlu olurlar. Aynı yükümlülük, şirketin bir ortakla kurulduğu hâllerde de geçerlidir. Şirket, tek ortağının kendisinin olacağı bir şirkete dönüşeceği sonucunu doğuracak şekilde esas sermaye payını iktisap edemez.

Kooperatifler: Tüzel kişiliği haiz olmak üzere ortaklarının belirli ekonomik menfaatlerini korumak ve ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla gerçek ve kamu tüzel kişileri ile özel idareler, belediyeler, köyler, cemiyetler ve dernekler tarafından kurulan değişir ortaklı ve değişir sermayeli işletmelere kooperatif denir.

Şirketlerin Defter Tutma Yükümlülüğü ve Finansal Tablolar

Her şirket, yasaların öngördüğü defterleri tutmakla mükellef olup aynı zamanda işinin gereği defterleri de tutar. Ticari şirketler, bilanço esasına göre defter tutmak zorundadır (VUK. Md.182). Ticaret şirketlerinin VUK’a göre tutmaları gereken defterler şunlardır:

• Yevmiye defteri,
• Büyük defter,
• Envanter defteri.

Ticari Defterlere İlişkin Tebliğ ile ticari defterler konusu düzenlenmiştir (RG. 19.12.2012). TTK’ye göre pay defteri, yönetim kurulu karar defteri ve genel kurul toplantı ve müzakere defteri gibi işletmenin muhasebesiyle ilgili olmayan defterler de ticari defterlerdir. TTK 64. maddesine göre her şirket, ticari defterleri tutmak ve defterlerinde ticari işlemleriyle mal varlığı durumunu açıkça görülebilir bir şekilde ortaya koymak zorundadır. Defterler; üçüncü kişi uzmanlara, makul bir süre içinde yapacakları incelemede işletmenin faaliyetleri ve finansal durumu hakkında fikir verebilecek şekilde tutulur. İşletme faaliyetlerinin oluşumu ve gelişmesi, defterlerden izlenebilmelidir.

Yevmiye, defteri kebir ve envanter defteri dışında tutulacak defterler Türkiye Muhasebe Standartları Kurulu tarafından bir tebliğ ile belirlenir.

Şirketler, ticari faaliyetinin başında ve her faaliyet döneminin sonunda, varlık ve borçlarının tutarlarının ilişkisini gösteren finansal tabloyu, sırasıyla açılış bilançosunu ve yıllık bilançoyu düzenlemek zorundadır. Şirketler, ayrıca her dönemin sonunda döneme ilişkin gelir tablosunu hazırlar. Bilanço ile gelir tablosu, yıl sonu finansal tablolarını oluşturur (TTK Md. 69). Yıl sonu finansal tablolar;

• Türkiye Muhasebe Standartları’na uyularak düzenlenmeli,
• Açık ve anlaşılır olmalı,
• Düzenli ve anlaşılır olmalı,
• Düzenli bir işletme faaliyeti akışının gerekli kıldığı süre içinde çıkarılmalıdır.

Şahıs Şirketlerinde Kuruluş İşlemleri

Şahıs şirketleri kolektif ve komandit şirketlerden oluşmaktadır ve komandit şirketlerin kuruluşunda, kolektif şirket kuruluş süreci uygulanmaktadır. Şahıs şirketlerinin kuruluş işlemleri ile sermaye artırma ve azaltma işlemleri, çok küçük farkların dışında temelde benzerdir.

Kolektif Şirketin Kuruluş İşlemleri ve Muhasebe Kayıtları
Kolektif şirket kuruluşu genel olarak üç aşamada gerçekleştirilir:

• Ortaklar arasında yazılı bir sözleşmenin yapılması,
• Sözleşmenin notere veya ticaret siciline onaylattırılması,
• Ticaret siciline kayıt ve ticaret sicil gazetesinde ilan.

Kolektif şirketin kurulabilmesi için öncelikle ortaklar arasında yazılı bir sözleşmenin yapılması ve sözleşmenin ortaklar tarafından imzalanması gerekir. Ayrıca sözleşmedeki imzaların noterce onaylanması şarttır (TTK Md. 212)

Kuruluş İşlemlerinin Muhasebe Kayıtları: Kolektif şirketin muhasebe kayıtları iki aşamadan oluşur. Bunlar:

Ortakların sermaye taahhüdünde bulunması: Bu aşamada ortakların sermaye olarak yerine getirmek vaadinde bulundukları payların kayıtları yapılır.

Ortakların sermaye taahhütlerini yerine getirmesi: Bu aşamada bir önceki aşamada şirkete getirilmesi taahhüt edilen değerler, şirkete getirilir; yani ortaklar sermaye taahhütlerini yerine getirirler.

Komandit Şirketlerde Kuruluş İşlemleri ve Muhasebe Kayıtları
Komandit şirketlerin kuruluşunda kolektif şirketin kuruluş kuralları geçerli olduğu için çok benzerdir. Komandit şirketin kurulması için de önce bir yazılı sözleşme hazırlanır, imzalanır ve notere veya ticaret siciline onaylatılır. Daha sonra ticaret siciline kaydı yaptırılarak Ticaret Sicili Gazetesi’nde ilan edilir. Şirket, tescil ve ilandan sonra tüzel kişilik kazanır.

Kuruluş İşlemlerinin Muhasebe Kayıtları: Komandit şirket kuruluşları, çok çeşitli ve değişik şekillerde olabilmektedir. Ortaklar paradan başka varlıkları da sermaye olarak koyabilmektedirler. Komandit şirketlerin kuruluş işlemleri kolektif şirket kuruluş işlemleri için yapılan açıklamalarla aynıdır.

Şahıs Şirketlerinde Sermaye Değişiklikleri

Şahıs şirketleri, şirketin kuruluşundan belli bir süre sonra çeşitli nedenlerle sermayesini artırma veya azaltma gereksinimi duyabilir. Sermaye değişiklikleri, şirketin ana sözleşmesinin ve ortaklık paylarının değişmesine neden olur. Kolektif ve komandit şirketlerde sermaye artırma ve azaltma işlemleri benzer olduğu için ayrı ayrı ele alınmayacaktır.

Sermaye Artırımı
Sermaye artırımının nedenleri çeşitli olabilir. Şirketin sermaye artırılmasını gerekli kılan nedenler şöyle sıralanabilir:

• Şirketin kuruluşu sırasında sermayenin eksik hesaplanması,
• Paranın satın alım gücünde meydana gelen düşmeler (enflasyon) nedeniyle sermayenin yetersiz duruma gelmiş olması,
• Şirket iş hacminin genişlemesi nedeniyle mevcut sermayenin yetersiz duruma gelmiş olması,
• Şirket iş hacminin genişlemesi nedeniyle mevcut sermayenin yetersiz duruma gelmesi.

Şirket sermaye artırımına giderken şu yollardan birine başvurur:

• Şirketin mevcut ortaklarının sermaye payları artırılır.
• Şirkete yeni ortak veya ortaklar alınır.
• Şirket başka bir şirketle birleşir.

Sermayenin Azaltılması
Şahıs şirketleri gerekli durumlarda sermaye azaltabilir. Sermaye azaltmanın nedenleri olarak şunlar sıralanabilir:

• Şirket faaliyetleri için gerekli olan sermayeden daha fazla bir sermaye ile kurulması,
• Şirketin büyük zararlar etmiş olması ve bu zararların ortaklar tarafından karşılanamaması,
• Şirkette bir ortağın çıkması ya da çıkarılması.

Sermaye Şirketlerinde Kuruluş İşlemleri

Bu bölümde sermaye şirketlerinden anonim şirketler ve limitet şirketlerin kuruluş işlemleri ile sermaye artırma ve azaltma işlemleri açıklanacaktır.

Anonim Şirketlerde Kuruluş İşlemleri ve Muhasebe Kayıtları
Anonim şirketlerde kuruluş işlemleri TTK’de düzenlenmektedir. TTK’ye göre anonim şirketin kurulması için bir veya daha fazla kurucunun var olması yeterlidir (TTK Md 338). TTK’de “şirket, kurucularının sermayenin tamamını ödemeyi şartsız taahhüt ettikleri, imzalarının noterce veya ticaret sicilince onaylandığı esas sözleşmede şirket kurma iradelerini açıklamalarıyla kurulur.” ifadesi yer almaktadır (TTK. Md. 335).

Anonim Şirketin Kuruluş İşlemlerinin Muhasebe Kayıtları
Şirket kuruluşu, en az bir veya daha fazla kurucu ortağın ortaklık sermayesinin tamamını ödemeyi taahhüt etmeleri ile gerçekleşir. Daha önceden şahıs şirketlerinde açıklandığı gibi anonim şirketlerin ani kuruluşunda da muhasebe kayıtları, sermaye taahhütlerinin kaydı ve sermaye taahhütlerinin yerine getirilmesinin kaydı şeklinde iki aşamalı olarak yapılır.

Limitet Şirketlerde Kuruluş İşlemleri ve Muhasebe Kayıtları
Şirket sözleşmesinin tamamı, kurucuların imzalarının noterce onaylanmasını izleyen otuz gün içinde, şirketin merkezinin bulunduğu yerdeki Ticaret Siciline tescil ettirilir ve Türkiye Ticaret Sicili Gazetesi’nde ilan olunur. Yukarıda ikinci adımda belirtildiği gibi Limitet şirket kuruluşunda da yazılı bir sözleşmenin hazırlanması gerekir.

Limitet Şirket Kuruluş İşlemlerinin Muhasebe Kayıtları
Yukarıda belirtilen kuruluş ile ilgili yasal işlemler tamamlandıktan ve şirket tüzel kişilik kazandıktan sonra şirket adına tasdik ettirilen defterlere kuruluş kayıtları yapılır. Limitet şirketlerde de kuruluş kayıtları, diğer şirket türlerinde olduğu gibi sırasıyla sermaye taahhüdünün kaydı ve sermaye taahhüdünün yerine getirilmesi kaydı şeklinde iki aşamalı yapılır.

Sermaye Şirketlerinde Sermaye Değişiklikleri

Sermaye şirketlerinin de zaman içinde sermayelerinde değişiklik yapmaları gerekebilir. Bu değişiklik yapma iki yönlü olarak gerçekleşebilir. Birincisi sermaye artırılması, ikincisi ise sermaye azaltılması şeklindedir.

Anonim Şirketlerde Sermaye Değişiklikleri
Anonim şirketlerin sermayelerinde çeşitli nedenlerle değişiklikler olmaktadır. Anonim şirketlerde sermaye değişikliği yapılmak istendiğinde öncelikle esas sözleşmede değişiklik yapılması gerekebilir. Esas sözleşmede aksine hüküm bulunmadığı sürece genel kurul esas sözleşme hükümlerini değiştirebilir; ancak vazgeçilmez ve müktesep haklar saklıdır. Esas sermaye değişiklikleri Ticaret Bakanlığının iznine tabi anonim şirketlerde genel kurulun sözleşme değişikliği için toplantıya çağrılmasından önce Sanayi ve Ticaret Bakanlığından izin alınmış olması, diğerlerinde ise yönetim kurulunca karara bağlanmış olan değişiklik taslağının ilanı gerekir (TTK Md.453).

Esas sözleşmenin değiştirilmesine ilişkin genel kurul kararı, yönetim kurulu tarafından şirket merkezinin ve şubelerinin bulunduğu yerin Ticaret Siciline tescil edilir ve ilan ettirilir. Tescil ve ilan edilen karar şirketin internet sitesine konur. Değiştirme kararı, üçüncü kişilere karşı tescilden önce hüküm ifade etmez (TTK Md. 455).

Sermaye Artırma İşlemleri ve Muhasebe Kayıtları
Anonim şirketlerde sermaye iç ve dış kaynaklar kullanılarak artırılabilir. Sermaye artırmada izlenen yollar aşağıdaki gibidir.

• Sermaye taahhüdü yoluyla sermaye artırımı
• İç kaynaklardan sermaye artırımı
• Şarta bağlı sermaye artırımı

Sermayenin artırılabilmesi için yönetim kurulu; esas sözleşmenin sermayeye ilişkin hükümlerini, TTK’ye göre gerekli olması hâlinde Gümrük ve Ticaret Bakanlığından izni alınmış şekillerini, sermayenin artırılmasına ilişkin kararını, imtiyazlı paylara ve rüçhan haklarına ilişkin sınırlamaları, prime dair kayıtları ve bunun uygulanması hakkındaki kuralları, esas sözleşmede öngörüldüğü şekilde ilan eder ve internet sitesinde yayımlar.

Sermaye Azaltılması İşlemleri ve Muhasebe Kayıtları
Sermaye azaltılması, esas sermayenin veya kayıtlı sermaye sisteminde çıkarılmış sermayenin nominal değerlerinin düşürülmesidir. Sermaye, yasal asgari tutarların altında kalmamak üzere azaltılır.

Anonim şirketlerde sermaye azaltılmasının nedenleri şöyle sıralanabilir:

• Şirketin iş hacmi daralmıştır. Bu yüzden sermaye fazla gelmektedir.
• Şirket büyük zarara uğramış olabilir.
• Varlıklarda değer kaybının olması gibi nedenler sıralanabilir.

Sermaye azaltılması iki şekilde yapılabilir.

• Hisse senetlerinin nominal değerleri düşürülür.
• Hisse senetlerinin sayısı azaltılır.

Sermayenin azaltılmasında işlemler şu sıraya göre yapılmalıdır.

• Önce ödenmemiş sermayenin olup olmadığına bakılır. Ödenmemiş sermaye varsa azaltma işlemi bu kısımdan düşülür.
• Sermayenin tamamı ödenmiş ise sermayenin azaltılan kısmı ortaklara ödenir.

Sermaye azaltımında şu yollardan biri izlenebilir.

• Ortaklardan kura yoluyla hisse senetleri toplanır ve bedeli ödenir.
• Piyasadan hisse senetleri toplanır ve iptal edilir.
• Yeni düşük değerli hisse senetleri eskileriyle değiştirilir.

Limitet Şirketlerde Sermaye Değişiklikleri
Limitet şirketlerde de gerekli durumlarda ortaklar genel kurulu kararı ile sermaye değişikliğine gidilebilir, yani sermaye artırılabilir veya azaltılabilir.

Sermaye Artırma İşlemleri ve Muhasebe Kayıtları
Limitet şirketlerin sermaye artırımına gitmelerine neden olarak şunlar sıralanabilir:

• Noksan sermaye ile kurulmuş olabilir,
• Enflasyon nedeniyle sermaye yetersiz duruma gelmiş olabilir,
• Şirketin iş hacmi artmış olabilir,
• Mali güç artırılmak istenebilir,
• Yedekler, geçmiş yıl kârları sermayeye dönüştürülmek istenebilir.

Sermaye artırımına ilişkin olarak yapılacak işlemler şunlardır:

• Ana sözleşme değişiklik metni hazırlanır.
• Sermaye artırımı tescil ve ilan edilir.

Sermaye Azaltılması ve Muhasebe Kayıtları
Limitet şirketler, çeşitli nedenlerden dolayı sermayelerini azaltabilir. Sermaye azaltmaya neden olarak şunlar sıralanabilir:

• Sermayenin iş hacmine göre fazla olması,
• Ortaklardan birisinin ayrılması,
• Büyük bir zararın olması,
• Büyük bir borcun sermayeden karşılanması.

Limitet şirketlerde sermaye azaltılması sırasında yapılacak işlemler şöyle sıralanabilir:

• Ortaklar kurulunda sermaye azaltılması kararı alınır.
• Ana sözleşme değişiklik metni hazırlanır.
• Sermaye azaltılması sonrasında şirketin mal varlıklarının borçlarını ödemeye yettiğini gösteren mahkemece alınmış bilirkişi raporu alınır.
• Sermaye azaltımı tescil ve ilan edilir.