Ünite 2: Kelime Sınıfları II: Sıfatlar

Sıfatlar

Sıfatlar bir varlığı niteleyen ya da türlü yönlerden belirten kelimelerdir. Sıfatların adlardan farkı, varlıkları gösteren değil, onlara bağlı kavramlar olmalarıdır.

Bir sıfat bir adın önünde niteleyici ve belirtici olarak bulunduğunda;

• çoğul eki almaz

• durum ve iyelik ekleri almaz.

Ancak sıfatlar ad ve zamir gibi de kullanılabilir. O zaman anlattığı niteliği taşıyan adın yerine geçer, bir adın söz içindeki işleyişini yüklenir.

Osmanlı Türkçesi’nde Türkçe sıfatlar yanında Arapça ve Farsça’nın her yapıdaki sıfatları da geniş ölçüde kullanılmıştır:

Sıfatların Çeşitleri

Sıfatlar da adlar gibi çeşitlenmiştir. Onları önce gördükleri işe, yani işleyişlerine göre ikiye ayırırız:

I. Niteleme Sıfatları

II. Belirtme Sıfatları

Niteleme Sıfatları

Bunlar varlıkların sahip oldukları nitelikleri gösteren sıfatlardır. Bir varlık adının önünde yer aldıklarında onu bir niteliğini göstererek nitelemiş olurlar.

• Osmanlı Türkçesi’nde Arapça’dan ve Farsça’dan alınmış türemiş sıfatların çoğunun karşılığı Türkçe’nin niteleme sıfatlarıdır.

• İsimlerden niteleme sıfatları üreten Türkçe ekler, her biri bir isim tabanı olan Arapça ve Farsça adlara da iliştirilmiş ve pek çok niteleme sıfatı yapılmıştır

Sıfatların gösterdikleri nitelikler yoğunluk açısından derecelendirilebilir. Bu da karşılaştırma, berkitme ve kucultme olmak üzere üç ayrı derecede yapılır. Niteleme sıfatlarını buna göre

• karşılaştırma sıfatları,

• berkitme sıfatları

• küçültme sıfatları

diye adlandırılır.

Karşılaştırma Sıfatları Bir nesnede bulunan niteliğin yoğunluğu başka bir nesneye göre fazla, birden çok nesneye göre ise en üst derecede olabilir.

• İlki göreli (nisbî) fazlalık derecesi,

• ikincisi ise salt (mutlak) fazlalık, yani üstünlük derecesidir.

Karşılaştırma sıfatları karşılaştırmaya dayanan, bu yüzden sıfatların derecelerini gösteren şekillerdir.

• Türkçe Karşılaştırma Sıfatları

• Arapça Karşılaştırma Sıfatları

• Farsça Karşılaştırma Sıfatları olarak farklılaşırlar

Türkçe Karşılaştırma Sıfatları Osmanlı Türkçesi’nde -rak/-rek ekiyle yapılmış karşılaştırma sıfatları vardır. Niteliğin hem fazlalık, hem üstünlük derecelerini gösteren bu ekle yapılmış sıfatlarla özellikle XVI. yüz yıl metinlerinde çok karşılaşılır. Vurgusuz olan bu ekin kullanımı sonraki yüz yılların yazı dilinde giderek azalmıştır. Konuşma dilinde varlığını uzun süre koruduğu anlaşılmaktadır.

Arapça Karşılaştırma Sıfatları Arapça’da sıfatların fazlalık ve üstünlük dereceleri üçlü fiillerden tek bir kalıpla yapılmıştır. Osmanlı Türkçesi’nde çok kullanılmış olan bu kalıptaki sıfatlar Türkçe’nin -rak/ -rek ekli sıfatlarına karşılıktır

Farsça Karşılaştırma Sıfatları Farsça’da sıfatların fazlalık ve üstünlük derecelerini yapan iki son ek vardır: -ter ve -terin. Bu eklerle Farsça ve Arapça sıfatlardan yapılmış derecelendirme sıfatları da Osmanlı Türkçesi metinlerinde çok kullanılmıştır:

Berkitme Sıfatları Nitelik yoğunluğunun bir kişi ve nesnede yüksek, çok yüksek ve pek yüksek derecelerde bulunduğu karşılaştırmaya dayandırılmaksızın da anlatılabilir. Bu anlatımı taşıyan sıfatlar berkitme sıfatlarıdır.

Türkçe Berkitme Sıfatları Ekler ve zarflarla yapılmıştır. Fiilden - ağan/-egen; -ḳan/ -ken, -ğan/ -gen; -ḳın/ -kin, -ğın/ -gin ve - ḳıc/ -kic -ğıc/-gic ekleriyle türetilmiş berkitme sıfatlarıyla XVI. yüz yıl metinlerinde çokça karşılaşılır. Bunların -an/-en ekiyle türemiş sıfatlardan (sıfat-fiillerden) farkı, fiilin belirttiği kılışın kılan (fail, özne) tarafından cok, surekli, huy ve alışkanlık halinde yapıldığını anlatmasıdır: • Osmanlı Türkçesi’nde berkitme ve alışkanlık sıfatları kılıcı (fail) sıfatlarının başına cok, pek, gayet, hep, daim, daima, durma, durmadan, her dem gibi zarflar getirmek yoluyla da yapılmıştır:

Arapça Berkitme Sıfatları Birden çok kalıpla fiilden türetilmiş sıfatlardır. Türetme kalıplarına mübâlağa kalıpları, bu kalıplarla türetilmiş sıfatlara da mübâlağa sıfatları denir. Türkçe berkitme sıfatlarına karşılık olan bu sıfatlara da Osmanlı Türkçesi metinlerinde çok yer verilmiştir.

Farsça Berkitme Sıfatları Fiil tabanlarından belli eklerle yapılmıştır:

• گار -gar:

• ار -ar:

• ان -an:

Küçültme Sıfatları Nitelik yoğunluğunu düşük ve aşağı derecesiyle anlatan sıfatlardır.

Türkçe Küçültme Sıfatları Bunlar,sıfatlardan -raḳ/-rek (vurgulu), -ca/-ce ,- ca/- ce (vurgulu), -cak/ -cek ve -cıḳ/-cik ekleriyle yapılmışlardır:

Arapça Küçültme Sıfatları Arapça’da küçültme sıfatları için ayrı bir kalıp yoktur.

Farsça Küçültme Sıfatları Farsça’da da küçültme sıfatı yapan bir ek yoktur. Osmanlı Türkçesi’nde kullanılan Farsça sıfatlara küçültme anlatımı Türkçe’nin ekleri ve zarflarıyla aktarılmıştır.

Belirtme Sıfatları

Bunlar bir nesneyi kendi nitelikleriyle değil de birtakım katma niteliklerle belirtirler. Bu belirtme biçimlerine göre çeşitlenmişlerdir:

Gösterme Sıfatları Bir varlığın zamanca, mekânca ve zihince bulunduğu uzaklığa göre yerini göstererek belirtirler. Bunlar aslında sıfat olarak da kullanılan gösterme zamirleridir. Zamir olarak çekimleri ve bu çekimlerin yazılışları bundan sonraki ünitede gösterilecektir.

Soru Sıfatları Adları soru ile belirten sıfatlardır.

Belirsiz Sıfatlar Adı tek bir varlığın adı olmaktan çıkarıp belirsizleştiren, belirsizlik niteliğiyle tanıtıp sınırlayan sıfatlardır.

Sayı Sıfatları Adları; sayıları, sıraları, üleşme kümeleri, kesirleri, toplulukları gibi yönlerle belirten sıfatlardır. Bunların yazılışları değişmez biçimler kazanmıştır. Arapça ve Farsça sayı sıfatları da Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmıştır.

Yapılarına Göre Sıfatlar

Sıfatları yapılarına göre de basit (yalın), türemiş ve birleşik sıfatlar olarak ele alabiliriz. Yukarıda bir çok basit sıfat ile türemiş sıfatların bir kısmını gördük. Birleşik sıfatlarla birlikte Arapça ve Farsça bütün türemiş sıfatları önümüzdeki yıl ayrıntılı olarak göreceksiniz. Burada Osmanlı Türkçesi’nde çok kullanılmış türemiş sıfatlar üzerine toplu bir değerlendirme yapılmakla yetinilecek, bu arada kelime dağarcığınızı geliştirmeniz için çok sayıda örnek verilecektir.

Osmanlı Türkçesi’nde Türemiş Sıfatlar

Dilimizin bu döneminde de isimlerden ve fiillerden eklerle türemiş pek çok Türkçe sıfat kullanılmıştır. Öte yandan iki büyük kültür dili Arapça ve Farsça’dan da pek çok sıfat alınmıştır. Arapça’nın sıfatları fiillerden, Farsça’nınkiler ise hem fiillerden, hem de isimlerden türemiş sıfatlardır. Bu arada Türkçe işlek türetme ekleriyle Arapça ve Farsça adlardan pek çok sıfat üretilmiş ve dilin kelime dağarcığına katılmıştır. Aşağıda, daha önce gördüklerimiz dışında Türkçe işlek yapım ekleri ile türetilmiş Türkçe sıfatlarla bunların Arapça ve Farsça karşılıkları verilecektir. Ekler, isimden sıfat yapanlar, fiilden sıfat yapanlar olarak iki öbekte içinde sıralanmış; önce her ek için Türkçe yapılı örnekler, sonra bu yapıdaki sıfatların Arapça ve Farsça karşılıkları olan örnekler verilmiştir.

İsimden Sıfat Yapanlar

1. -ca/ -ce, -ca/-ce: Yukarıda küçültme eki olarak gördüğümüz vurgulu -ca/-ce’den ayrı bir de zarflar üreten vurgusuz ekimiz vardır. Bu ek ulus adlarına geldiğinde nisbet anlamı verir ve o ulusun konuştuğu dilin adı olan adlar yapar. Bunlar sıfat ve zarf olarak da kullanılır.

2. -ğı, -ki: ‘Olan, bulunan’ anlatımındaki bu ek zaman, yer yön zarflarından sıfat ve zarf yapar

3. -łı/-li, -łu/ -lu : Bu ek Osmanlı Türkçesi döneminde işlek ve canlı bir türetme eki olmuştur. ‘Sahip ve malik olma, donanma, bir nitelik taşıma, bir halde bulunma, bir nesneyle ilgili bulunma’ gibi zengin ve geniş anlatımlar taşır.

Bu ekle yapılmış Türkçe sıfatlar, Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış Arapça’nın aynı anlamları aktaran zu-, zi- gibi ön takıları ile Farsça’nın addan sıfat türeten -mend, -nak, -kar, ger, -var, -ver, -gin son takıları ve ba-, be- gibi kimi ön takıları ile yapılmış sıfatlarına da karşılık olmuştur.

Bu ek ülke, şehir, yer ve hanedan adlarına geldiğinde, ilgi anlatımıyla Arapça ve Farsça ilgi ekinin karşılığı olur, dolayısıyla - lı/-li ekli bu sıfatlar ilgi (nispet) adları (ism-i mensûb) denilen sıfatları da karşılamıştır

• Arapça ve Farsça’da bu anlam ilgi (nispet) eki ile aktarılır.

• Arapça’nın la- ve bila- ön takılarıyla yapılmış sıfatları ile Farsça’nın bi- ve na- ön takılı sıfatlarının karşılığı -sız /- siz ekli sıfatlar olmuştur

• Ayrıca ön takı gibi kullanılmış ğayr ve adem kelimelerinin ‘olmayan, bulunmayan’ anlatımları da -sız/-siz ekiyle karşılanmıştır.

Fiilden Sıfat Yapanlar

1. dıḳ/-dik, -duḳ/ -duk: Bu sıfatfiilin olumsuzu bu dönemde oldukça canlı bir sıfat yapma eki olarak görülür

2. acaḳ/-ecek: Bu sıfatfiil eki de, -dıḳ/-dik, -duḳ/ -duk gibi, bir yapım eki işleyişiyle daha çok sıfat olarak kullanılan kelimeler yapmıştır. Ad olarak kullanılanlar da varsa da çok azdır

3. an/- en : Sıfat ve en çok da kılıcı adı olarak kullanılan bu sıfatfiillerin kullanım alanı çok geniştir. -ıcı/-ici ekli sıfatfiillerle birlikte bu - an/-en’li sıfatfiiller Arapça ve Farsça’nın etken ve edilgen sıfatfiillerinin tam karşılığı olmuşlardır

4. -ar/-er ve -ası/-esi: Az kullanılmış iki sıfat ekidir.

5. -ıḳ/ -ik, -uḳ/- uk ve -ḳ/-k : Edilgen anlamlı fiillerden sıfat yapan bir ektir: 7. -maz/-mez : -ar/-er ekli sıfatların olumsuz biçimidir:

Bu dönemde oldukça işlek olduğu görülen bu ekle türetilmiş sıfatlar, Arapça ve Farsça’nın kimi ön takılarıyla anlamı olumsuzlaştırılmış birçok sıfatın da karşılığı olmuştur.

Arapça ve Farsça’nın etken ve edilgen sıfatfiillerinin tam karşılığı olmuşlardır.