Ünite 5: Orhun Türkçesi Grameri I: Ses Yapısı ve Söz Yapımı

Ses Yapısı

Günümüzden yaklaşık 13 yüzyıl önce yazıya geçirilen Orhun Türkçesinin bugünkü Türkçeden fonetik olarak ayrılan yönleri vardır.

Ünlüler

• Orhun Türkçesinde Türkiye Türkçesinde olduğu gibi 8 ünlü vardır. Yenisey yazıtlarında ise kapalı e ünlüsüyle birlikte bu sayı dokuza çıkmaktadır.
• Türk dilinin en tipik özelliği olan artlık-önlük uyumu, Orhun Türkçesinde de mevcuttur.
• Orhun Türkçesinde düzlük-yuvarlaklık uyumu tam değildir. Tamlayan durumu eki, üçüncü tekil kişi iyelik eki, yön gösterme eki, belirsiz geçmiş zaman eki, üçüncü tekil ve çoğul belirli geçmiş zaman eki, üçüncü tekil kişi emir eki, kimi sıfat- fiil ve zarf-fiil ekleri düzlük-yuvarlaklık uyumuna girmeyen eklerdendir.

Ünsüzler

Orhun Türkçesinde ünsüzlerle ilgili belli başlı ses özellikleri şunlardır:

• Orhun Türkçesinin ünsüzleri b, ç, d, g, k, l, m, n, ?, n, p, r, s, ş, t, y, z’dir.
• Türkiye Türkçesindeki j, f, ğ, h, j, v sesleri Orhun Türkçesinde yoktur.
• Orhun Türkçesindeki sözcükler esas olarak b, ç, k, s, t, y ünsüzleriyle başlayabilir: böri ‘kurt’; çıkan ‘kuzen, teyzezade’; kiçig “küçük”, sı- “kırmak”; tirig “diri”; yegirmi “20”.
• İstisnai olarak g, l, m, n, p, ş sesleri de sözcük başında bulunabilir. Bunlar genelde alıntı sözcüklerdir: lagzın “domuz”; mag “övgü, alkış” vb.
• Bugün Türkiye Türkçesinde sözbaşında /d/’li ve /g/’li söylediğimiz sözcüklerin bir kısmı Orhun Türkçesinde /t/’li ve /k/’lidir: Orh. kök > TT gök “mavi”; Orh. tirig > TT diri “diri; hayat”.
• Türkiye Türkçesinde söz sonunda düşmüş olan /g/ sesleri, Orhun Türkçesinde henüz durmaktadır: Orh. katıg TT > katı .
• Türkiye Türkçesinde düşmüş olan, ikinci ve sonraki hecelerin başındaki /g/ sesi Orhun Türkçesinde korunmaktadır: Orh. kazgan - > TT. kazan - “kazanmak”.
• Türkiye Türkçesinde söz içi ve söz sonunda /y/’ye gelişmiş olan ses, Orhun Türkçesinde /d/ olarak bulunmaktadır: Orh. adak TT > ayak “ayak”.
• Türkiye Türkçesinde söz içi ve söz sonunda görülen /v/ sesi, Orhun Türkçesinde /b/ olarak bulunmaktadır: Orh. sebin - > TT sevin -.

Söz Yapımı

İsimden İsim Yapım Ekleri

Orhun Türkçesindeki en işlek isimden isim yapım ekleri şunlardır:

• Sözcüğe küçültme ve sevgi anlamı katan +ç eki: ata+ç+ım “babacığım”.
• Meslek ya da sürekli yapma bildiren +çI eki: bediz+çi “ressam, heykeltıraş”, sığıt+çı “yasçı, ağlayıcı”.
• Kan bağı belirten + daş eki: ka+daş “akraba”.
• Yön zarfları yapan + dIn eki: kurı+dın “batıda”.
• Küçültme belirten + gaç eki: ı+gaç “ağaç”.
• Küçültme belirten + kInA eki: az+kına “azıcık”.
• Sahip olma belirten + lIg eki: baş+lıg “ başı olan, gururlu”.
• Soyut adlar yapan + lIk eki: beg+lik “bey olmaya layık”.
• Yokluk sıfatları türeten + sIz eki: ög+süz “öksüz, annesiz”.
• Zarf türeten + DI eki: edgü+ti “iyice”.

İsimden Fiil Yapım Ekleri

Orhun Türkçesindeki en işlek isimden fiil yapım ekleri şunlardır:

• Geçişsiz fiiller türeten +A-, +Ad- ve +I-, +(I)k- ekleri: yaş+a - “yaşamak”, kul+ad - “kul olmak” , bit+i- “yazmak, iç+ik- “içeri girmek, bağımlı olmak”.
• Geçişli fiiller türeten + gAr- eki: taş+gar - “dışarı çıkarmak”.
• En işlek isimden fiil yapım eki olan + lA - eki: kagan+la - “hakan yapmak”.
• Yoksunluk bildiren + sIrA - eki: kagan+sıra - “hakansız kalmak”.

Fiilden İsim Yapım Ekleri

• Zarf türeten - A eki: yan-a “yine”.
• Fiilin sonucunu bildiren - (I)g eki: bil-ig “bilgi”.
• -gA eki: kıs-ga “kısa”.
• Kalıplaşmış zarf-fiil eki - I : yaz-ı “ova”.
• -(I)k eki: emge-k “sıkıntı, dert”.
• - l eki: tüke-l “tamam, bütün”.
• -m eki: öl-üm “ölüm”.
• -n eki: sa-n “sayı”.
• -(I)nç eki: kork-ınç “korkunç”.
• -ş eki: ur-uş “savaş”.
• -z eki: ba-z “bağımlı”.

Fiilden Fiil Yapım Ekleri

• -d- pekiştirme eki: to-d- “doymak”.
• -gUr-, -(I)k-, -gUr-, -(I)t-, -tUr-, -tIz-, -z- ettirgenlik ekleri: od-gur- “uyandırmak”; bas-ık- “sokmak, bastırmak”; yügür-t- “akıtmak”; bin- tür - “bindirmek”; al-tız- “aldırtmak, yakalatmak”; tut-uz- “tutturmak, yakalatmak”.
• -(I)ş- işteşlik eki: ögle-ş- “akıl danışmak”.
• -(I)n- dönüşlü ve edilgen çatı eki: boguzla-n- “boğazlanmak”; ko-n- “konmak, yerleşmek”.
• -(I)l- edilgen-dönüşlü çatı eki: tir-il- “ canlanmak, dirilmek”.