Ünite 3: Organizasyonlarda Yeni Liderlik Davranış Modelleri

Liderliğin Tanımı

Liderliğin bazı unsurlarına dikkat edilmesi gerekmektedir. Bunlardan birincisi, liderliğin özü etki etmektedir. Etki etmek fikirleri iletmek, kabul ettirmek ve izleyenlerin desteğini alarak, fikirleri uygulamak üzere onları güdülemek sürecidir. İkincisi, liderlik bir grup veya örgüt içindeki eylemleri ve ilişkileri yönlendirmek, yapılandırmak ve kolaylaştırmak amacıyla bir kişinin diğerleri üzerinde uyguladığı kasıtlı etkileme sürecini içerir. Üçüncü ve son olarak bu tanım, liderin davranış ve özelliklerini vurgulamaktadır.

Liderlikte Özellikler Yaklaşımı

Özellikler yaklaşımının amacı, liderleri izleyenlerden veya etkin liderleri etkin olmayanlardan ayırt eden özellikleri belirlemektir. Bu yaklaşıma göre özellikler, liderlerle lider olmayanları ayırt etmekte önemli bir rol oynamaktadır.

Özellik terimi, nispeten doğuştan gelen ve değiştirilmesi zor nitelikleri ifade eder. Temelde bazı insanların, diğerlerinin sahip olmadığı özelliklerle dünyaya gelmiş olan, doğal liderler oldukları varsayımı bulunmaktadır. Bir başka deyişle bu yaklaşıma göre liderler, zaten lider olarak doğarlar, sonradan lider olmazlar.

Liderlik başarısıyla ilişkili özellikler; başatlık, yüksek enerji, kendine güven, iç kontrol odağı, duygusal tutarlılık ve olgunluk, kişisel doğruluk olarak nitelendirilmektedir.

Bir yöneticinin ilerlemesinin kesintiye uğramasına sebep olan özellikler ise; stresle daha az başedebilmek, başarısızlıkları savunmak, kariyerlerinde ilerleme konusunda fazla hırslı olmak, aşırı derecede kendine güvenmek, kişilerarası ilişkiler bakımından zayıf, teknik becerileri iyi fakat analitik becerileri zayıf olmak şeklinde sıralanmaktadır.

Liderlikte Davranışsal Yaklaşım

Davranışsal yaklaşım, liderin ne söylediğine ve ne yaptığına odaklanır. Davranışsal yaklaşımın amacı, etkin liderlerin liderlik tarzını ortaya koyabilmektir. Özellikler yaklaşımından farklı olarak, davranışsal yaklaşıma göre, bireyler iyi liderler olmak üzere eğitilebilirler. Oysa özellikler yaklaşımına göre bazılarının lider olarak, diğerlerinin ise izleyen olarak doğduğu savunulmaktadır.

Michigan Üniversitesi Liderlik Çalışmaları

Michigan Üniversitesindeki araştırmacılar verimliliği yüksek birimlerle, verimliliği düşük birimlerdeki liderlerin davranışlarını karşılaştırmışlar ve iki liderlik tarzı belirlemişlerdir. Bu liderlik tarzları;

• İş merkezli ve
• Çalışan merkezli liderlik tarzışeklinde ifade edilmektedir.

İş merkezli liderlik tarzı, iş merkezli liderler, çalışanlarını açıkça belirtilen görevlere ve amaçlara yönlendirir, onlara neyin nasıl yapılacağını açık şekilde söylerler.

Çalışan merkezli liderler, çalışanlarına karşı hassastırlar ve onların iyiliğini düşünürler. Çalışanlarıyla olan ilişkileri karşılıklı güven, destek ve saygıya dayalıdır. Bu tip liderler çalışanlarını destekler ve yardımcı olurlar.

Ohio Devlet Üniversitesi Liderlik Çalışmaları

Ohio çalışmaları yapıyı harekete geçirme ve insanı dikkate alma olarak iki boyut ve bu boyutların farklı birleşimleri ile oluşan dört liderlik tarzı ortaya koymaktadır. Yapıyı harekete geçirme, işin yaptırılmasına odaklanır. Lider, kendi rolünü ve çalışanların görevlerini grubun resmi amaçlarına ulaşma yönünde tanımlar ve yapılandırır. İnsanı dikkate alma, izleyenlerin gereksinimlerini karşılamaya ve ilişkileri geliştirmeye odaklanır. Ohio üniversitesi çalışmalarında yapıyı harekete geçirme ve insanı dikkate almanın, bağımsız boyutlar oldukları ileri sürülmektedir. Buna göre, bu iki boyutun farklı bileşimlerine dayanan dört adet liderlik tarzı belirlenmiştir.

Liderlik Matrisi ve Yüksek-Yüksek Liderlik

Liderlik Matrisi, Ohio Üniversitesi ve Michigan Üniversitesi çalışmalarına dayanarak hazırlanmıştır. Üretime duyulan ilgi ve insana duyulan ilgi olarak adlandırılan boyutlara dayanmaktadır. Üretime duyulan ilgi, birden dokuza kadar bir ölçek aralığındaki bir anketle ölçülür. Bunun sonucunda, 81 bileşim elde edilir. Ancak, model, beş liderlik tarzı üzerinde durmaktadır. Bunlar; vurdumduymaz lider, otoriter lider, orta yol lideri, şehir kulübü lideri ve takım lideridir.

Liderlikte Durumsal Yaklaşım

Durumsal yaklaşıma göre, liderlerin etkin olabilmeleri için, tarzları ile liderlik durumunun farklı yönleri arasında iyi bir uyum sağlamaları gerekmektedir. Dolayısıyla, yöneticilerin farklı durumlarda farklı liderlik tarzları sergileyebilmeleri gerekmektedir.

Fiedler’in Durumsallık Yaklaşımı

Fiedler’e göre, iki türlü liderlik tarzı vardır. Görev güdülü liderlik ve ilişki güdülü liderlik. Her liderde bu tarzlardan biri diğerine göre daha baskındır. Baskın liderlik tarzı görev güdülü olan liderler, esasen görevlerin başarıyla tamamlanmasından tatmin olurken, ilişki güdülü liderler ise öncelikle izleyenlerle iyi ilişkiler kurmaktan ve bunları sürdürmekten memnuniyet duyarlar.

Yol-Amaç Liderlik Kuramı

Bu kurama göre lider davranışları, izleyenlerin görev başarımlarına ve memnuniyetlerine etki ederek izleyenlerin meslek hedeflerine, örgütün de amaçlarına ulaşmasına katkı sağlamaktır.

Yolun açıkça tanımlanması ve ödüllerin artırılması dört farklı liderlik tarzı kullanılarak gerçekleştirilebilir. Bu tarzlar yönlendirici liderlik, destekleyici liderlik, katılımcı liderlik ve başarıya yönelimli liderliktir. Liderin içinde bulunduğu şartlar göz önüne alınarak bu dört liderlik tarzından biri seçilerek uygulanmalıdır. Bir başka deyişle, bu kurama göre lider içinde bulunduğu duruma uygun tarzı sergilemelidir.

Liderin Yerine Geçen Unsurlar Kuramı

Liderin yerine geçen unsurlar kuramının amacı, içinde bulunulan durumun, görevsel liderlerin önemini azaltan yönlerini belirlemektedir. Bu kuram iki çeşit durumsal değişkeni birbirinden ayırır; yerine geçen unsurlar ve etkisiz kılan unsurlar

Yerine geçen unsurlar, lider davranışlarını gereksiz ve ihtiyaç fazlası hale getiren durumsal etkenlerdir. Etkisiz kılan unsurlar ise, bir liderin belirli bir biçimde hareket etmesini engelleyen veya liderin eylemlerinin etkilerini sıfırlayan çalışan, görev veya örgüt nitelikleridir.

Bilişsel Kaynaklar Kuramı (BKK)

Bu kuram, liderlerin yönlendirici liderlik tarzını hangi durumlarda daha etkin bir şekilde kullanabileceklerini, liderlerin bilişsel yeteneklerini göz önüne alarak yönlendirici liderlik tarzının başarıyla kullanılmasını etkilediğini inceler. Bu kuram, özellikle örgütlerin en üst düzeyindeki liderlerle ilgilidir. BKK “liderin zekâsının ve diğer bilişsel yeteneklerinin bir dezavantaj olabileceği durumlar ortaya çıkabilir mi? Ve “stres, bir liderin etkinliğini nasıl etkiler?” sorularını yanıtlamayı amaçlar.

İlham Veren Liderlik Yaklaşımı

Bu yaklaşıma göre liderler izleyenlerini teşvik ederek ve onlara ilham vererek zor görevleri başarmak için beklenmedik düzeyde çaba göstermelerini sağlayan olağandışı bireylerdir. Daha önce incelenene yaklaşımlardan farklı olarak, bu yaklaşım liderle izleyenlerin arasındaki etkileşime ve liderin izleyenlerde uyandırdığı duygulara odaklanır. İlham veren yaklaşımın amacı bazı liderlerin, izleyenlerin duyguları, inançları, değerleri ve tutumları üstünde olağandışı etki yaratmalarına sebep olan özellik ve davranışları anlamaktır.

Karizmatik Liderlik

İlham veren liderlik yaklaşımı üç tip liderlik arasında ayrım yapmaktadır; Bunlar; karizmatik lider, dönüşümcü lider ve etkileşimsel liderliktir. Karizmatik liderler kriz dönemlerinde ortaya çıkarlar. Bugün bu terim, kişisel özelliklerinin gücüyle izleyenler üzerinde derin ve olağanüstü bir etki bırakabilen liderleri tanımlamak için kullanılmaktadır.

Karizmatik Liderlik Yükleme Kuramı

Bu kurama göre, izleyenler bir lidere onun davranışlarına, becerilerine ve durumun şartlarına bakarak karizmatik nitelikler yükleyebilirler. Öyleyse, karizma göreceli bir kavramdır. Bir kişinin karizmatik bulduğu lideri bir başkası karizmatik bulmayabilir.

Benlik Kavramı Kuramı

Karizmatik bir liderin, izleyenler üzerinde güçlü ve beklenmedik etkileri vardır. İzleyenlerin algılamalarına göre liderin inançları doğrudur, isteyerek lidere itaat ederler, lidere karşı sevgi duyarlar, liderin vizyonuyla duygusal bağlantı kurarlar, yüksek başarım hedefleri vardır ve vizyonun başarılmasında katkıları olabileceğine inanırlar. Karizmatik liderlerin izleyenler üzerindeki bu derin etkisini anlamayı amaçlayan bir diğer kuram Benlik kavramı kuramıdır. Bu kuramın amacı, karizmatik liderlerin izleyenler üzerinde sıra dışı etkilerinin olmasına yol açan özellikleri ve davranışları belirlemektir.

Olumlu ve Olumsuz Karizmatik Liderlik

Karizmatik liderlerin izleyenler ve örgüt açısından olumlu ya da olumsuz sonuçları olabilir. Olumsuz karizmatik liderleri olumlu karizmatik liderlerden ayırt eden boyutlar aşağıdaki gibidir;

• Olumsuz karizmatikler:
  • Kişiselleştirilmiş güç yönelimi
  • Kişisel kimliği vurgulama
  • Kişisel amaçlara hizmet etmek için kullanılan ideoloji
  • İzleyenlere hükmetme
  • Merkezi otorite
  • Bilginin kontrolü
• Olumlu karizmatikler:
  • Sosyalleştirilmiş güç yönetimi
  • Değerlerin içselleştirilmesinin vurgulanması
  • İdeolojiye kendini adamanın vurgulanması
  • Otoritenin dağılımı
  • Bilginin paylaşılması
  • Katılımın teşvik edilmesi

Dönüşümcü ve Etkileşimsel Liderlik

Dönüşümcü liderlik kuramına göre üç tip lider vardır. Dönüşümcü lider, karizmatik lider ve etkileşimsel lider. Bu kuram dönüşümcü lideri diğerlerinden ayırt eden davranışları ortaya koymaktadır. Bu kurama göre, dönüşümcü liderler, izleyenlerin değerlerine hitap ederek onları ahlaki konularda bilinçlendiren ve onları kurumlarında reform yapmak üzere harekete geçiren liderlerdir.

Liderlikle İlgili Yeni Gelişmeler

Bu bölümde, liderlik alanında ortaya konulan yeni kavramlar sahici ve ahlaki liderlik, paylaşılan liderlik, kendi kendini yönlendirebilme ve lider-izleyen etkileşimi kuramıdır.

Sahici ve Ahlaki Liderlik

Sahici liderlik, “kendini bilmek” ilkesini esas almaktadır. Kişinin öz benliğine uygun olarak davranmasını içerir. Sahici liderler, gerçekten ne düşündüklerini ifade ederler ve ona göre davranırlar. Bu tip liderlerin sözleri ve davranışları birbiriyle tutarlıdır. Güçlü bir özfarkındalıkları ve kendilerini oldukları gibi kabul ederler. Dürüstlük, diğerkâmlık, iyimserlik, güvenilirlik ve adalet gibi olumlu değerlere sahip çıkarlar.

Paylaşılan Liderlik

Paylaşılan liderlik; liderlik işlevlerinin, sorumluluklarının ve görevlerinin grup üyeleri arasında paylaşılmasını ifade eder. Paylaşılan liderliğin etkili olabilmesi için takım üyelerini bir arada tutan ortak bir amaca, bu amacı gerçekleştirmek için gerekli teçhizat, malzemeler ve benzerlerine, yetkin ve şevkli takım üyelerine ve destekleyici bir grup atmosferine gerek vardır.

Kendi Kendini Yönetebilme

Geleneksel liderlik kuramları lidere odaklanmakla beraber, liderin etkinliği aynı zamanda izleyicilerinin kişisel özelliklerine ve davranışlarına da bağlıdır. Dolayısıyla kendi kendini yönlendirebilme, bireysel davranışları ve düşünce süreçlerini olumlu olarak etkileyen kendi kendini etkileme yöntemlerini kapsamaktadır. Bunlar; kendine hedefler belirleme, kendi davranışlarını gözlemleme, kendi kendini ödüllendirme, kendi kendini düzeltici geri bildirimde bulunma, arzu edilen davranışın prova edilmesi ve kendi kendine olumlu konuşma gibi yapıcı düşünce süreçlerini içermektedir.

Lider-İzleyen Etkileşimi Kuramı

Bu kuram, bir liderin davranışlarının ve kişisel özelliklerinin farklı izleyenler üzerinde farklı etkiler bıraktığını ve bunun sonucunda liderin farklı izleyenlerle farklı ilişkiler kurduğunu göstermektedir. Lider bazı izleyenlerle karşılıklı güven, saygı, sadakat, etkileşime dayalı, nitelikli bir etkileşim ilişkisi geliştirir. Liderli bu tip ilişkisi olan izleyenler, liderin iç grubu olarak adlandırılır. Diğer izleyenler ise, liderin ilişkisi kesin surette görev yönelimli olup, güven ve sadakat eksikliği içerebilir. Bu izleyenler liderin dış grubunu oluşturur.