Ünite 6: Orhun Türkçesi Grameri II: İsim-Zamir-Zarf-Sontakı-Bağlaç-Edat

İsim

İsim Çekim Ekleri

Çokluk (Topluluk) Ekleri

• Orhun Türkçesinde yalın durumda bir isim çoğul anlamda kullanılabilir.
• Kişi ve akrabalık adlarında +lAr çokluk eki kullanılabilir: beg+ler “beyler”.
• Topluluk adları için +gUn kullanılır: iniy+gün+üm “erkek kardeşlerim”.
• Çokluk bazı sözcüklerde +An ekiyle yapılır: er+en “adamlar”.
• Bazı sözcüklerde ise +(X)t ekiyle yapılır: ogl+ıt+ı “oğulları”.

İyelik Ekleri

• I. tekil kişi için +(X)m : apa+m “atalarım”.
• II. tekil kişi için +(X)? ~ +(X)g : il+i?+in “ülkeni”, edgü+g “kazancın”.
• III. tekil ve çoğul kişi için +(s)I : oglıt+ı “oğulları”, yagı+sı “ düşmanı”.
• I. çoğul kişi için +(X)mXz : apa+mız “atalarımız”.
• II. çoğul kişi için +(X)?Xz : ka?+ı?ız “babanız”.

Birliktelik (Bağlama) Eki

Aynı yapı ve görevde iki sözcük +lI eki ile bağlanır. Ek her iki isme ulanır, ancak durum ekleri ikinci isim üzerine eklenir: beg+li bodun+lı+g “beyleri ve boyları”.

İsim Durum Ekleri

Yalın Durum: Eksizdir, gövde ile bir ve aynıdır.

2. Tamlayan Durumu (İlgi, Genitif):

Düzlük-yuvarlaklık uyumuna girmeyen ek, ünsüzle biten kelimelere +I? , ünlüyle biten kelimelere +nI? olarak gelir: bayırku+nı? ak adgırıg “Bayırkuların ak aygırını”.

3. Belirtme Durumu (Yükleme, Akuzatif):

• Yalın hâldeki isimlere gelen +(X)g : at+ıg “atları”.
• İyelik ekli gövdelere gelen +(I)n : sab+ım+ın “sözümü”, il+i?+in “(senin) devletini”.
• Çok seyrek olarak yalın durumdaki adlarla kullanılan +nı : ku+nı “(General) Ku”yu”.

4. Yönelme Durumu (Verme-bulunma, Datif):

• +kA : tabgaç bodun+ka “Çin halkına”.
• Üçüncü kişi iyelik ekinden sonra +?A : süçig sab+ı+?a “tatlı sözlerine”.
• Teklik 1. ve 2. kişi iyelik eklerinden sonra +A: sekiz yegirmi yaş+ım+a “onsekiz yaşıma”, kagan+ı?+a “kağanına”.

5. Bulunma-Çıkma Durumu (Kalma-Ayrılma, Lokatif- Ablatif):

köz+de “gözden”, eb+de “yurtta”, yer+i+n+te “ülkesinde”.

6. Eşitlik Durumu (Ekvatif): +çA

kö?l+ü?+çe “gönlünce”, yüz+çe “yüz kadar”.

7. Yön Gösterme (Direktif):

• Yalın durumdaki isim gövdelerine gelen +gArU : oguz+garu “Oğuzlara doğru”.
• Üçüncü kişi iyelik ekinden sonra +?ArU : ortu+sı+?aru “ortasına”.
• Tekil birinci kişi iyelik ekinden sonra +ArU : eb+im+erü “yurduma doğru”.
• Yalın durumdaki isim gövdelerine. +rA: taş+ra “dışarıya”.

8. Araç Durumu (Instrumental):

ok+un “okla”, elig+in “elle”.

Sayılar

1. Asıl Sayılar: sekiz on “80”, bir tümen “10000”, bir yegirmi “11”, otuz artukı bir “31”.
2. Sıra Sayıları: e? ilki “ilk önce”, eki+nti “ikinci”, üç+ünç “üçüncü”.
3. Topluluk Sayıları : üç+egün “üçümüz”.
4. Katlama Sayıları: tört yolı “dört kez”, üç kata “üç kez”.

Zamir

I. Kişi Zamirleri

2. İşaret Zamirleri

Zarf

Yer Zarfları

Orhun Türkçesinde +A, +DXn, +gArU, +rA, +rU, +DA eklerini almış sözcükler yer zarfı olarak kullanılır: üze “yukarıda”, ö?dün “doğuya”, yırgaru “kuzeyde”, içre “içeride”, kirü “geri, geriye doğru, batıya doğru”, bunta “burada”.

Zaman Zarfları

Orhun Türkçesinde kün “gün”, tün “gece”, küntüz “gündüz”, amtı “şimdi” ve araç durumu ekini almış kışın, yazın “ilkbaharda”, yayın “yazın”, küzün “güzün” gibi sözcükler zaman zarfı olarak kullanılır.

Tarz Zarfları

Orhun Türkçesinde +çA eşitlik durumu ekini almış ança “öyle, öylece”, +DI ekini almış edgüti “iyice”, katıgdı “iyice, sıkıca”, yegdi “daha iyi” ve +(X)n araç durum ekini almış yadagın “yayan, yaya olarak” gibi sözcükler tarz zarfı olarak kullanılmıştır.

Miktar Zarfları

Orhun Türkçesinde miktar zarfı olarak şu sözcükler kullanılır: ança “o kadar, onca ”, kop “hep, tümüyle”, bunça “bu kadar, bunca”, sansız “sayısız”, üküş “çok”, antag “o kadar”, ne? “hiç”, idi “hiç”, kalısız “eksiksiz, pek çok”, kergeksiz “gereğinden çok”, nençe “nice, ne çok”.

Sontakı

Orhun Türkçesinde ara “arasında”, birle “ile, ile birlikte”, sayu “her”, kisre “sonra”, kudı “aşağı, (bir ırmağın aşağı mecrası) boyunca”, teg “gibi”, ötrü “sonra”, tapa “-a doğru, yönünde”, üçün “için”, üze “üzerine, üzerinde”, tegi “kadar”, adın “başka”, ö?i “ayrı, başka” gibi sontakılar kullanılır. Bu sontakılar yalın durum, yönelme durumu, bulunma-çıkma durumu gibi çeşitli durum ekleriyle kullanılır.

Bağlaç

Orhun Türkçesinde bağlaç olarak azu ‘veya, yoksa, yahut’, takı ‘ve, dahi’, ulayu ‘ve’, yeme ‘ve, dahi, … da’, yan cümle bağlacı olarak tiyin ‘diye, için’ ve tip ‘diye’ sözleri kullanılır.

Yan Cümle Bağlaçları

Orhun Türkçesinde yan cümle bağlacı olarak tiyin, tip sözcükleri kullanılır.

Edat

• Orhun Türkçesinde pekiştirme edatı ok/ök’ tür: ben ök ertim “ben idim”.
• Orhun Türkçesinde olasılık edatı erinç ’tir: oglıtı kagan bolmış erinç “erkek kardeşleri kağan olmuşlar şüphesiz”.