Ünite 4: Öğretim Ortamlarının Tasarımı ve Yönetimi

Öğretim Ortamı

Öğretim ortamı düşüncesi öğrenmenin gerçekleştiği fiziksel, psikolojik ve öğrenme süreçlerinden oluşan bileşenleri içermektedir. Bu açıdan yaklaşıldığında öğretim ortamı asgari düzeyde;

• öğrenciyi,
• öğrencinin hareket ettiği, araç-gereçleri kullandığı, bilgiyi elde edip yorumladığı ve başkaları ile etkileşimde bulunduğu, öğrenme yaşantıları geçirdiği ortamı içermektedir.

Sınıflarda öğrenci-öğretmen alt sisteminde, öğrencilerin yetenekleri, değerleri, duyguları, kişilik özellikleri, öğrenme stilleri ve öğretmenin liderlik biçimi, sınıfta oluşturulan ödül-ceza sistemleri bulunmaktadır. Amaç ve görev alt sisteminde ise, ulaşılması beklenen kazanımlar ve bunlara yönelik eğitim-öğretim etkinlikleri yer almaktadır. Yapı alt sisteminde ise öğretimi planlama, davranış yönetimi ve disiplin, sınıf kuralları ve iletişim bulunmaktadır. Teknoloji alt sisteminde ise sınıflarda kullanılan eğitim öğretim donanımları, materyaller, araçgereçler, eğitim programı ve bilgi mevcuttur.

Kısacası öğretim ortamı öğrenmenin gerçekleştiği fiziksel, psikolojik ve öğrenme süreçlerinden oluşan bileşenleri içermektedir. Etkili bir öğretimin gerçekleşmesi bu bileşenlerin öğretim amaçları doğrultusunda uyumlaştırılmasının sağlanmasına bağlıdır. Sınıflar sosyoteknik sistemler olarak ele alındığında, öğretim ortamının bu bileşenleri ve aralarındaki ilişkiler daha net analiz edilebilecek, öğretmenlerin de bu bileşenleri bütünleştirme görevi kolaylaşacaktır.

Öğretim Etkinliklerinin Planlanması

Öğretim ortamlarının tasarımlanması ve yönetimi kapsamında öğretmenin üstlenmesi gereken en önemli rollerden biri, öğretimsel lider olarak ilgili eğitim kademesinde uygulanmakta olan eğitim programının amaçları doğrultusunda yıllık, ünite ve günlük planları hazırlanmasıdır. Okulöncesi eğitimde okulöncesi eğitim programı çerçevesinde aylık plan, günlük eğitim akışı ve etkinlik planlarına yer verilmesi gerekmektedir.

Öğretimin planlanmasında bulunulan eğitim kademesinin amaçları, ilgili eğitim kademesine ait eğitim programında yer alan kazanımlar ve benimsenen temel ilkeler göz önünde bulundurulmalıdır. Türk Eğitim Sistemi’nde uygulanmakta olan okulöncesi eğitim programının özellikleri için Kitabınızın 87. Sayfasını dikkatlice inceleyiniz.

Aylık Eğitim Planı

Aylık eğitim planı, bir öğretmenin çalıştığı çocuk grubunun gelişimini desteklemek için etkinlik oluşturmak üzere alacağı kazanım ve göstergeleri, kavramları, alan gezilerini, özel gün ve haftalar ile aile katılımı ve değerlendirme süreçlerini içeren bir çalışma planıdır (MEB, 2013). Okulöncesi eğitim programında öğretmenlerin eğitim sürecini aylık olarak planlaması istenmektedir.

Çocukların desteklenmesi gereken gelişim özelliklerinin dikkate alınması, çok yönlü gelişme olanağı sunulması öğretmenin etkili ve dengeli bir aylık eğitim planı yapması için şunlardan yararlanması gerekmektedir:

• Çocukların rutin olarak gözlenip gelişim özelliklerinin kaydedildiği Gelişim Gözlem Formu,
• Her ay planda yer verilen kavramların kaydedildiği Kavramlara Aylık Eğitim Planlarında Yer Verme Durumu Çizelgesi,
• Her ay planda yer verdiği kazanım ve göstergelerin kaydedildiği Kazanım ve Göstergelere Aylık Eğitim Planlarında Yer Verme Durumu Çizelgesi.

Günlük Eğitim Akışı

Günlük eğitim akışı; güne başlama zamanı, oyun zamanı, etkinlik zamanı ve günü değerlendirme zamanı ile beslenme ve dinlenme zamanı gibi rutin etkinlikleri içermektedir. Öğretmen, etkinlik planlarını hazırlayarak aynı zamanda günlük eğitim akışında yer alan etkinlik zamanını da planlamış olur. Günlük eğitim akışının ilk etkinliği olan güne başlama zamanı çocukların birbirlerine ve gün içinde yapılacak diğer etkinliklere uyum sağlamalarına yardımcı olacak etkinlikleri içermektedir. Daha sonra çocuklara oyun zamanı kapsamında oyun merkezleri tanıtılarak, tercih ettikleri öğrenme merkezlerine geçerek serbest oynarlar. Etkinlik zamanında ise öğretmenin çocukların da önerilerini dikkate alarak önceden planladığı ve isimlerini “Günlük Eğitim Akışına kaydettiği etkinlik/etkinlikler yer alır. Etkinlik zamanı;

• bütünleştirilmiş,
• bütünleştirilmiş ve tek bir etkinliğin birlikte uygulanması şeklinde,
• tek tek etkinliklerin art arda uygulanması şeklinde düzenlenebilir.

Günlük eğitim akışının sonu olan günü değerlendirme zamanında ; çocukların günlerini planlama, uygulamaya aktarma ve değerlendirme yeterliklerini geliştirme amacıyla grup olarak, gün içindeki tüm uygulamaların değerlendirilmesi ve bir sonraki gün neler yapılacağına ilişkin görüşlerin belirlenmesi yer alır. Öğretmen gün sonunda, o günü değerlendirmeye ilişkin yaptığı çalışmaları ve etkinliklerin değerlendirilmesinden elde ettiği sonuçları dikkate alarak çocukların, programın ve kendisinin değerlendirmesini günlük eğitim akışının genel değerlendirme bölümüne yazar.

Kısacası öğretim sürecinin etkililiği ve öğretmenlerin başarısı büyük ölçüde planlamaya bağlıdır. Bu nedenle en deneyimli öğretmenlerin bile öğretim süreçlerini planlamaları zorunludur. Öğretmenlerden beklenen öğretimsel lider olarak ilgili eğitim kademesinde  uygulanmakta olan eğitim programının amaçları doğrultusunda yıllık, ünite ve günlük planları hazırlamasıdır. Okulöncesi eğitimde okulöncesi eğitim programı çerçevesinde aylık plan, günlük eğitim akışı ve etkinlik planlarına yer verilmesi gerekmektedir. Okulöncesi eğitim planları bulunan eğitim kademesi öğrencilerinin çağ özellikleri nedeniyle etkinlik ve oyun temelli olarak hazırlanmaktadır.

Öğretim ortamları fiziksel ve psikolojik değişkenler oluşturmaktadır. Fiziksel değişkenler arasında sınıfta bulunan öğrenci sayısı, oturma düzeni, öğrenme köşeleri, sınıfta bulunan öğretim araç-gereçleri, ısı, ışık, temizlik, renk, havalandırma gibi ögeler yer almaktadır. Fiziksel değişkenlerin bireylerin psikolojik yapıları üzerinde etkisi olduğu bilinmektedir. Bu nedenle öğretim ortamlarının planlanmasında bireylerin psikolojileri üzerinde olumlu etkiler yaratacak düzenlemelere gidilmesi gerekmektedir.

Öğretim ortamının bir başka boyutunu psikososyal değişkenler oluşturmaktadır. Bu değişkenler arasında, sınıfta bulunan öğrencilerin etkileşimlerinden doğan ve onların değerleri, normları ve inançlarından oluşan sınıf kültürü; sınıfın havasını, psikolojik yönünü, demokratik olup olmamasını ortaya koyan sınıf iklimi; öğrenciöğrenci, öğretmen-öğrenci arasındaki paylaşımı gösteren iletişim ve öğrencilerin bireysel gereksinimlerini karşılamak üzere oluşturdukları gruplar ve bu gruplarda gerçekleşen etkileşimler bulunmaktadır.

Etkinlik Planı

Okulöncesi eğitimde eğitim programı ve aylık eğitim planından seçilmiş kazanımlar çerçevesinde öğrencilere öğrenme yaşantıları sunmak amacıyla oluşturulmuş olan etkinliklere yönelik planlardır. Eğitim etkinlikleri kapsamında Türkçe, Sanat, Drama, Müzik, Hareket, Oyun, Fen, Matematik, Okuma Yazmaya Hazırlık ve Alan Gezileri bulunmaktadır.

Çocuğun bireysel gelişim özelliklerinin dikkate alınarak kendi başına yaparak yaşayarak öğrenmesini amaçlayan bireysel etkinlikler; çocukların yaş, gelişim özelliği, ilgi ve yetenekleri doğrultusunda gruplara ayrılarak farklı çalışmalar yaptıkları küçük grup etkinlikleri; aynı kazanımlara ulaşmayı amaçlayan, aynı yöntem, teknik ve materyaller kullanılarak sınıftaki tüm çocuklarla birlikte yapılan büyük grup etkinlikleri planlanabilmektedir. Ayrıca birden fazla etkinliğin uygun geçişlerle bir araya getirilmesinden oluşan bütünleştirilmiş etkinlik türü bulunmaktadır.

Genel olarak hangi tür ve düzeyde olursa olsun öğretimin planlanması süreci üç aşamada düşünülebilir: Birinci aşama; öğretmenin ulaşılması istenen kazanımlar, içerik, süre gibi konularda kararlar verdiği öğretim öncesi aşamadır. İkinci aşama; öğretmenin zamanın nasıl kullanılacağı, geçişlerin nasıl yapılacağı, hangi durumların gözleneceği ve başarı artışı gibi konularda kararlar verdiği karşılıklı etkileşim aşamasıdır. Üçüncü aşama ise; öğretim sonrasında dönüt, övgü, eleştiri ve öğrencinin gelişmesi gibi konulardaki karar ya da değerlendirme aşamasıdır (Gözütok, 2007).

Kısacası öğretimin yönetimi, öğretim ortamında davranış sorunlarını önlemek için öğretimin iyi bir şekilde planlanması, uygulanması ve değerlendirilmesi sürecidir. Öğretimin planlanmasında amaçlara ulaşılmasında sahip olunan tüm kaynakların nasıl kullanılacağına ilişkin öngörülerin rasyonel bir biçimde düzenlenmesini içermektedir. Öğretimin uygulanması aşamasında ise planın işe koşulması ve bu kapsamda öğretim etkinliğinin gerektirdiği hizmetlerin derse giriş, geliştirme ve sonlandırma süreçlerinde öğrenciye sunulmasını içermektedir. Son aşamada ise amaçlı bir yönetim faaliyeti olarak kabul edilen öğretim etkinliklerinin beklentilere ne düzeyde yanıt verdiğinin ortaya konulması söz konusudur.

Öğretim Ortamının Fiziksel Değişkenleri

Genellikle okullarda öğretim ortamları çok sayıda öğrenci, dört duvar, bir tahta, rahatsız masa ve sandalyelerden oluşur. Sınıf ortamının fiziksel değişkenleri arasında öğrenci sayısı, oturma düzeni, öğrenme köşeleri, ısı, ışık, temizlik vb. unsurlar yer alır. Eğitim mekânlarının düzenlenmesi kavramı, öğretimin gerçekleştiği alandaki insan ve insan dışı ögelerin eğitim amaçları doğrultusunda en verimli sağlıklı bir şekilde uyumlu hâle getirilerek işe koşulması olarak tanımlanabilir. Öğretim ortamları düzenlenirken öğrencilerin fizyolojik, duygusal ve zihinsel gereksinimleri, ortam, mobilyalar ve araç-gereçler ve okula ilişkin gereksinimler dikkate alınmalıdır (Çetin ve Çetin, 2012).

Öğretim ortamlarının sağlıklı ve güzel görünümlü olmasının çocuğun bedensel ve ruhsal gelişimini olumlu etkilediği, okula ve öğrenme ortamına dair pozitif şemalar oluşturduğu bunun da eğitim açısından istendik tutumlara yol açtığı bilinmektedir. Bu nedenle okul yöneticisi ve öğretmenlerin işbirliği yaparak öğretim ortamlarının yaşanabilir ve sevimli hâle getirilmesinde öğrenci sayısı, ısı, ışık, renk, temizlik, oturma düzeni, gürültü, görünüm, öğrenme köşelerinin düzeni, panolar vs. gibi fiziksel değişkenlere ilişkin düzenlemelere gitmeleri gerekmektedir (Gürsel, Sarı ve Dilmaç, 2004).

Öğretim ortamı olarak sınıf öğretmen ve öğrenci için en önemli öğrenme çevresidir. Sınıfın öğretim mekânı olarak düzenlenmesinde karar dayanakları olarak şu dört unsuru dikkate almak gerekir (Celep, 2000):

• Çok fazla hareketin olacağı alanları belirlemek,
• Öğrencinin öğretmeni kolayca görebildiğinden emin olmak,
• Öğretim araç-gerecinin kullanımı ve öğrenci gereçlerinin hemen ulaşılabilir olmasını sağlamak,
• Öğrencilerin sınıfın bütün sunumlarını ve oyunlarını kolaylıkla görebildiğinden emin olmak.

Öğretim Ortamlarının Psikososyal Değişkenleri

Öğretim ortamının psikososyal değişkenler arasında sınıf kültürü ve iklimi, grup etkileşimi, iletişim gibi değişkenler yer almaktadır.

Sınıf kültürü okul kültürünün bir alt alanı olarak sınıfta bulunan öğrencilerin etkileşimi ile oluşan değerleri, normları ve sembolleri ifade etmektedir (Akar, 2012). Sınıf kültürü öğretim ortamında öğrencilerin davranışlarına öncülük eden temel değerleri ve davranış kalıplarını oluşturması açısından önemlidir. Öğretim ortamının lideri olarak öğretmenden beklenen öğrenmeye karşı olumlu yaklaşımlar içeren değer ve normların sınıf içerisinde kültürel değer olarak benimsenmesine öncülük etmesidir.

Sınıf ortamında öğretmen-öğrenci ve öğrenci-öğrenci arası ilişkilerde ortaya çıkan hava ise sınıf iklimi olarak adlandırılmaktadır. Sınıf ikliminin şekillenmesinde öğretmenin kişiliği, öğrencilere yaklaşımı, dili kullanma biçimi, öğrencilere hitap şekli, sınıfı kontrol tekniği, değer yargıları, konuyu sunuş tarzı, ses tonu gibi özellikler öne çıkmaktadır (Gürsel, Sarı ve Dilmaç, 2004). Pozitif bir öğrenme ortamı yaratmak için sınıf iklimi önemlidir.

Öğretim ortamının niteliğini ortaya koyan bir başka önemli değişken de sınıfta gerçekleşen iletişimin yapısıdır. Öğretmen, öğrencinin kaygısını azaltan, etkinliklere katılımını teşvik eden, güdüleyen bir iletişim tarzı belirlemelidir (Aydın, 1998). Öğretmenin öğrencilerle olan iletişim şekli, öğrenci davranışları için bir model oluşturması yoluyla sınıf ikliminde ve kültüründe önemli bir rol oynar (Gürsel, Sarı ve Dilmaç, 2004).

Öğretim ortamının bir diğer psikososyal değişkeni de sınıfta gerçekleşen grup etkileşimidir. Öğrenciler, psikososyal gereksinimlerini karşılamak amacıyla öğretim ortamında gruplar oluştururlar. Bu gruplar, öğrenmeöğretme sürecinin işleyişini sınıf dinamiğini etkilemektedir. Öğretmenin, öğrenci gruplarını öğrenmeöğretme sürecinde doğru yönlendirmesi durumunda, bu gruplar öğretim ortamının psikososyal boyutuna olumlu katkı sağlayabileceklerdir (Erişti, 2012).

Sınıfta Öğretimin Yönetimi

Farklı gruplardan oluşan sınıfta bulunan önemli unsurlardan biri güçtür. Bir şeyi yapabilme yeteneği olarak tanımlanan güç, bir olayı uygulamaya koymada, kabul ettirmede ve ödüllendirmede başvurulan yol olarak görülmektedir (Erdoğan, 2001). Öğrenci-öğrenci ve öğretmen-öğrenci ilişkilerinde en belirleyici etken güç ilişkileridir. Öğrenciler, öğretmenlerin sınıfta kullandıkları güçle kendi aralarında işbirliği yapma, isyan etme, karşı çıkma ve geri çekilme gibi baş etme yöntemleri kullandıkları ileri sürülmektedir.

Öğretmenler bu kavramların altında yatan etkileşimler ve güç ilişkilerini iyi bir şekilde analiz ederek işbirliğinin, özerkliğin ve olumlu öğrenme kültürünün olduğu öğretim ortamları oluşturabilmelidirler. Sınıfta öğretimin yönetimi, öğrenim yaşantılarının amaçlar doğrultusunda bütünleştirilmesini ifade etmektedir. Bu bağlamda öğretimin yönetimi, birbirine bağlı süreçlerin toplamıdır (Aydın, 1998). Bir başka tanıma göre ise öğretimin yönetimi, öğretim ortamında davranış sorunlarını önlemek için öğretimin iyi bir şekilde planlanması, uygulanması ve değerlendirilmesi sürecidir (Kıran, 2008).

Öğretimin uygulanmasına ilişkin öğretim becerileri derse hazırlık, dersin sunumu, bireysel ve grupla öğrenme etkinlikleri ve dersin kapanışını kapsamaktadır. Öğretmenin öğretimi yönetme sürecinin bu aşamasında en önemli boyut sınıfı öğretime hazır hale getirebilmesidir. Bu bağlamda öğretmenin öğrencilerin kendisini dinlemeye hazır hale getirmeye yönelik dikkat çekme, dersi ilginç ve ilgi çekici hâle getirme, öğrencilerin merak duygusunu uyandırarak derse yoğunlaşmasını ve yönelmesini sağlamaya yönelik güdüleme ve dersin hedeflerinden öğrencileri haberdar ederek gözden geçirme becerilerini işe koşması gerekmektedir. Dersin sunulması ya da dersin işlenmesi aşamasında öğretmen öğrencilerin bireysel farklılıklarına uygun farklı öğretim yöntem ve tekniklerinden ve bireysel/grupla öğrenme etkinliklerinden yararlanabilir (Kıran, 2008). Öğretim hizmetinin yürütülmesi aşamasında önem taşıyan bir başka boyut öğrencilerden dönüt alma, düzeltme işlemlerini gerçekleştirme ve öğrenmeyi pekiştirmedir. Dönüt alma öğretimin amaçlarına ne düzeyde ulaşıldığına ilişkin öğrenciden sağlanan bilgileri içermektedir. Dersin uygulanışı sırasında istenilen davranışın tekrar edilme olasılığını artırma ve kalıcılığını sağlamak için pekiştireçlere başvurulur. Diğer yandan elde edilen dönütlere dayalı olarak istenmeyen öğrenme ürünleri söz konusuysa bu davranışların ortadan kaldırılması veya düzeltilmesi de öğretim sürecinin önemli gereklilikleri arasında yer almaktadır. Dersin tümüyle verimli ve etkili geçmesi için öğretmenin duruma göre son 5-10 dakikayı dersi kapatma etkinliklerine ayırması gerekir (Erden, 2001).

Öğretim sürecinin yönetilmesindeki son aşama olan değerlendirmede, öğretim amaçlarına ne ölçüde ulaşıldığına ilişkin eylemleri içermektedir. Değerlendirme yeni öğretim yaşantılarının planlanması ve kazanımların belirlenmesinde, öğretmene yol gösterecek nitelikte olmalıdır (Aydın, 1998). Değerlendirme süreçleri öğrencilere, konuya, kazanımlara göre farklılık gösterirken, öğretmenler anında dönüt düzeltme yapabilmeleri için ürün değerlendirme anlayışından daha çok süreç değerlendirme anlayışını benimsemelidirler.