Ünite 9: Orhun Türkçesi Metin II

Bilge Kağan Yazıtı (Doğu Yüzü 2-9)

Orhun Türkçesi kitabında Bilge Kağan yazıtının doğu yüzünün 2-9. satırları transkripsiyonlu olarak verilmiş, verilen satırlar Türkiye Türkçesine aktarılmış ve ardından metinde geçen sözcükler çözümlemelenmiştir. Bildiğiniz gibi, Orhun Türkçesinde kimi sesler sözcük başında, kimi sesler ise sözcük ortasında yazılmamaktadır. Sözcük sonundaki tüm sesler ise yazımda temsil edilmektedir. Metinlerin yazımında gösterilmeyen sesler, Orhun Türkçesi ile ilgili çalışmalarda bilim adamlarınca genellikle parantez içinde verilmektedir. Ancak aşağıda Bilge Kağan metninin ilk on satırından verilecek örnek cümlelerde okuma kolaylığı sağlaması açısından bu parantez işaretlerine yer verilmemiştir. Orijinal metinde bulunmayan veya okunmayan yerler […] içinde tamamlanmıştır.

Transkripsiyonlu Metin

(D 5) yogçı sıgıtçı ö?re kün tugsıkdakı bükli çöllüg il tabgaç tüpüt apar purum k? ıırkız üç k? uurıkan otuz tatar k? ııtan tatabı bun? ça bodun kelipen sıgtamış yoglamış an? tag k? ülüg kagan er[miş an? ta kisre inisi] kagan [bolmış er]in? ç oglıtı kagan bolmış erin? ç an? ta [kisre inisi eçisin teg] (D 6) kılınmadu? k erinç oglı ka?in teg kılınmadu? k erin? ç biligsiz kag[an ol]urmış erin? ç yablak kagan olurmış erin? ç buyrukı yeme biligsiz ermiş erin? ç yablak ermiş erin? ç begleri bodunı tüzsüz üçün tabgaç bodun tebl[igin] kürlügin [üçün armakçı]sin üçün inili eçili kikşürtükin üçün begli bodunlıg (D 7) yo?aşurtu? kin üçün türü? k bodun illedü? k ilin ıçgınu [ı]dmış kaganladu? k kaganin yitürü ıdmış

Türkiye Türkçesine Aktarımı

Yuğ (yas) töreni yapıcı (ve) ağlayıcı (olarak) doğuda gün doğusundaki Bükli Çöl halkı, Çin, Tibet, Avar, Rum (Bizans), Kırgız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabı.... bunca halklar gelerek ağlamış, yuğ töreni yapmış. Öylesine şöhretli kağanmış. Ondan sonra küçük kardeşi kağan olmuş şüphesiz, çocukları kağan olmuş şüphesiz. Ondan sonra kardeşi ağabeyi gibi yaratılmamıştır, oğlu babası gibi yaratılmamıştır. Bilgisiz kağan (olarak) tahta çıkmış şüphesiz, kötü kağan (olarak) tahta çıkmış şüphesiz. Veziri de bilgisiz imiş şüphesiz, kötü imiş şüphesiz. Beyleri (ve) halkı itaatsiz olduğu için Çin milleti hilekâr ve sahtekâr olduğu için, aldatıcı olduğu için küçük ve büyük kardeşi birbirine düşürdüğü için bey ve halkı birbirinin aleyhine çevirdiği için Türk milleti vatan hâline getirdiği ülkesini elden çıkarmış, tahta oturttuğu kağanını kaybetmiş.

Metinde Geçen Sözcüklerin Çözümlemeleri

yo-g+çı “yuğ töreni yapan, yasçı”

• yo- “yok olmak”
• -g [fiilden isim yapım eki]
• yog “yok olan şey”
• +çı [isimden isim yapım eki, meslek eki]

sıgıt+çı “ağlayıcı”

• sıgıt “ağlama, ağıt”
• +çı [isimden isim yapım eki]

ö?re “doğuda”

• ö? “ön, ön taraf, doğu”
• +re [yön gösterme eki]

kün tugsıkdakı “gün doğacak yerdeki, gün doğusundaki”

• tug- “(güneş) doğmak”
• -sık [gelecek zaman sıfat-fiil eki]
• +da [bulunma durumu eki]
• +kı [aidiyet eki]

kel-ipen “ gelerek”

• -(i)pen [zarf-fiil eki]

sıg(ı)t+a-mış “ağlamış”

• sıg(ı)t “ağlama”
• +a- [isimden fiil yapım eki]
• -mış [3. tekil kişi belirsiz geçmiş zaman]

yo-g+la-mış “yuğ töreni yapmış”

• yo- “yok olmak”
• -g [fiilden isim yapım eki]
• yog “yok olan şey”
• +la [isimden fiil yapım eki]
• -mış [3. tekil kişi belirsiz geçmiş zaman]

kü+lüg “ünlü, şöhretli”

• kü “şan, şöhret”
• +lüg [isimden isim (sıfat) yapım eki]

ini+si “küçük erkek kardeşi”

• ini “erkek kardeş”
• +si [3. tekil kişi iyelik eki]

oğ(u)l+ıt+ı “çocukları”

• og(u)l “çocuk, evlat”
• +(ı)t [Moğolca çokluk eki]
• +ı [3. tekil kişi iyelik eki]

eçi+si+n “ağabeyi”

• eçi “ağabey”
• +si [3. tekil kişi iyelik eki]
• +n [belirtme durumu eki]
• teg “gibi” edatı yalın ve belirtme durumu eki almış ifadelerle kullanılır.

bil-ig+siz “bilgisiz”

• bil- “bilmek”
• -(i)g [fiilden isim yapım eki]
• +siz [isimden isim (sıfat) yapım eki, yokluk eki]

tüz+süz üçün “itaatsiz, uyumsuz olduğu için”

• tüz “düzgün, uyumlu”
• +süz [yokluk eki]

teblig+i+n kürl(ü)g+i+n üçün “hilekâr ve sahtekâr olduğu için”

• teblig “hileci, aldatıcı”
• +i [3. tekil kişi iyelik eki:]
• +n [belirtme durumu eki]
• kürl(ü)g “hileci, aldatıcı ”
• +i [3. tekil kişi iyelik eki]
• +n [belirtme durumu eki]
• üçün “için” edatı yalın ya da belirtme durumu eki almış ifadelerle kullanılır.

ar-mak+çı+sı+n üçün “aldatıcı olduğu için”

• armakçı “aldatıcı, sahtekâr”
• ar- “aldatmak”
• -mak [fiilden isim yapım eki]
• +çı [isimden isim yapım eki]
• +sı [3. tekil kişi iyelik eki]
• +n [belirtme durumu eki]

ini+li eçi+li “küçük ve büyük erkek kardeşi”

• +li…+li [birliktelik eki]

kikşür-tük+i+n üçün “birbirine düşürdüğü için”

• kikşür- “kışkırtmak”
• -tük [sıfat-fiil eki]
• +i [3. tekil kişi iyelik eki]
• +n [belirtme durumu eki]

beg+li bodun+lı+g “bey ve halkı”

• +li…+li [birliktelik eki]
• +g [belirtme durumu eki]

yo?şur-tuk+ı+n üçün “birbirine düşürdüğü için”

• yo?şur- “birbirine düşürmek”
• -tuk [geçmiş zaman sıfat-fiil eki]
• +ı [3. tekil kişi iyelik eki]
• +n [belirtme durumu eki]

il+le-dük “vatan haline getirdiği”

• il “vatan, memleket”
• +le- [isimden fiil yapım eki]
• -dük [geçmiş zaman sıfat-fiil eki]

il+i+n “ülkesini”

• +i [3. tekil kişi iyelik eki]
• +n [iyelik eklerinden sonra gelen belirtme durum eki]

ıçgın-u ıd-mış “ elden çıkarmış”

• ıçgın- “elden çıkarmak, kaybetmek”
• -u [zarf-fiil: asıl fiili yardımcı fiile bağlanmıştır.]
• ıd- [yardımcı fiil, asıl fiilin anlamını pekiştirir.]
• -mış [3. tekil kişi belirsiz geçmiş zaman]

kagan+la-duk “kağan olarak tahta oturttuğu”

• +la- [isimden fiil yapım eki]
• -duk [geçmiş zaman sıfat-fiil eki]

yit-ür-ü ıd-mış “kaybetmiş”

• yit- “kaybolmak”
• -ür- [ettirgenlik eki]
• -ü [zarf-fiil: asıl fiili yardımcı fiile bağlanmıştır.]
• ıd- [yardımcı fiil, asıl fiilin anlamını pekiştirir.]
• -mış [3. tekil kişi belirsiz geçmiş zaman]