Ünite 3: Arapçada Kelime Yapımı: Mezîdünfih Masdarlar (Kıyâsî Masdarlar)

Mezîdünfih Masdarlar (Kıyâsî Masdarlar)

Kıyâsî masdarlar, belli bir kalıpiçinde belli bir anlam üretirler. Arapçada kelimeler teorik açıdan olabilir gibi görünse de her kalıpta türetilemezler. Bunlar toplumsal uzlaşmaya bağlı olarak kullanılır. Ancak biz bukalıpların ne gibi anlamlar ürettiğini önceden bilebiliriz. Mücerred masdarlardaise bunu bilebilmek mümkün değildir. Eğer bir kıyâsî masdarıngeçişli/geçişsiz, etken/edilgen, dönüşlü veya işteş çatıda olduğunu biliyorsanız,o yapıda üretilmiş bir kelimenin anlam dairesini belirleyebilirsiniz. Mücerredmasdarlarda bunu bilebilmek mümkün değildir; ancak sözlükler yardımıylaveya o dili iyi bilenlerden işiterek öğreniriz. Bundan dolayı mücerredmasdarlar semâî (işitip öğrenmeye dayalı, kuralsız, düzensiz), mezîdünfihmasdarlar ise kıyâsîdir (kurallı, düzenli).Mezîdünfih masdarların Osmanlı Türkçesinde sıkça kullanılan dokuz bâbıvardır:

İfâl Bâbı

Bu bâbda baştaki ve ortadaki elifler “ ا” zâid, yani ekleme harflerdir.

كرم kerem “cömertlik” - اكرامikrâm “ağırlama”

خروجhurûc “çıkma” - اخراجihrâc “çıkarma, ihraç etme”

Bu bâbdaki masdarların çatısı geçişlidir, yani nesne alır. Geçişsiz bir fiil bu

bâba nakledildiği zaman geçişli olur ve nesne alır:

علمilm - اعلامi'lâm “(bir şeyi) bildirme”

ظهورzuhûr “görünme” - اظهارizhâr “(bir şeyi) meydana çıkarma, gösterme”

Ancak bu bâbdâ kimi geçişsiz masdarlar da vardır: انصافinsâf “adaletli

olma”, اسلامislâm “müslüman olma”, امكانimkân “olabilir olma, olabilirlik” vs. gibi.

· İfâl Bâbının İsm-i Fâili

İf'âl bâbının ism-i fâ'ili مُفعِل**müf'il** vezninde gelir:

اكرامikrâm -مكرمmükrim “ikram eden, ikram edici”اسلامislâm -مسلمmüslim “İslâm olan, müslüman”

· İfâl Bâbının İsm-i Mefûlü

İf'âl bâbının ism-i mef'ûlü مُفعَل**müf'al** vezninde gelir:

اثباتisbât -مثبتmüsbet “ispat olunmuş”

اجمالicmâl “özetleme” -مجملmücmel “icmâl olunmuş, özetlenmiş”

Tefîl Bâbı

Tef'îl vezninde baştaki te “ ت” ile ortadaki ye “ ى” harfleri eklemedir. Sülâsîmasdarlardan geçişli, yani nesne alan masdarlar kurar.

علم'ilm “bilme, bilim” -تعليمta'lîm “öğretme”

شكلşekl “şekil” -تشكيلteşkîl “şekil verme, kurma”

قربkurb “yakın olma” -تقريبtakrîb “yakınlaştırma”

\1. Tefîl Bâbının İsm-i Fâili

Tef'îl bâbının ism-i fâ'ili müfa''il مفعِّلvezninde gelir:

تسكينteskîn “sakinleştirme”-مسكنmüsekkin “sakinleştirici”

تفسيرtefsîr “yorumlama” -مفسرmüfessir “tefsir âlimi, yorumlayıcı”

\2. Tefîl Bâbının İsm-i Mefûlü

Tef'îl bâbındaki kelimelerin ism-i mef'ûlü müfa''al مفعلvezninde gelir:

تركيبterkîb “birleştirme” -مركبmürekkeb “birleştirilmiş”

تثليثteslîs “üçleme” -مثلثmüselles “üçgen”

Tefa’’ul Bâbı

Bu vezinde baştaki te “ت” eklemedir. Ayın harfinin yerinde bulunan harf de tekrarlanır, yani şeddeli okunur. Tefa''ul تفعلbâbı, tef'îl تفعيلbâbının dönüşlüsüdür ve genellikle geçişsiz masdarlar türetir. Bu ikisini karıştırmamak için yazılışta tefa''ul vezninin ye'siz olduğuna dikkat edilmelidir.

درسders -تدرسtederrüs “ders alma”

كبرkibr “büyüklük” -تكبرtekebbür “büyüklenme, kibirlenme”

Bu bâbdaki masdarlar arasında geçişli olanlar da vardır:

ذكرzikr “anma” -تذكرtezekkür “hatırlama, düşünme, anma”

علم'ilm -تعلمta'allüm “öğrenme”

a. Tefa’’ul Bâbının İsm-i Fâili

Tefa''ul bâbının ism-i fâ'ili mütefa''il متفعلvezninde olur:

تكلمtekellüm “konuşma” - متكلمmütekellim “konuşan”

تفكرtefekkür “düşünme” - متفكرmütefekkir “düşünen”

b. Tefa’’ul Bâbının İsm-i Mefûlü

Tefa''ul bâbının ism-i mef'ûlü mütefa''al متفعلvezninde olur:

تشبثteşebbüs “işe girişme” - متشبثmüteşebbes “teşebbüs olunan şey”

تيمنteyemmün “uğurlu sayma” - متيمنmüteyemmen “uğurlu sayılan”

Tefâul Bâbı

Bu vezinde baştaki te “ ت” ve ortadaki elif “ ا” harfleri eklemedir.

شركتşirket “ortaklık” -تشاركteşârük “ortaklaşma”

كمالkemâl “olgunluk” -تكاملtekâmül “olgunlaşma”

ميلmeyl “eğilim” -تمايلtemâyül “meyl etme”

I. Tefâul Bâbının İsm-i Fâili

Tefâ’ül bâbının ism-i fâili, mütefâ’il متفاعلvezninde gelir:

تصادفtesâdüf “rastlama” -متصادفmütesâdif “rastlayan”

تشاعرteşâ'ür “şairlik taslama” -متشاعرmüteşâ'ir “şairlik taslayan”

تمايلtemâyül “meyl etme” -متمايلmütemâyil “meyleden, eğilimli”

II. Tefâul Bâbının İsm-i Mefûlü

Tefâ’ül bâbının ism-i mef’ûlü, mütefâ'al متفاعلvezninde gelir, ancak azkullanılan bir kelime kategorisidir:

تجاوزtecâvüz “haddi aşma” -متجاوزmütecâvez “tecavüz edilen, aşılan”

تداولtedâvül “elden ele dolaşma” -متداولmütedâvel “tedâvül olunan”

Müfâalet Bâbı

Bu bâbda baştaki mim “ م”, ortadaki elif “ ا” ve sondaki te “ ة” eklemedir. Bu “ ”ةOsmanlı Türkçesinde ya açık te “ ت” veya “٥” (a, e) şeklinde yazılır.Bu bâbdaki masdarların çatısı, nesnesi bakımından geçişli veya geçişsizolabilir; öznesi bakımından ise genellikle işteşlik ifade ederler:

عهد'ahd “söz verme” -معاهدهmu'âhede “anlaşma”

خبرhaber -مخابرهmuhâbere “haberleşme, iletişim”

حربharb -محاربهmuhârebe “savaşma”

طبقtıbk “uygun, aynı” -مطابقتmutâbakat “uyuşma, uygun olma”

Müfâ'alet bâbı her zaman işteşlik ifade etmez:

دوامdevâm -مداومتmüdâvemet “devam etme”

حفظhıfz “koruma” -محافظه“koruma”

i. Müfâalet Bâbının İsm-i Fâili

Müfâ'alet bâbının ism-i fâ'ili müfâ'il مفاعلvezninde gelir:

مخابرهmuhâbere “haberleşme” -مخابرmuhâbir “haber veren”

محاربهmuhârebe “savaşma” -محاربmuhârib “savaşan, savaşçı”

ii. Müfâalet Bâbının İsm-i Mefûlü

Müfâ'alet bâbının ism-i mef'ûlü müfâ'al مفاعلvezninde gelir:

مخاطبهmuhâtaba “söyleşme” -مخاطبmuhâtab “söyleşilen, hitab edilen”

مباركهmübâreke “tebrikleşme, birbirini kutlama” -مباركmübârek “kutlu, uğurlu”

İnfiâl Bâbı

Bu bâbda baştaki elif “ ا”, nûn “ ن” ve ortadaki elif “ ا” eklemedir. Bu bâbdantüreyen masdarların çatıları özneleri bakımından genellikle dönüşlü, bazen deedilgendir. Nesneleri bakımından ise geçişsizdir, yani nesne almazlar.

بسطbast “açma” -انبساطinbisât “açılma, ferahlanma”

جذبcezb “çekme” -انجذابincizâb “çekilme, çekim”

حصرhasr “bir şeye mahsus kılma” -انحصار“hasrolunma”.

1) İnfiâl Bâbının İsm-i Fâili

Bu bâbdaki masdarların ism-i fâ'illeri münfa'il منفعلvezninde gelir:

انكسارinkisâr “kırılma” -منكسرmünkesir “kırılan, gücenen”

انقلابinkılâb “dönme, değişme” -منقلبmunkalib “dönen, değişen”

2) İnfiâl Bâbının İsm-i Mefûlü

Bu bâbdaki kelimelerin ism-i mef'ûlü kullanılmaz.

İfilâl Bâbı

Bu bâbda başta ve ortadaki elifler “ ا” eklemedir. Üçüncü aslî harf isetekrarlanır. Anlam bakımından geçişsiz masdarlar türetir. Bu kalıpla daha çokrenk ve fizikî noksanlıkları ifade eden kelimeler türetilir:

حمرتhumret “kırmızılık” -احمرارihmirâr “kızarma”

صفرتsufret “sarılık” -اصفرارısfırâr “sararma”

a) İfilâl Bâbının İsm-i Fâili

İf'ilâl bâbının ism-i fâ'ili müf'all مفعلvezninde gelir:

اغبرارiğbirâr “gücenme” -مغبرmuğberr “gücenen”

اسودادisvidâd “kararma” -مسودmüsvedd “kararan” vs.

b) İfilâl Bâbının İsm-i Mefûlü

Bu babdaki kelimelerin ism-i mef’ûlü kullanılmaz.

İftiâl Bâbı

Bu bâbda baştaki elif “ ا” ile ortadaki te “ ت” ve elif “ ا” harfleri zâiddir. Bu bâbdan türetilen masdarların çatısı dönüşlü ve geçişsizdir:

جمعcem' “toplama” - اجتماعictimâ' “toplanma”

فخرfahr “övünç” - افتخارiftihâr “övünme”

كسبkesb “kazanç” - اكتسابiktisâb “kazanma”

ü İftiâl Bâbının İsm-i Fâili

Bu bâbdaki masdarların ism-i fâ'ili müfta'il مفتعلvezninde gelir:

اعتدالi'tidâl “ölçülü davranma” -معتدلmu'tedil “ölçülü davranan”

انتشارintişâr “yayımlanma” -منتشرmünteşir “yayımlanan”

افتخارiftihâr “övünme” - مفتخرmüftehir “övünen” vs.

ü İftiâl Bâbının İsm-i Mefûlü

İfti'al bâbındaki masdarların ism-i mef'ûlü müfta'al مفتعلvezninde gelir:

اكتسابiktisâb -مكتسبmükteseb “kazanılmış”

اشتراكiştirâk “ortak olma” -مشتركmüşterek “ortak olunmuş”

İstifâl Bâbı

Bu bâbda elifler “ ا”, sin “ س” ve te “ ت” harfleri eklemedir. Bu bâbda türetilenmasdarların anlamı genellikle geçişlidir, yani nesne alır:

ملكmülk -استملاك“mülk edinme, mülk olarak alma”

قبلkabl “ön, önce” -استقبالistikbâl “gelecek; birini yola çıkıp karşılama”

خروجhurûc “çıkma” -استخراجistihrâc “çıkarma, meydana çıkarma” vs.

Bu bâbda geçişsiz örnekler de vardır:

حقhakk -استحقاقistihkak “hak etme, hak edilen şey”

فائدهfaide -استفادهistifâde “faydalanma”

Bu bâbdaki masdarların ürettiği şu iki anlama dikkat edilmelidir:

a) Bu bâbdaki kimi masdarlar “bir şey isteme, dileme” anlamını üretirler:

استغفارistiğfâr “mağfiret isteme”; استيذانistîzân “izin isteme”, استمدادistimdâd “yardım isteme” gibi.

b) Bu bâbdaki kimi masdarlar “sayma, addetme” anlamını üretirler:

استخفافistihfâf “hafif sayma, küçümseme”, استحلالistihlâl “helâl sayma”,

§ İstifâl Bâbının İsm-i Fâili

İstif'âl bâbının ism-i fâili müstef'il مستفعلvezninde gelir:

استحصالistihsâl “üretme” -مستحصلmüstahsil “üreten, üretici”

استخدامistihdâm “bir işte çalıştırma” -مستخدمmüstahdim “işveren”

§ İstifâl Bâbının İsm-i Mefûlü

İstif'âl bâbının ism-i mef'ûlü müstef'al مستفعلvezninde gelir:

استخدامistihdâm -مستخدمmüstahdem “hizmette kullanılan”

استهجانistihcân “çirkin görme” -مستهجنmüstehcen “çirkin görülen” vs.

Örneklerde görüldüğü üzere mezîdünfih masdarların ism-i fâil ve ism-i mefûllerinin yazılışları aynı, okunuşları farklıdır. Kelimeyi doğru okumak için en iyi yol sözlüğe müracaat etmektir.