Ünite 2: Nesih Yazısı İle Metinler 2: Defterlerden Örnekler-II

Giriş

Osmanlı Arşivi’ndeki değişik defter türlerinde yer alan belgelerin bulunduğu bu ünitede belgeler üzerinde çalışarak vesika okuma becerinizi geliştireceksiniz. Üniteye alınan vesikaların seçildiği defterlerden ikisi Başbakanlık Osmanlı Arşivi Kamil Kepeci Tasnifinde 2847 ve 1679 numara ile kayıtlı ahkâm defterleridir. Yine Başbakanlık Osmanlı Arşivi Maliyeden Müdevver Defterler (MAD) serisinden metinler alınmıştır. Bu seride yer alan defterlerde mali konuların yanında birçok konuda belgeler bulmak mümkündür. Bir başka defter serisi, Ruus Kalemi Defterleridir ki bunlarda devletin çeşitli kademelerinde görev alan kişilerin atamalarıyla ilgili kayıtlar bulunmaktadır. Başmuhasebe Kalemi, Bina Eminliği defterlerinde ise, genel olarak çeşitli kamu binalarının yapımı ve mevcut binalardan tamire ihtiyacı olanlarının tamirleriyle ilgili hükümler ve bu yapılara ait keşif raporları yer almaktadır. Bu ünitede biri Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nden, diğeri Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadîme Arşivi’nden iki adet tahrir defterine yer verilmiştir. Bilindiği gibi tahrir, fethedilen bölgelerin, iktisadî ve sosyal vaziyetini, mülkiyet ve tasarruf sistemini, demografik yapısını, vergiye esas olacak zenginlik durumunu tespit etmek için yapılan sayım ve kayıt işlemini ifade eder. Bu üniteye aldığımız belgeler, Ruus defterleri istisna edilirse nesih hatla kaleme alınmışlardır. Nesih yazısı, arşiv belgeleri içinde en kolay okunan yazı çeşididir. Bu ismin veriliş sebebi, sülüs hattıyla olan irtibatındandır. Şekil itibarıyla sülüs yazısına çok benzer. Ancak, nesih kalemi sülüs kaleminin üçte biri kadardır. Yani, nesih yazısı, sülüs yazısından üçte bir oranında daha küçüktür. İşte sülüsün üçte ikisi çıkarılarak yazıldığı için bu hatta nesih denmiştir. Çok kolay okunduğu için genelde bütün Kur’ânlar ve matbu kitaplar nesih yazısıyla yazılırlar.

I. Metin: Okunuş, Çeviri ve Anlama

Örnek Metnin Transkripsiyonu

Arz-ı bende-i bî-mikdâr budur ki, Yüz yiğirmi sekiz senesinde Belgrad Kal?asına gelecek mübâya?a zahîresinden memlû zehâyir sefînelerin Temürkapu ve Tahtalu girdâblarından tesyîri içün sâbıka Çavuşbaşı İsmâ?îl Ağa kullarının cerehorlara virdüğü ücretlerinin hisâbıdır. Mevkufâtdan hisâb olunduğu üzre beş bin guruş îrâdı olup mesârifi görüldükde hucec-i şer?iyyeleri mûcebince Ruscuk ve Ziştovi ve Vidin iskelelerinden girdâbları mürûr idince cerahor ücretleri içün beş bin iki yüz doksan üç guruş mesârifi olmağın bu takdîrce iki yüz doksan üç guruş ziyâdesi olduğu ma?lûm-ı devletleri buyuruldukda nısfı tenzîl ve nısf-ı âharı olan yüz kırk altı buçuk guruşa ka’imesi ve sûret-i muhâsebe virilmek bâbında fermân devletlü, sa?âdetlü sultânım hazretlerinindir.

(Belgenin üst kısmında yer alan bölüm)

Sahh. Telhîs mûcebince ka’imesi ve sûret-i muhâsebesi virilmek buyuruldu. 4 Ra (Rebî?ulevvel) sene 129.

(Belgenin altında yer alan bölüm)

Sûret-i muhâsebe ve ka’ime dâde. Fî 7 Ra (Rebî?ulevvel) sene 1129.

Örnek Metnin Kelimeleri

Örnek Metnin Sadeleştirilmiş Hali

Kıymetsiz kulunuzun arzı budur ki, Yüz yirmi sekiz senesinde Belgrad Kalesine gelecek satın alma zahiresiyle dolu zahire gemilerinin Temürkapu ve Tahtalı girdaplarından gönderilmesi için daha önce Çavuşbaşı İsmail Ağa kulunuzun cerehorlara verdiği ücretlerin hesabıdır. Mevkufattan hesap olunduğu üzre beş bin guruş geliri olup masrafları görüldüğünde, şer?î senedleri gereğince Ruscuk, Ziştovi ve Vidin iskelerinden girdapları geçinceye kadar cerehor ücretleri için beş bin iki yüz doksan üç guruş masrafı olduğundan, buna göre iki yüz doksan üç guruş fazlası olduğu tarafınızdan bilindiğinde yarısı indirilip diğer yarısı olan yüz kırk altı buçuk guruşa kaimesi ve muhasebe kopyası verilmesi hususunda buyruk devletli, saadetli sultanım hazretlerinindir.

Sahh (doğru) Telhis gereğince kaimesinin ve hesap kopyasının verilmesi buyuruldu. 4 Rebiülevvel sene 1129. Muhasebe kopyası ve kaime verildi. 7 Rebiülevvel 1129.

II. Metin: Okunuş, Çeviri ve Anlama

Örnek Metnin Transkripsiyonu

Mevkufâtcılık: Muhâsebe-i evvel-i esbak Selîm Ağa-zâde Mehemmed Emîn Efendi’ye tevcîh, 4 L (Şevvâl) sene 213. Sâbıka Sipâh Kâtibi Lala Mehemmed Efendi’ye tevcîh, 3 L (Şevvâl) sene 214. Sâbıka Topçular kâtibi vekîli Ahmed Rif?at Beg Efendi’ye bin iki yüz on beş senesi Şevvâlinde vâkı? tevcîhâtda zabt eylemek şartıyla tevcîh, 18 R (Rebî?ulâhır) sene 215. Sâbıka Çukadâr Ağa olan Haremeyn Muhâsebecisi esbak Dervîş Efendi-zâde Mustafa Beg’e tevcîh, 3 L (Şevvâl) sene 215. (Vekâleti Sârım Paşa-zâde Mîr-i mûmâ-ileyhe tevcîh, 18 R (Rebî?ulâhır) sene 215).

Örnek Metnin Kelimeleri

Örnek Metnin Sadeleştirilmiş Hali

Mevkufatçılık: Öncekinden önce Birinci muhasebeci olan Selim Ağa-zade Mehmed Emin Efendi’ye verildi. 4 Şevval sene 1213. Daha önce Sipah yazıcısı olan Lala Mehmed Efendi’ye verildi, 3 Şevval sene 1214. Daha önce Topçular katibi vekili olan Ahmed Rifat Beyefendi’ye bin iki yüz on beş senesinde olan atamalarda sahib olmak şartıyla verildi, 18 Rebiülâhır sene 1215. Daha önce Çukadar Ağa olan, bir öncekinden önceki Haremeyn muhasebecisi Derviş Efendi-zade Mustafa Bey’e verildi, 3 Şevval sene 1215. Vekâleti Sârım Paşazade adı geçen Bey’e verildi, 18 Rebiülâhır sene 1215.

III. Metin: Okunuş, Çeviri ve Anlama

Örnek Metnin Transkripsiyonu

Arz-ı bendeleri budur ki, Bahr-i sefîd’de vakı? Para cezîresinin ru’us cizye ve harâc-ı arâzîleri maktû? olup lâkin dört beş seneden berü hastalık isâbeti ile cezîre-i mezbûreden beş yüz neferden izdiyâd re?âyâ helâk ve bir mikdârı dahi firâr ve tasarruflarında olan tarlaları harâb u yebâb olmuş iken sancak mutasarrıfları mâl-ı maktû?ların temâmen taleb eylemeleri ile edâya adem-i iktidârlarından nâşî bakıyye kalan re?âyâsı dahi perîşân olduğundan cezîre-i mezbûr müceddeden tahrîr olunmak recâsına re?âyâsı mukaddemâ huzûr-ı âlîlerine arz-ı hâl ve istid?â-yı inâyet eylediklerinde hâllerine merhameten tahrîri içün Defterhâne-i âmireden mahsûs kâtib ve bir muharrir ta?yîn ve cezîre-i mezbûrede vâkı? bi’l-cümle kurâ ve re?âyâ ve rüsûmâtların ta?dîl ve tesviye vechi üzre gereği gibi dikkat ü ihtimâm iderek müfredâtı ile tahrîr ve defter eylemek içün yüz otuz iki senesinde emr-i şerîf virilmiş idi. Ta?yîn olunan kâtib ve muharrir kullarının getürdüğü işbu tahrîr defteri mûcebince bi’l-cümle mahsûlâtları maktû?u dört yük altmış dört bin beş yüz akçe ve beher hâneleri üçer yüz altmışar akçeden altı yüz bir hâne ru’us cizyeleri maktû?u dahi iki bin yüz üç buçuk guruşa bâliğ olup Hazîne-i âmire defterlerinde mukayyed olan asl-ı mâl-ı maktû?larıyla tatbîk itdirildikde mahsûlâtları maktû?undan bir yük altmış altı bin dört yüz iki akçe ve ru’us cizyeleri maktû?undan dahi bin yüz yiğirmi beş guruş kesrleri iktizâ eylediği hisâb ve der-kenâr olunmuşdur. Cezîre-i mezbûre re?âyâsının keyfiyyeti sa?âdetlü Vezîr-i mükerrem Kapudan Paşa Hazretleri ile istişâre ve kezâlik sâ’ir vukufu olanlardan dahi su’âl olundukda fî nefsi’l-emr bâlâda şerh olunduğu üzre birkaç seneden berü cezîre-i mezbûre re?âyâsı perîşân olup nizâm-ı hâllerine za?af târî ve işbu tahrîr olunan mâlı dahi edâya adem-i kudretleri olup ahvâllerine merhamet olunmaz ise bakıyye kalanları dahi perîşân olurlar deyü Vezîr-i muşârun-ileyh hazretleri ve sâ’ir vukufu olanlar haber virirler. Bu sûretde Ada-i mezbûr re?âyâsına şimdilik işbu tahrîr mûcebince olan kesrlerine müsâ?ade olunmak iktizâ eylediği ma?lûm-ı devletleri buyuruldukda işbu tahrîr defteri mahallinde hıfz ve bu vechile mâl-ı maktû? ve cizyeleri tahsîl ve inşâ’allâhü te?âlâ bundan böyle yine Vezîr-i mükerrem Kapudan Paşa hazretleri ma?rifetleri ile yoklaşdırılup Adai mezbûr re?âyâsından perîşân olanlardan yerlerine gelüp nizâm buldukça kesr kalan meblağ-ı mezbûr yine tedrîc ile iktizâsına göre sene be-sene zammolunmak şartıyla işbu tahrîr defteri Defterhâne-i âmire’ye kayd ve hıfz olunup Başmuhasebe ve Hâslar kalemine dahi kayd içün icmâl üzre sûreti virilmek bâbında fermân devletlü, sa?âdetlü Sultânım hazretlerinindir.

Sahh İşbu defter, Defterhâne-i âmireye kayd ve hıfz olunup, Başmuhâsebe ve Hâslar kalemlerine kayd içün icmâl üzre sûretleri virilmek buyuruldu. 13 R (Rebî?u’levvel) sene 134.

Örnek Metnin Kelimeleri

Örnek Metnin Sadeleştirilmiş Hali

Kulunuzun arzı budur ki, Akdeniz’deki Para Adası’nın ruus cizye ve arazi haracları maktu (götürü) olup ancak dört-beş seneden beri hastalık dokunmasıyla adı geçen adadan beşyüz kişiden fazla reayanın öldüğünden ve bir kısmı da kaçtığından sahip oldukları tarlaları bozulup viran olmuşken sancak sahipleri maktu mallarını tamamen istediklerinden ödemeye güçleri yetmediğinden dolayı geriye kalan halkı da perişan olduğundan adı geçen adanın yeniden sayılması ricasını, ada halkı daha önce yüce huzurunuza arz ederek yardımlarınızı istediklerinde, durumlarına acıyarak sayımı için Defterhane-i amireden bu işe özel bir kâtip ve bir sayım memuru tayin ve adı geçen adada olan bütün köyler ve halk ve vergilerini doğru ve düzgün bir şekilde, gereği gibi dikkat ve özen göstererek ayrıntıları ile yazıp deftere geçirmek için yüz otuz iki senesinde emr-i şerif verilmişti. Atanan kâtip ve sayım memuru kulunuzun getirdiği bu tahrir defteri gereğince, bütün ürünlerinin maktu?u dört yüz altmış dört bin beş yüz akçe ve her bir hanesi üç yüz altmışar akçeden altı yüz bir hane baş vergileri (ruus cizyeleri) maktu?u da iki bin yüz üç buçuk kuruşa ulaşıp, Hazine-i amire defterlerinde kayıtlı olan maktu? mallarının asıllarıyla karşılaştırıldığında ürünleri götürü vergilerinden yüz altmış altı bin dört yüz iki akçe ve ruus cizyeleri de maktundan bin yüz yirmi beş kuruş kırılması (düşürülmesi) gerektiği hesap edilmiş ve kenarına yazılmıştır. Adı geçen ada halkının durumu, saadetli ve cömert Vezir Kaptan Paşa hazretlerine danışılıp ve bunun gibi bilgisi olanlardan da sorulduğunda, işin gerçeğinde, yukarıda izah olunduğu üzre birkaç seneden beri adı geçen ada halkı perişan olup durumları ve düzenlerinde zayıflık ortaya çıkıp burada sayılan malı dahi ödemeye güçleri olmayıp hallerine merhamet olunmazsa geri kalanlar da perişan olurlar diye adı geçen Vezir hazretleri ve diğer bilgisi olanlar haber verirler. Bu durumda, adı geçen ada halkına şimdilik bu sayım gereğince olan noksanlarına müsaade olunması gerektiği tarafınızdan bilindiğinde, bu tahrir defterinin yerinde saklanması ve bu şekilde maktu malları ve cizyeleri tahsil ve yüce Allâh dilerse bundan böyle yine keremli Vezir Kaptan Paşa hazretleri vasıtasıyla yoklanıp adı geçen ada halkının dağılanlar yerlerine gelip düzen buldukça, anılan eksik kalan tutar yine yavaş yavaş gereğine göre seneden seneye üzerine konulmak şartıyla bu tahrir defteri Defterhane-i amireye kayıt ve saklanıp Başmuhasebe ve Haslar kalemine de kayıt için özetlenmiş şekilde suretinin verilmesi konusunda ferman devletli, saadetli Sultanım hazretlerinindir.

Doğrudur. Bu defterin, Defterhane-i amireye kaydedilip saklanması, Başmuhasebe ve Haslar kalemlerine de özet bir şekilde suretlerinin verilmesi buyruldu. 13 Rebiülevvel sene 1134.

Daha fazla örnek ve terimler sözlüğü için 2. Üniteye bakınız.