Ünite 8: Orhun Türkçesi Metin I

Köl Tigin Yazıtı (Güney Yüzü 1-10)

Orhun Türkçesi kitabında Köl Tigin yazıtının güney yüzünün 1-10. satırları transkripsiyonlu olarak verilmiş, verilen satırlar Türkiye Türkçesine aktarılmış ve ardından metinde geçen sözcükler çözümlemelenmiştir. Bildiğiniz gibi, Orhun Türkçesinde kimi sesler sözcük başında, kimi sesler ise sözcük ortasında yazılmamaktadır. Sözcük sonundaki tüm sesler ise yazımda temsil edilmektedir. Metinlerin yazımında gösterilmeyen sesler, Orhun Türkçesi ile ilgili çalışmalarda bilim adamlarınca genellikle parantez içinde verilmektedir. Ancak aşağıda Köl Tigin metninin ilk on satırından verilecek örnek cümlelerde okuma kolaylığı sağlaması açısından bu parantez işaretlerine yer verilmeyecektir.

Transkripsiyonlu Metin

(G 1) te?ri teg te?ride bolmış türü? k bilge kagan bu ödke olurtum sabımın tüketi eşidgil ulayu iniygünüm oglanım biriki uguşum bodunum biriye şadapıt begler yırıya tarkat buyruk begler otuz… (G 2) to? kuz oguz begleri bodunı bu sabımin edgüti eşid katıgdı tı?la

Türkiye Türkçesine Aktarımı

Tanrı gibi, gökte olmuş (yaratılmış) Türk Bilge Kağan, bu zamanda oturdum (tahta çıktım). Sözlerimi tamamıyla işit. Ve erkek kardeşim, oğullarım, birleşik boyum (soyum sopum), halkım güneyde Şadapıt beyler, kuzeyde Tarkanlar, kumandan beyler, Otuz….. Dokuz Oğuz beyleri ve halkı, bu sözlerimi iyice işit (ve) sağlamca dinle.

Metinde Geçen Sözcüklerin Çözümlemeleri

te?ri teg “tanrı gibi”

te?ri+de bol-mış “gökte olmuş (yaratılmış)”

• +de [bulunma-çıkma durumu eki]
• -mış [geçmiş zaman sıfat-fiil eki]

türü? k bilge kagan “Türk Bilge Kağan”

bu öd+ke “bu zamanda”

• öd “zaman”
• +ke [yönelme-bulunma durumu eki]

olur-tum “oturdum (tahta çıktım)”

• olur- “oturmak”
• -tu-m [1. tekil kişi belirli geçmiş zaman]

sab+ım+in “sözlerimi”

• sab “söz”
• +ım [1. tekil kişi iyelik eki]
• +(ı)n [belirtme durumu eki]

tüke-t-i “tamamıyla”

• tüke- “tükenmek”
• -t- [ fiilden fiil yapım eki, ettirgenlik eki]
• -i [kalıplaşmış zarf-fiil eki]

eşid-gil “işit”

• eşid- “işitmek, duymak”
• -gil [2. tekil kişi emir eki]

ul+a-yu “ve”

• ul “temel, esas”
• +a- [isimden fiil yapım eki]
• -(y)u [kalıplaşmış zarf-fiil eki]

ini(y)+gün+üm “erkek kardeşlerim”

• ini(y) “erkek kardeş”
• +gün [çokluk eki]
• +üm [1. tekil kişi iyelik eki]

og(u)l+an+ım “oğullarım”

• og(u)l “evlat, çocuk”
• +an [çokluk eki]
• +(ı)m [1. tekil kişi iyelik eki]

bir+ik-i “birleşik”

• bir “bir (1)”
• +ik- “birikmek” [isimden fiil yapım eki]
• -i [kalıplaşmış zarf-fiil eki]

uguş+um “ birleşik boyum”

• uguş “soy-sop”
• +um [1. tekil kişi iyelik eki]

bodun+um “halkım”

• bodun “ulus, halk”
• +(u)m [1. tekil kişi iyelik eki]

biri+ ye “güneyde”

• bir(i) “güney”
• +(y)e [yönelme-bulunma durumu eki]

yırı+ ya “kuzeyde”

• yır(ı) “kuzey”
• +(y)a [yönelme-bulunma durumu eki]

Tarkat “Tarkanlar”

• Tarkan “yüksek bir unvan”
• +t [çokluk eki] (Bu ek gelince -n düşer.)

buyr+uk “kumandan, vezir”

• buy(u)r- “buyurmak, emir vermek”
• -uk [isimden fiil yapım eki]

tokuz oguz beg+ler+i bodun+ı “Dokuz Oğuz beyleri ve halkı”

• +ler [çoğul eki]
• +i [3. tekil/çoğul kişi iyelik eki]

ed+gü+ti “iyice”

• ed “mal, mülk”
• +gü “iyi” [isimden isim (sıfat) yapım eki]
• +ti [isimden isim (zarf) yapım ek]

eşid- “işitmek” -Ø [2. tekil/çoğul kişi emir eki]

kat-ıg+dı “sağlamca”

• kat- “ katmak, katılaştırmak”
• -(ı)g “katı” [fiilden isim yapım eki]
• +dı [isimden isim (zarf) yapım eki]

tı?la- “dinlemek” -Ø [2. tekil/çoğul kişi emir eki]

Köl Tigin Yazıtı (Doğu Yüzü 10-12)

Transkripsiyonlu Metin

(D 10) yagı bolup itinü yaratunu umadu? k yana içikmiş bun? ça işig küçüg birtü? kgerü sakınmatı türü? k bodun ölüreyin urugsıratayin tir ermiş yokadu barır ermiş

Türkiye Türkçesine Aktarımı

Düşman olmuş (ama) kendini düzene sokup örgütlenememiş, yine (Çinlilere) bağımlı olmuş. (Çin halkı) bunca işi gücü vermesini (hizmetini) düşünmeden “Türk halkını öldüreyim, neslini yok edeyim” dermiş. (Türk halkı) yok olmak üzere imiş.

Metinde Geçen Sözcüklerin Çözümlemeleri

it-in-ü yara-t-un-u u-ma-duk “kendini düzene sokup örgütlenememiş”

it-in- ü “kendini düzene sokup”

• it-in- “kendini düzene sokmak” < it- “düzenlemek”
• -(i)n - [dönüşlülük eki]
• -ü [zarf-fiil eki]

yarat-un- u u-ma-duk “örgütlenememiş”

• yarat-un- “ örgütlenmek” < yarat- “yapmak, düzenlemek”
• - (u)n- [dönüşlülük eki]
• -u [zarf fiil eki]
• u- “yapabilmek, muktedir olmak, gücü yetebilmek” (yeterlilik fiili)
• -ma- [olumsuzluk eki]
• -duk [olumsuz tabanlarda 1. çoğul kişi belirsiz geçmiş zaman eki]

yan-a “yine, yeniden, tekrar”

• yan- “dönmek”
• -a [kalıplaşmış zarf-fiil eki]

iç+ik-miş “bağımlı olmuş”

• iç “iç”
• +(i)k- [isimden fiil yapım eki]
• -miş [3. tekil kişi belirsiz geçmiş zaman]

iş+ig küç+üg “işi gücü”

• iş “iş” +(i)g [belirtme durumu eki]
• küç “güç, kuvvet” +(ü)g [belirtme durumu eki]

bir-tük+gerü “vermesini”

• bir- “vermek”
• -tük [sıfat-fiil eki]
• +gerü [yön gösterme eki]

sa-k+ı-n-matı “düşünmeden”

• sa- “hesap etmek, saymak”
• -k “düşünen, tedbirli” [fiilden isim yapım eki]
• +ı - [isimden fiil yapım eki]
• -n- [dönüşlülük eki]
• -mat ı [olumsuz zarf-fiil eki]

öl-ür-eyin “öldüreyim”

• ölür- “öldürmek”
• -ür- [ettirgenlik eki]
• -eyin [ 1. Tekil kişi emir eki]

urug+sıra-t-ayın “neslini yok edeyim”

• urug “kabile”
• +sıra- [isimden fiil yapım eki]
• -t- [ettirgenlik eki]
• urugsırat- “nesilsiz bırakmak”
• -ayın [1. tekil kişi emir eki]

ti-r er-miş “dermiş”

• -r er-miş [3. tekil kişi geniş zamanın rivayeti]

yo-k+ad-u bar-ır er-miş “yok olmak üzere imiş (yok olmaya doğru gidermiş)”

• yo - “yok olmak”
• -k [fiilden isim yapım eki]
• +ad- [isimden fiil yapım eki]
• yokad- “yok olmak”
• -u [zarf-fiil eki]
• bar- “ gitmek”
• -ır er-miş [3. tekil kişi geniş zamanın rivayeti]