Ünite 3: Köktürkler

I. Türk Kağanlığı (552-630)

Kaynaklar, “Türk” adının ilk kez Bizans coğrafyacısı Pomponius Mela’nın eserinde zikredilmiş olabileceğini yazar. VI. yy’a ait başka bir Bizans kaynağında da “Tyrcae” şeklinde benzer bir ad geçer. Ancak kesin olarak bildiğimiz ilk Türk devletini oluşturan boyların 450’li yıllardan itibaren Moğolistan’da Altay Dağlarının güney eteklerini yurt edinmiş oldukları bilinmektedir.

Tarihte “Türk” adını resmî devlet adı olarak ilk kullanan Köktürklerdir. Köktürklerin ortaya çıkışı 540’lı yıllardadır. Söz konusu dönem için birinci derece kaynak, Çin kaynaklarıdır. Köktürk Kağanlığı’nın ilk hükümdarı olan Bumın hakkında Çin kaynakları 552 yılından sonra bilgi vermemektedir. Bumın’ın ölümünden sonra yerine oğlu Kara (Guo-lo) Kağan, onun ölmesi üzerine Muhan Kağan (553-572) tahta oturur.

Bumın Kağan’ın kardeşi İştemi ise 576 yılına kadar merkeze bağlı olarak, “yabgu” unvanı ile devletin batı kısmını yönetir. Doğuyu ise Bumın’ın oğlu Muhan yönetmiştir.

Yazıtlarda I. Köktürk Kağanlığı’nın Kurulması

Köktürk Kağanlığı’nın kurulması, II. Köktürk Kağanlığı döneminde (yani Bumın Kağan’ın ilk devleti kurmasından yaklaşık 180 yıl sonra) dikilen Köl Tigin Yazıtı, doğu yüzü, 1. satır ile Bilge Kağan Yazıtı, doğu yüzü, 2. satırdan  itibaren Bilge Kağan’ın ağzından anlatılmaktadır.

I. Köktürk Kağanlığı’nın İran ve Bizans ile Olan İlişkileri ve Bu İlişkide Sogdların Rolü

İştemi’nin siyasetteki başarısı sayesinde kızını Sasani hükümdarı I. Hüsrev Anuşirvan ile evlendirmesi, Sasani hükümdarı ile Türkler arasındaki işbirliğini pekiştirmiş ve yıkılan Heftalit toprakları Köktürkler ve Sasanîler arasında paylaşılmıştır. Heftalitlerin yönetimi altında ipek yolu ve ipek ticaretini ellerinde tutan Sogdlar, böylelikle İştemi’nin yönetimi altına girmiştir. Bu dönemde İran’a ve Bizans’a heyet gönderilmiş ve Bizans’la iyi ilişkiler kurulmuştur. Muhan Kağan döneminde devlet oldukça güçlenmiştir. Yapılan fetihlerle Köktürk Kağanlığı’nın sınırları, güneyde Çin Seddi’nden kuzeyde Buz Denizi’ne, doğuda Kore’den batıda Karadeniz’e kadar uzanmış, Orta Asya’yı bir uçtan bir uca kaplamıştı.

I. Köktürk Kağanlığı’nın Yazışma Dili

I. Köktürklerden kalma en eski yazıt olan Bugut yazıtı, Soğd alfabesi ile Soğdca yazılmıştır. Ancak o dönemde Köktürk devletinin yazışma dilinin Soğdca mı Türkçe mi olduğu belli değildir.

Taspar Kağan ve Sonrası

Muhan ölünce yerine kardeşi Taspar tahta geçti. Budizme meyilli olan bu kağan, güney sınırındaki Çin devletlerine hükmetmiştir. Taspar’dan sonra ise sırasıyla Ta-lo-pien, An-lo ve Nivar tahta geçmiştir.

İştemi’nin ölümünden sonra Doğu Köktürk Kağanlığını İştemi’nin oğlu Tardu yönetmiştir. Batı ve Doğu Köktürk devletleri birbiriyle çekişmeler yaşamıştır.

Türk-Çin İlişkisine Bir Bakış

Türklerle Çinliler arasındaki ilk temaslar Avarlar döneminde başlar. Çin kaynaklarına göre Türkler, barış içinde yaşamaktansa birbirini öldürmeyi tercih eden binlerce klandan oluşan bir halktır.

I. Köktürk Kağanlığı’nın Yıkılışı

Doğu Köktürk Kağanlığının 630’da, Batı Köktürk Kağanlığı’nın 659’da yıkılmasıyla I. Köktürk Kağanlığı tarihe karışır. Yüz binlerce Türk Çin’e sığınır.

Yazıtlarda I. Köktürk Kağanlığı’nın Yıkılış Nedenleri

KT D 2-8 ve BK D 5-8. satırlara göre Köktürk devleti, akıllı ve cesur hükümdarlardan sonra yerlerine geçen erkek kardeşleri ve oğullarının yeterince başarılı olamamaları ve Çinlilerin halkı birbirine düşürmesi nedeniyle yıkılmıştır.

Çin Egemenliğinde Geçen Elli Yıl

Çin egemenliğinde geçen elli yılın sonunda, Kutlug adlı bir “şad”, birkaç kişiyle Çogay dağlarına kaçmış, bunlara çeşitli Türk boylarının katılmasıyla yeni bir Türk birliğinin kurulması yönünde ilk adım atılmıştır.

II. Köktürk Kağanlığı

Kutlug Kağan 682’de II. Köktürk Kağanlığı’nı kurmuş ve diğer Türk boyları da bağımsızlıklarına kavuşmuştur. Kutlug Kağan’a, “halkı, milleti derleyip toparlayan” anlamında “ilteriş” unvanı verilmiştir.

Yazıtlarda II. Köktürk Kağanlığı’nın Kuruluşu

II. Köktürk Kağanlığı’nın kuruluşu, KT D 10-13 ve BK D 10-12’de anlatılmaktadır. Buna göre İlteriş Kağan’la birlikte toplananlar 70 kişi olmuşlar ve düşmanla savaşarak halkı derleyip toparlamışlardır.

İlteriş Kağan ve Vezir Tonyukuk

İlteriş, kağan olduktan sonra, Çin’de bulunan Tonyukuk’u kurtarıp yanına almıştır. Tonyukuk, Türklerin Çin’den uzakta olan Ötüken’i yurt tutmasını sağlamıştır. Bu dönemde Oğuzlarla savaşılmış ve Oğuzların yenilgiye uğramasıyla başka Türk boyları da Tonyukuk ve İlteriş’in devletine tabi olmuştur. İlteriş 691 yılında ölmüştür.

Kapgan Kağan Dönemi

İlteriş’ten sonra yerine kardeşi Kapgan geçer. Kapgan zamanında Çinlilerle iyi ilişkiler kurulmuş ve devlet güçlenmiştir. Kapgan’ın yerine oğlu geçtiyse de Köl Tigin bu durumu kabul edemeyip Kapgan ve kardeşlerini öldürmüştür. Böylece idareyi Köl Tigin ve Bilge Kağan kardeşler ele geçirmiştir.

Bilge Kağan ve Köl Tigin Dönemi

Bu dönemde, tecrübeli devlet adamı Tonyukuk’un tavsiyesiyle, Çin ile iyi ilişkiler kurulmuştur. Tonyukuk’un siyeseti, göçebe yaşama devam etmek ve sürekli yerleşim merkezleri kurmamaktır. Bilge Kağan ise yerleşik hayata geçme niyetini taşımaktadır. Ancak yerleşik hayata geçiş, Köktürk devletinin yıkılmasından sonra, Uygurlar tarafından gerçekleştirilecektir.

Yazıtlarda Bilge Kağan ve Köl Tigin Dönemi

KT D 29-30 ve BK D 23’te anlatıldığına göre, bu dönemde ölecek durumda olan halk doyurulmuş, az olan halk çoğalmış, dört taraftaki halklar devlete tabi kılınmıştır.

II. Köktürk Kağanlığı’nın Yıkılışı

Orhun Yazıtlarında anlatılan parlak dönem fazla uzun sürmemiş, 731 yılında Köl Tigin ölümüyle Bilge Kağan yönetimde yalnız kalmıştır. Bilge Kağan, vezirlerinden Mey-lo-çue tarafından zehirlenmiş ve onun ölümünden sonra yerine 10 yıl içinde pek çok kişi tahta geçmiştir. Kağanlığın yıkılışına ise Basmıl, Uygur ve Karluklar arasındaki iktidar çekişmesi yol açmıştır. Bu çekişmeyi Uygurların kazanmasıyla 745 yılında II. Köktürk Kağanlığı son bulmuştur.