Ünite 7: Orhun Türkçesi Grameri III: Fiil, Sıfat-Fiiller, Zarf-Fiiller, Birleşik Fiiller

Fiil

Fiil Çekim Ekleri

Orhun Türkçesi döneminde zaman ve kiplerin yazıtlarda kullanılmış olanları aşağıdaki gibidir.

1. Zaman ve Kip Çekimlerinde Kullanılan Kişi Ekleri:

• Kişi zamirleri kullanılarak çekimlenen fiil zaman ve kipleri: Bu çekimlerde kişilere göre sırasıyla men, sen, Ø /ol, biz, siz, Ø kullanılmıştır. Bu yapıyla, geniş ve şimdiki zaman, -mIş ekli geçmiş zaman, -DAçI ekli gelecek zaman, -çI ekli gelecek zaman çekimleri kurulmaktadır.
• İyelik eklerine benzer kişi eklerinin geldiği fiil çekimleri: Bu çekimlerde kişilere göre sırasıyla +m; +?/+g; Ø; +mIz; +?Iz/+gIz; Ø kullanılmaktadır. Bu yapıyla, - DI ekli geçmiş zaman ve - sIk ekli gelecek zaman çekimleri kurulmaktadır.
• Her kişi için farklı eklerin kullanıldığı fiil çekimi: Sadece emir kipinde görülür. Kişilere göre sırasıyla -(A)yIn; -Ø / gIl; -zU(n)/-çUn; -(A)lIm; -(I)?/-Ø/-gIl; -zU(n)/-çUn ekleri kullanılmaktadır.

2. Zaman ve Kip Çekimleri

2.1 Geniş Zaman ve Şimdiki Zaman:

Bu zamanlar -(X)r ekine, yukarıda bahsedilen zamir kökenli kişi eklerinin getirilmesiyle yapılır. Olumsuzu -mAz biçimindedir.

2.2. Geçmiş zaman

• -DI ekli geçmiş zaman, iyelik kökenli eklerle çekimlenir.
• Orhun Türkçesinde -mIş ekli geçmiş zaman için yalnızca öznenin 3. tekil olduğu örnekler vardır. Olumsuzu -mAmIş değil, - mAdUk şeklindedir.

2.3. Gelecek zaman çekimleri

• -DAçI ekli gelecek zaman, zamir kökenli kişi ekleriyle çekimlenir.
• -sIk ekli gelecek zaman, iyelik kökenli kişi ekleriyle çekimlenir.
• -çI ekli gelecek zaman, zamir kökenli kişi ekleriyle çekimlenir.

2.4. Emir kipi çekimi

Bu çekimde kişilere göre sırasıyla -(A)yIn; -Ø/-gIl; -zU(n)/-çUn; -(A)lIm; -(I)?/-Ø/-gIl; -zU(n)/-çUn kullanılmıştır.

Fiillerin Birleşik Çekimleri

Sürekli Geçmiş Zaman

1. -(X)r / -Ar er-ti (geniş zamanın hikâyesi)

Geniş-şimdiki zaman ekleri ve er - yardımcı fiili üzerine belirli geçmiş zaman eki - DI getirilerek yapılır.

2. -(X)r / -Ar ermiş (geniş zamanın rivayeti)

Geniş-şimdiki zaman eylem sıfatları ve er- yardımcı fiili üzerine, belirsiz geçmiş zaman eki -mIş getirilerek yapılır.

Uzak Geçmiş Zaman

Bu çekim, -mIş ekli anlatılan geçmiş zaman eki üzerine er- yardımcı fiili getirilerek yapılır:

1. -mIş erti (belirsiz geçmiş zamanın hikâyesi)

2 . -mış ermiş (belirsiz geçmiş zamanın rivayeti)

Gerçekleşmeyen Gelecek Zaman

-tAçI ekli gelecek zaman eylem sıfatı üzerine erti getirilerek (gelecek zamanın hikâyesi) yapılır.

Sıfat-Filler

Sıfat-fiiller, fiilin sıfat şekilleridir. İsim gibi çekime girer ve fiilin belirttiği eylemi yapanı da ifade eder.

• Fiile “yapar, eder” anlamı katan -(X)r /-Ar geniş zaman sıfat-fiil eki.
• Geniş zaman sıfat-fiilinin olumsuzu -mAz şeklindedir.
• Eklendiği fiile “yapan, eden” anlamı veren -(X)gmA, -(I)glI ve -gUçI ekleri.
• Geçmiş zaman eylem sıfatı yapan -DUk ve -mIş
• -tAçI ve -sIk ekli gelecek zaman sıfat-fiili.
• Eylem adları yapan -gU sıfat-fiil eki.

Zarf-Fiiller

Zarf olarak kullanılan fiil biçimleridir:

• -A, -I ve -(y)U ekli fiil zarfları, asıl fiil ile aynı zamanda meydana gelen bir eylemi anlatır. Bu zarf-fiil eki, birleşik fiillerde tasvirî fiili asıl fiile bağlayan ektir.
• -(X)p zarf-fiili, asıl eylemden önce işlenmiş bir eylemi gösterir.
• - (X)pAn zarf-fiil eki, -(X)p ekinin genişletilmiş şeklidir:
• -(X)yIn zarf-fiil eki, asıl eylem ile aynı zamanda meydana gelen eylemi gösterir:
• -gAlI zarf-fiil eki, asıl eylemin başlangıcını ve eylemin amacını ifade eder.
• -sAr zarf-fiil eki, asıl fiilin hangi şartlar altında gerçekleştiğini ve eylemin hangi durum ve zamanda işlendiğini gösterir.
• -gInçA zarf-fiil eki, asıl eylemin gerçekleşmesi için geçecek zaman sınırını belirtir.
• -çA zarf-fiil eki Orhun Türkçesinde tek örnekte geçmiştir. Asıl eylemden önce işlenen bir eylemi belirtir.
• -mAtI(n ) zarf-fiil eki, bugünkü -mAdAn ile aynı anlama gelen olumsuz eylem zarfları yapar.
• erkli “iken” zarfı, -(X)r/-Ar ekli geniş-şimdiki zaman eylem adlarından sonra gelerek zarf grubunu oluşturur.

Birleşik Fiiller

1. İsim ya da Sıfat + Yardımcı Fiil

Bu tür birleşik fiiller, isim ya da sıfattan sonra bol - ya da kıl - / kış - yardımcı fiillerinin getirilmesiyle oluşur: yok bol - “yok olmak”, baz kıl- “bağımlı kılmak”, yok kış- “birlikte yok etmek”.

2. Asıl Fiil + Zarf-Fiil Eki + Tasvirî Fiil

Asıl fiil üzerine ulanan -A / -U /-I zarf-fiil ekinden sonra kesinlik anlamı katan ber -; asıl eylemin tamamlandığını gösteren bar -; asıl eylemin sürüp gittiğini belirten kel-, kal- ; asıl eylemin kolayca gerçekleştiğini belirten elt-, ıd-; Asıl fiilin gerçekleştirilmesine çaba göstermeyi anlatan kör - ve bir işi yapabilmeyi, bir işe gücü yetme, muktedir olmayı ifade eden u - tasvirî fiillerinden biri getirilerek yapılır.