Ünite 4: Orhun Yazıtları

Orhun Harfli Yazıtlar

Orhun harfleriyle yazılmış yazıtlar, Talat Tekin tarafından altı grupta ele alınmıştır:

1. Köktürk Yazıtları
2. Uygur Yazıtları
3. Yenisey Yazıtları
4. Hoytu-Tamir Yazıtları
5. Talas Yazıtları
6. Doğu Türkistan Yazmaları

Orhun Harfli Yazıtların Keşfi

Yazıtların varlığından ilk söz edenler Çin kaynaklarıdır. Bunun dışında, 13. yy. tarihçisi Cüveynî ve 17. yy.’da Rus çarının elçisi Milesco da runik yazıtlardan söz edenler arasındadır.

Yenisey yazıtlarını ilk bulanlar, Strahlenberg ve Messerschmidt olmuştur. Ayrıca Fin Arkeoloji Cemiyeti’nin çalışmaları; Yadrintsev başkanlığındaki Rus Coğrafya Cemiyetinin Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarını buluşu; Heikel başkanlığındaki başka bir Fin heyetinin hazırladığı, Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarını da içeren Fin Atlası’nın yayımlanışı; Radloff başkanlığında hazırlanan Radloff atlası, Orhun harfli yazıtların araştırılması ve yayımlanmasıyla ilgili önemli aşamalardır.

1995 yılında Türkiye Cumhuriyeti’nin başlattığı TİKA projesi ve bu kapsamda yayımlanan katalog çalışması; ayrıca Cengiz Alyılmaz’ın Orhun yazıtlarının bugünkü durumunu tespit eden atlas çalışması da Orhun harfli yazıtlarla ilgili dikkate değer yayınlardır.

Orhun Alfabesi

Türkçenin yazımı için Türkler tarafından kullanılan ilk alfabedir. Bu alfabe Eski İskandinav alfabesine benzediği için runik alfabe, harfler ise runik harfler adıyla da anılmaktadır. Bu alfabenin özellikleri şunlardır:

• Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında 38 işaret vardır.
• Bunlardan 4’ü ünlüdür.
• A-e, ı-i, o-u, ö-ü çiftleri tek işaretle gösterilir.
• Alfabede 10 ünsüzün art (kalın) ve ön (ince) olmak üzere iki biçimi bulunmaktadır.
• 7 ünsüzde artlık-önlük ayrımı yapılmamış olup bunlar nötr işaretlerdir.
• Çift ünsüzler için 3 ayrı işaret vardır.
• Alfabede 4 hece işareti bulunmaktadır.
• Bu iki yazıt dışındaki yazıtlarda kullanılanlarla birlikte harf sayısı 50’yi bulabilmektedir.

Orhun Alfabesinin Kökeni

Bilim dünyasında Orhun alfabesinin

• İskandinavların runik harflerine benzediği için İskandinav kökenli olabileceği,
• Küçük Asya alfabelerinden Likya ve Karya alfabeleriyle aynı kökenden olabileceği,
• İran ya da Arami alfabesi kökenli olabileceği,
• Alfabenin Türk damgalarından ortaya çıkmış olabileceği,
• Türk damgalarıyla birlikte Arami-Soğd ve Pehlevi kökenli olabileceği,
• Sümer kökenli olabileceği,
• Soğd ve Grek kökenli olabileceği,
• Tümüyle Türk kökenli olabileceği görüşleri ortaya atılmıştır.

Orhun Alfabesinin Çözümü

Orhun yazıtlarında yer alan Çince metinler, yazıtların çözümünü kolaylaştırmıştır. Almanyalı ve Hollandalı Sinologların (Çin dili uzmanları) bu Çince bölümler üzerinde çalışmaları sonucu yazıtların Türklerden kaldığı ortaya çıkmış ve Türkologlar yazıyı çözmek için uğraşmaya başlamıştır.

Orhun alfabesini çözen kişi Thomsen olmuştur (1893). Thomsen çözümünü bir bildiriyle duyurmuş ve bununla ilgili raporu makale olarak da yayımlamıştır. Thomsen ilk önce satırların sırasını, yönünü ve ünlü işaretlerini tespit etmiş ve ilk olarak ı-i işaretlerini tanımıştır. Ayrıca yazıtların Çince kısmında geçen Köl Tigin, Türk, kün, tört, te?ri sözcükleri de çözüme yardımcı olmuştur.

Orhun Yazıtlarındaki Belli Başlı Yazım Kuralları

Yazıtlardaki belli başlı yazım kuralları şunlardır:

• Sözcük başı ve içinde yer alan a-e ünlüleri genelde yazılmaz.
• Sözcük başı ve ilk hecedeki ı-i ünlüleri genelde yazılır.
• Sözcük başı ve ilk hecedeki ı-i ünlüleri daima yazılır.
• Sözcük başı ve ilk hecedeki o-u, ö-ü ünlüleri daima yazılır.
• Sözcük sonundaki bütün ünlüler yazılır.
• İlk hecenin düz ünlüsünden sonraki düz-dar ünlüler genellikle yazılmaz.
• İlk hecenin düz ünlüsünden sonraki yuvarlak ünlüler genelde gösterilir.
• İlk hecenin yuvarlak ünlüsünden sonraki yuvarlak ünlüler genelde yazılmaz.
• Orhun yazıtlarında üst üste konulmuş iki nokta (:) dışında herhangi bir noktalama işareti kullanılmamıştır.

Orhun Yazıtları: Köl Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk Yazıtları

Köktürk kağanı Bilge Kağan ve kardeşi Köl Tigin ile devlet adamı Tonyukuk adına dikilen yazıtlardır. Köl Tigin (dikiliş 732) ve Bilge Kağan (dikiliş 735) yazıtları Yadrintsev tarafından bulunmuştur. Bilge Kağan yazıtının büyük bölümü Köl Tigin yazıtıyla aynıdır. Her iki yazıtın da batı yüzleri Çincedir.

Tonyukuk yazıtı, Klementz tarafından Moğolistan’da bulunmuş olup iki dikili taş hâlindedir. 720-725 ya da 732 yılları yazıtın dikiliş yılları olarak kabul edilmektedir.

Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında canlı, heyecanlı, parlak ve etkileyici bir üslup hâkim iken Tonyukuk yazıtında daha ciddî, seçkin sözler ve ifadeler ile diğer iki yazıtta yer almayan işaretler bulunmaktadır.

Orhun Yazıtlarında Üslup

Köl Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtları, Türklerin tarihî, sosyal ve siyasî durumunu anlatan en önemli ve en uzun yazıtlardır. Ayrıca bu yazıtlar, Türk dilinin henüz yabancı unsurlarla karışmadan ileri bir düzeye eriştiğini göstermektedir. Yazıtlarda genel olarak şunlardan bahsedilmektedir:

• Bir kağanın veya bir kahramanın başarı için yapması gerekenler,
• İyi bir kağanın veya iyi bir devlet adamının yönetiminde halkın içinde bulunduğu refah ya da kötü yönetimde içine düştüğü kötü durum,
• Milletin geleceği daha iyi görmeye ve düşünmeye teşvik edilişi,
• Türk milletine yapılmış hizmetler.

Yazıtların üslup özellikleri ise şöyle sıralanabilir:

• Anlatım tarzının canlı ve samimî oluşu,
• Millî gurur ve heyecanın dile getirilişi,
• Anlatılmak istenen konuların düzgün cümlelerle aktarılması,
• Cümlelerin deyimler, atasözleri ve edebî sanatlar ile süslenmiş olması,
• İfadeyi güçlendirme amaçlı tekrarlara rastlanması, vb.

Belli Başlı Orhun Türkçesi Çalışmaları

Orhun Türkçesi üzerine yapılmış belli başlı çalışmalar kısaca şunlardır:

• Vilhelm Thomsen’in 1893’te yayımladığı bildiri,
• Radloff’un Die alttürkischen Inschriften der Mongolei adlı kitabı,
• Thomsen’in 1896’da yayımladığı Inscriptions de l'Orkhon déchiffrées adlı kitabı,
• P. M. Melioranskiy’in, Pamyatnik v' çest' Kyul- Tegina adlı doktora tezi,
• Hüseyin Namık Orkun’un Eski Türk Yazıtları adlı 4 ciltlik kitabı,
• A. von Gabain’ın, Alttürkische Grammatik adlı gramer kitabı,
• Malov’un Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosti ve Yeniseyskaya pis'mennost' tyurkov adlı çalışmaları,
• Giraud’nun Tonyukuk Yazıtıyla ilgili L'inscription de Baïn Tsokto kitabı,
• Talat Tekin’in Orhun Türkçesi Grameri ve Orhon Yazıtları kitapları,
• Kononov’un Grammatika yazıka tyurkskih runiçeskih pamyatnikov adlı gramer çalışması,
• Rybatzki’nin Tonyukuk yazıtı ile ilgili Die Tonyuquq-Inschrift adlı çalışması,
• Kormuşin’in Yenisey yazıtlarıyla ilgili Tyurkskie yeniseyskie epitafii-teksti i issledovaniya adlı çalışması,
• Á. Berta’nın Szavalmat jól halljátok adlı kitabı,
• Marcel Erdal’ın genel olarak Eski Türkçe ile ilgili A Grammar of Old Turkic ve Old Turkic Word Formation adlı kitapları
• Erhan Aydın’ın, Türk-runik harfli Türkçe metinlerle ilgili çalışmaların kaynakçasını içeren Türk Runik Kaynakçası adlı kitabı, konuyla ilgili en önemli kaynaklar olarak sıralanabilir.