Ünite 4: Kafkaslar ve Orta Asya Ülkelerinin Siyasi ve Ekonomik Yapıları ve Dış Politikaları

Giriş

Kafkaslar ve Orta Asya, uluslararası politikada her dönemde önemini korumuş bölgelerdir. Bu iki bölge, Asya ve Avrupa’dan oluşan Avrasya’nın ortasında yer almaktadır. Burada tarih boyunca daha çok Türk kökenli halklar yaşamıştır. Orta Asya, 20. yüzyıl ortalarına doğru kullanılmaya başlanmış bir isim olup Türkistan, Moğolistan ve Tibet’ten oluşmaktadır. Türkistan, doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Doğu Türkistan, günümüzde Çin’in hâkimiyeti altında olup Sincan Uygur Özerk Bölgesi adını taşır. Batı Türkistan ise Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikistan Cumhuriyetlerinden oluşmaktadır.

1936 Anayasası’na göre oluşturulan Sovyet cumhuriyetleri, özerk bölge ve cumhuriyetler ile bunların sınırları, 1990’lara kadar pek değişmemiştir. Bu Anayasa’ya göre Batı Türkistan’da sayılan beş cumhuriyet ile Güney Kafkasya’daki üç cumhuriyet, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri (SSC) olarak varlığını sürdürmüştür. Birlik dağılınca da bu cumhuriyetler, bağımsız cumhuriyetler hâline gelmiştir. Sovyetler Birliği’nin 1980’lerde yaşadığı iç ve dış sorunlar devam ederken Soğuk Savaş döneminin sembolü Berlin Duvarı 1989’da yıkıldı ve Varşova Paktı dağıldı. Sovyet cumhuriyetleri ise 1990’da egemenliklerini ve 1991’de bağımsızlıklarını ilan ettiler.

SSCB’nin Dağılması ve Bağımsız Cumhuriyetler

SSCB hükümet yapısında bir Cumhurbaşkanı ve Başbakan bulunmakla birlikte, gerçekte ülkeyi yöneten kişi her zaman Komünist Partisi Genel Sekreteri olmuştur. 33 yıl boyunca Genel Sekreterlik görevini yürüten Stalin dönemi baskıcı bir dönem olarak geçmiştir. Fakat II. Dünya Savaşı yıllarında bu baskılar biraz yumuşamıştır. Stalin’den sonra gelen Kruşçev özellikle dini ve kültürel alanda baskıları yoğunlaştırmıştır. Kruşçev’den sonra gelen Brejnev ise eski Kazakistan Komünist Partisi Sekreterliği yapmıştır. Brejnev; Kruşçev’in Kazakistan’daki “Bakir Toprakları Tarıma Açma Projesi”ni desteklemiş, bu proje yerli halkın aleyhine olmuş ve Kazakistan’ın Ruslaştırılmasında önemli bir rol oynamıştır. Yine bu dönemde Kazakistan’da parti ve devlet kademelerinde Kazakların sayısı artmış ve Kazaklar merkezi ve yerel kuruluşlardaki önemli mevkileri ele geçirmiştir. Bu durum, ilerleyen yıllardaki Kazakistan olaylarında önemli bir rol oynamıştır.

Kazakistan’da 1959 yılında kötü çalışma koşulları dolayısıyla demir çelik fabrikalarında işçilerin çıkardığı olaylar, 1963’te Güney Rusya’da yaşanan benzer bir olayda 120 kişinin ölmesi, daha sonra Litvanya ve Estonya’da ve 1982’de Almaatı’da benzer olayların yaşanması SSCB’de rejimle ilgili sıkıntıların olduğunu ortaya koymuştur. 1979 yılında yaşanan Afganistan müdahalesi de ülkenin ekonomisini zorlamış ve rejime duyulan güveni de zayıflatmıştır. Bürokrasi ve sanayinin de çalışamaz duruma gelmesi son SSCB Komünist Parti Sekreteri Gorbaçov’un birtakım reformlar yapmasına yol açmıştır. Glasnost ve Prestroyka (Şeffaflık ve Yeniden Yapılanma) olarak adlandırılan reformlar da rejimin sorunlarının çözememiş; fakat rejimin kansız bir şekilde dağılmasında önemli rol oynamıştır.

Gürcistan bu süreçte bağımsızlığını ilk ilan eden ülke olmuştur (28 Nisan 1991). Abhazya ve Güney Osetya (Rusya Federasyonu sınırında) ile Acarya (Türkiye sınırında) Gürcistan’a bağlı özerk birimlerdir. SSCB iç ve dış sorunlarla meşgulken, bu birimler bağımsızlık talebiyle ayaklanmıştır. Gürcistan ordusu bu ayaklanmalara müdahalede bulunmuş fakat özellikle Abhazya’da kontrolü sağlayamamıştır. Bu süreçte Tiflis’te de çekişmeler sürmekteyken bağımsızlık ilanı gelmiş ve ülkenin ilk cumhurbaşkanı Gamsakhurdia olmuştur. Gürcistan’ın özerk birimlerle sorunları halen sürmektedir.

Bölgede bağımsızlığını ilan eden ikinci ülke Ermenistan olmuştur (23 Ağustos 1991). Ermenistan’ın bağımsızlık sürecinde Azerbaycan ile yukarı Karabağ (Dağlık Karabağ) ile ilgili kriz yaşanmıştır. Ermenistan’dan ayrılarak Azerbaycan’a katılmak isteyen Karabağ’a Ermenistan müdahale etmiş, tırmanan gerilim her iki ülkede de azınlıkların saldırılara uğramasına neden olmuştur. Bağımsız Ermenistan’ın ilk cumhurbaşkanı Levon Ter Petrosyan olmuştur. Yukarı Karabağ sorunu halen sürmektedir.

Gürcistan ve Ermenistan’ın ardından diğer Sovyet Cumhuriyetleri de sırayla bağımsızlıklarını ilan etmiştir. Çin sınırında bulunan ve nüfusunun %30’unu Rusların oluşturduğu Kırgızistan 31 Ağustos 1991’de bağımsızlığını ilan etmiştir. Askar Akayev, Kırgızistan’ın ilk cumhurbaşkanı olmuştur. 1 Eylül 1991’de bağımsızlığını ilan eden Özbekistan’ın ise ilk cumhurbaşkanı İslam Abdülganiyeviç Kerimov olmuştur ve halen bu görevini sürdürmektedir. Diğer cumhuriyetlerin ardından bağımsızlığını ilan eden (9 Eylül 1991) Tacikistan’ın bağımsızlık aşaması ve sonrasında Rusya Federasyonu ile ciddi bir sorunu olmamıştır. Dış politikada genellikle Rusya’nın yanında olmuştur. Fakat ülke içindeki aşiret ve bölgecilik kavgaları yıllarca süren iç savaşa dönüşmüştür.

Özellikle Ermenistan’la yaşanan Karabağ sorunu sonrasındaki gelişmeler Halk Cephesi Ebulfez Elçibey’in açıktan ülkenin bağımsızlığını savunmasın neden olmuştur. 18 Ekim 1991’de bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan’ın ilk cumhurbaşkanı da Elçibey olmuştur.

1985’te Türkmenistan Komünist Partisinin başına getirilen Saparmurat Atayeviç Niyazov (Türkmenbaşı) Türkmenlerin hakları için çok mücadele etmiş, Rusçanın yanında Türkmencenin de resmi dil olmasını sağlamıştır. Niyazov bağımsızlık ilanından önce halkoylaması yapmış ve halkın %93’ü bağımsızlık yönünde oy kullanmıştır. 27 Ekim 1991’de bağımsızlığını ilan eden Türkmenistan’ın bağımsızlığını ilk tanıyan ülke Türkiye olmuştur. Aynı şekilde Türkmenistan’da büyükelçiliğini açan ilk ülke de Türkiye olmuş, buna karşılık Türkmenistan da ilk büyükelçiliğini Türkiye’de açmıştır.

1980’lerin ikinci yarısında ciddi huzursuzlukların yaşandığı Kazakistan’da Komünist Partisi Başkanlığına 1989 yılında Nursultan Nazarbayev getirilmiştir. Kazak nüfusu kadar Rus nüfusunun yaşadığı ülkede Rusça olan resmi dil, Nazarbayev’in 1989’da aldığı bir kararla Kazakça yapılmıştır. 1 Aralık 1991’de yapılan bir seçimle Nazarbayev cumhurbaşkanı seçilmiş, 16 Aralık 1991’de de Kazakistan bağımsızlığını ilan etmiştir.

Bağımsızlık Sonrası Kafkaslar ve Orta Asya

“Devletlerin birbirine karşılıklı bağımlılığı”na dayanan Sovyet sistemi çöktüğünde felaketle karşılaşmamak için bağımsızlıklarını ilan eden cumhuriyetler herkesin kabul edeceği ortak bir zemin arayışına girmiştir. 8 Aralık 1991’de Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusya arasında Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) anlaşması imzalanmış ve Sovyetler Birliği’ne son verilmiştir. Nursultan Nazarbayev’in girişimiyle 21 Aralık’ta Gürcistan, Litvanya, Letonya ve Estonya dışındaki 11 cumhuriyet Alma Ata Deklarasyonu ile BDT sözleşmesini imzalamıştır.

Sovyet sistemi sona erdikten sonra bağımsız cumhuriyetler arasında birtakım etnik çatışmalar ve sınır sorunları gündeme gelmiş; buna karşılık zaman zaman uluslararası örgütler veya BDT devreye girmiştir.

• Abhazya Sorunu ve Gürcistan: Abhazya ve Acara Özerk bölgelerinin bağımsızlık talepleriyle, 1990’lar boyunca Gürcistan’da siyasi istikrarsızlık, iç savaş ve darbe girişimleri yaşanmıştır. Abhazya savaşında 20.000 kişi hayatını kaybetmiş, 260.000 kişi göç etmiştir. Gürcistan 1992’de BM, AGİK, IMF ve Dünya Bankası’na üye olmuştur. Ülkedeki karışıklıkların sürmesi üzerine Gürcistan, 1993’te BDT’ye üye olmuştur. Ayrıca Ukrayna, Azerbaycan ve Moldova ile birlikte GUAM Demokrasi ve Ekonomik Kalkınma Örgütünün kurucu üyesi ve Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü (KEİ) üyesidir.

• Ermenistan ve Sınır Sorunları: Ermenistan Parlamentosu Şubat 1991’de aldığı karar ile Türkiye, Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycan arasındaki bugünkü sınırları belirleyen 1921 tarihli Kars Antlaşması’nı tanımadığını deklare etmiştir. Ermenistan’ın Gürcistan ile de Ermeni nüfusu bulunan Gürcistan’ın Jevahati (Cevahati) bölgesine dair talepleri dolayısıyla sorunları bulunmaktadır. Azerbaycan ile ise Yukarı Karabağ dolayısıyla sorun yaşayan Ermenistan, BDT kuruluş sözleşmesi olan Almatı Deklarasyonu’nu imzalamıştır. Ayrıca BM, AGİK, KEİ, IMF, Avrupa İmar ve Kalkınma Bankasına da üye olmuştur.

• Azerbaycan ve Yukarı Karabağ Sorunu: Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra en önemli krizlerden biri Azerbaycan ile Ermenistan arasında Yukarı Karabağ ile ilgili olarak yaşanmıştır. Bağımsızlık ile birlikte Yukarı Karabağ’dan kaynaklanan savaş sonucunda ateşkes imzalanmış ancak barış anlaşması Minsk Süreci’ne havale edilmiştir. Azerbaycan; BM, BDT, Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT), İslam İşbirliği Örgütü (İİÖ), KEİ, TÜRKSOY (Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı) ve GUAM üyesidir.

Ebulfez Elçibey’in devlet politikasının esasları:

• Türk dünyasının bütünleşmesi

• Türkiye ile ileri derecede işbirliği

• İran işgalindeki Güney Azerbaycan ve İran’daki Azerilerin kuzey ile birleşmesi (Vahit Azerbaycan)

• Rusya’nın yeni cumhuriyetler üzerinde yeniden nüfuz kurma aracı olan BDT’ye girmemek

• Bakü petrollerinde Rusya’yı devre dışı bırakmak

Ülkede çıkan karışıklıklar sonucu 1993’te Bakü’den ayrılmak zorunda kalan Elçibey’in yerine Haydar Aliyev Devlet Başkanı olmuştur.

• Kırgızistan: Bağımsızlık sonrası 1990’ları en sakin geçiren cumhuriyettir. BM, BDT, IMF gibi kuruluşların yanında Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ), EİT, İİÖ ile TÜRKSOY üyesidir.

• Özbekistan: Özbekistan bağımsızlıktan sonra, BDT, BM, İİÖ, EİT, TÜRKSOY üyesidir. Kuruluşunda yer almasa da sonradan Şanghay İşbirliği Örgütü’ne katılmıştır. Bağımsızlık sürecinde etnik çatışmaların yaşandığı Özbekistan’da demokrasi ve insan hakları konularında da sıkıntılar yaşanmaktadır.

• Tacikistan ve İç Savaş: Bağımsızlık sonrasında yıllarca süren iç savaş yaşayan Tacikistan’ın özellikle dağlık Afganistan sınırı istikrarsızlığı beslemiştir. BDT ve Rusya’nın yardımıyla etnik ve siyasi çatışmalar bir miktar önlenebilmiştir. 1993’te BDT barış gücü bünyesindeki askerler ülkede konuşlanmıştır. Tacikistan ŞİÖ, BM, EİT, İİÖ ve Rusya ile birlikte Avrasya Ekonomik Topluluğu üyesidir.

• Türkmenistan: Bağımsızlık sonrası “daimi tarafsızlık stratejisi” ile siyasi ve ekonomik güvenliğini sağlamaya çalışmıştır. Türkmenistan BM, AGİT, IMF, İİÖ, EİT ve TÜRKSOY gibi örgütlere üyedir. BDT’nin kurucu üyelerinden olduğu halde, 2005’te bu örgütten ayrılmıştır. Ülkenin ilk cumhurbaşkanı Saparmurat Nazarbayev tarafından yazılan Ruhname Türkmen ulusunun temel kitabı haline gelmiştir. Türkmenistan’ın kamu yönetimi ve eğitim sistemi açısından temel başvuru kaynağı olan Ruhname’de dini ve milli değerler, inanç esasları yanında aile terbiyesi, çalışmak, dürüstlük gibi ahlak konuları işlenmektedir.

• Kazakistan: Bağımsızlıktan sonra istikrar ve denge politikası izleyen Kazakistan, BM, IMF, AGİT, EİT, İİÖ, TÜRKSOY, BDT ve ŞİÖ üyesidir.

2000’li Yıllarda Kafkaslar ve Orta Asya Politikaları

Uluslararası politikada 2000’lerde yaşanan özellikle iki gelişme, Rusya’da Putin’in iktidara gelmesi ve ABD’de yaşanan 11 Eylül terör saldırıları, Orta Asya ve Kafkasya için yeni bir dönemin başlamasına yol açmıştır. Terörle savaş kavramı kapsamında bu bölgede ABD üsleri kurulmuştur. Buna karşılık Rusya da daha müdahaleci bir tutum takınmıştır.

ABD, 11 Eylül sonrası Kırgızistan, Özbekistan ve Gürcistan’da üsler kurmuştur. ABD’de sonra Rusya’da Kırgızistan’da bir üs kurmuştur.

2000’li yıllarda Gürcistan’da başlayan, Ukrayna ve Kırgızistan’da yönetim değişikliklerine yola açan halk hareketlerine “renkli devrimler” denmiştir. 2003’te Gürcistan’dakine Gül (veya Kadife), 2004’te Ukrayna’dakine Turunu ve 2005’te Kırgızistan’daki harekete Lale Devrimi denmektedir. Başta Özbekistan olmak üzere bazı diğer ülkelerde başlayan hareketler ise yönetimler tarafından bastırılmıştır.

Kafkaslar ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin Ekonomileri ve Dış Politikaları

Azerbaycan’ın sahip olduğu Bakü Petrolleri, 19. yy’ın ikinci yarısından itibaren petrolün Rusya ve dünya açısından başta gelen kaynaklarından biri olmuştur ve Azeri ekonomisinde önemli bir yer tutmaktadır.

Azerbaycan ile Gürcistan’ın birlikte oluşturduğu Güney Kafkasya Koridoru, Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin dış ticaretlerini Rusya’dan bağımsızlaştırma projesidir. Yine AB desteği ile gerçekleşen TRACECA (Avrupa-Kafkasya-Asya Ulaşım Koridoru) Kırgızistan’dan Polonya’ya kadar Rusya’nın kontrolü dışında bir ulaşım sistemi kurulmuştur. Bugün uluslararası bir örgüte dönüşmüştür ve merkezi Bakü’dedir.

Azerbaycan ekonomisi önemli ölçüde petrol ve doğalgaz ihracatına dayanmaktadır. Dış ticareti başta Rusya olmak üzere eski Sovyet cumhuriyetleri iledir. Türkiye ve Avrupa ülkeleri ile ticareti de giderek artmaktadır.

Gürcistan zengin doğal kaynaklara sahip değildir. Ülkede çelik, havacılık, ağaç, makine parçaları, kimya ürünleri ve tarımsal temelli sanayi ile elektrik üretimi mevcuttur. Ülkedeki bölgesel sorunlar ve Rusya’yla yaşanan savaş ülke ekonomisini olumsuz etkilemiştir. Gürcistan’ın stratejik konumu ve Azerbaycan ve Asya ülkelerinden Avrupa’ya ulaşımdaki kilit konumu ise bir ölçüde ekonomiye katkıda bulunmaktadır. Bunun yanında Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı, Bakü-Erzurum Doğalgaz Hattı, Bakü-Ahılkelek Demir Yolu Hattı, TRACECA kapsamındaki ulaşım yolları ve Nabucco projesi kapsamındaki ulaşım ve istihdam ülke ekonomisine önemli ölçüde katkıda bulunmaktadır.

Ermenistan’ın özellikle komşularıyla yaşadığı sorunlar, ekonomisini de olumsuz etkilemiştir. Ülkede işsizlik ve göç ciddi bir sorundur. Ermenistan ekonomisi büyük oranda Rusya’ya bağımlı hale gelmektedir.

Kazakistan’da siyasi istikrarla birlikte ekonomik refah da diğer cumhuriyetlere göre daha belirgindir. Petrol ve doğalgaz ülkenin temel zenginliğidir ve bunların bir kısmı ihraç da edilmektedir. Ülke; uranyum, bakır ve çinko gibi başka metallerle birlikte tarım ve hayvancılık açısından da zengindir. Kazakistan ürünlerini dünya pazarlarına ulaştırma sorunu yaşamakta ve bu konuda önemli ölçüde Rusya’ya bağımlıdır.

Kırgızistan Orta Asya’nın ikinci fakir ülkesidir. Önemli bölümü dağlarla kaplıdır. Tarım ve hayvancılığın ağırlıklı olduğu ülkede pamuk, tütün, yün ve et sektörüne dayanan üretim tesisleri bulunmaktadır. Altın, cıva, uranyum, doğalgaz ve elektrik enerjisi ihracat kalemleri arasında yer almaktadır. Ayrıca Kırgızistan’daki hidroelektrik santralleri önemlidir.

Özbekistan ekonomisi tarım ve hayvancılık ile birlikte petrol ve doğalgaza dayanmaktadır. Petrol ve gaz yanında pamuk ve altın önemli ihracat kalemleridir. Ayrıca tekstil, gıda ve otomobil de ihraç edilmektedir. Özbekistan dünyanın ikinci büyük pamuk ihracatçısıdır.

Tacikistan’ın bağımsızlık sonrası yaşadığı iç savaş ekonomiyi oldukça olumsuz etkilemiştir. Çalışan nüfusun önemli bir kısmı Rusya’da iş bulmaktadır. Ülkenin yaklaşık %7’si tarıma elverişlidir ve pamuk önemli bir tarım ürünüdür. Ayrıca gümüş, altın, uranyum, tungsten gibi madenler bulunmaktadır.

Türkmenistan ekonomisi büyük oranda doğalgaz ve pamuğa dayanmaktadır. Zengin doğalgaz kaynaklarını Rusya ve İran üzerinden pazarlamada sorun yaşanmaktadır. Son yıllarda ise Çin’e ulaşan boru hattı üzerinde çalışılmaktadır.