Ünite 5: Kelime Sınıfları IV: Fiiller / 2. Çekimli Fiiller

Çekimli Fiiller

Fiil tabanlarının zaman ve kişi ekleri almış şekillerine çekimli fiiller diyoruz. Osmanlı Türkçesi’nde fiiller Türkçe asıllıdır.

Bir çekimli fiil bağımsız bir yargı bildiren cümlenin yüklemini oluşturur. Bu işleyişiyle cümlenin kurucu üyesi her zaman bir fiildir.

Çekimli Fiillerin Yüklendiği/Yansıttığı Kavramlar

Çekimli bir fiil zaman ve kişi eki aldığında taşıdığı kavramlara yeni iki kavram yüklenmiş olur.. Bunlara ek olarak, çekimli fiillerde kişiye bağlı sayı kavramı bulunur. Tekil için ek yoktur. Çoğul ise bir ekle belirtilir.

Eklerin Sırası

Bir fiilin basit bildirme çekiminde bu kavramları katan ekler zaman ekleri+ kişi ekleri + sayı ekleridir.. Birleşik çekimlerde ise sıra bugün genel olarak zaman + tarz+ kişi + sayı biçimindedir. Ancak, Osmanlı Türkçesi’nde bazı kiplerde zaman ve tarz eklerinin farklı sıralanış durumları da bulunmaktadır:

Bu ekleri almış fiiller bitmiş fiil sayıldıklarından, bitmiş fiil meydana getirmek için fiil tabanlarına söz konusu eklerin türlü biçimlerini getirilmesine fiil çekimi diyoruz.

Çekimli Fiillerde Zaman ve Kişi

Fiillerde Zaman

Çekimli bir fiilde tabandan sonraki ek, bir kılış ve oluşun hangi zaman parçasında gerçekleştiğini anlatır.

Çekimli bir fiilde zaman kavramı oldukça esnektir; kılış ve oluşların gerçekleşme biçimleri, tarzları ile öznenin davranış biçimleri ve eğilimlerini yansıtan türlü anlatımlar gerçekleşme zamanına da yansır; dolayısıyla çekimli bir fiilin zamanı kesin sınırlarla ayrılmış belirli zaman dilimleri içine sokulamaz.

Fiillerde Kişi

Çekimli fiillerde zaman kavramından sonra bulunması gerekli ikinci kavram kişi kavramıdır. Her kılış ve oluş bir kişiye bağlı bulunur; dolayısıyla bitmiş bir fiil, kılış ve oluşun bir zaman içinde gerçekleşmiş olması yanında, mantık bakımından da bir kimse tarafından gerçekleştirilmiş olan fiildir. İşte bu işleyişteki ekler kişi ekleridir. Kişi ekleri, zamirlerde olduğu gibi; söyleyen/konuşan, söylenen/dinleyen ve sözü geçen olmak üzere 1., 2. ve3. kişileri bildirir.

• Fiil çekiminde 1. ve 2. kişiler her zaman ekli olur; 3. kişi ise çoğu zaman eksizdir.

Bu yüzden yüklemi oldukları cümlede tam bir yargı oluşması için bir özne (isim sınıfından bir kelime) bulunması gereklidir:

O yaptı. Ali ödeyecekmiş. İçim yanıyor. Kedi tırmałamış. Aḳşam ołdu gibi.

• Türkçe’de kişi ekleri iki kaynaktan gelir: a) kişi zamirleri ; b) iyelik ekleri.

Dilimizde kişi ekleri geçmişten bugüne birçok değişmeye uğramıştır. Osmanlı Türkçesi’nde de bu değişmeler sürmüş, önceki dönemden gelen kimi şekiller büyük ölçüde değişikliğe uğrayarak, dönem sonunda bugünkü şekiller ortaya çıkmıştır.

Osmanlı Türkçesi’ndeki kişi eklerini yüzyıllara göre değişen şekilleriyle iki bölüğe ayrılır.

a. Zamirlerden Gelen Kişi Ekleri

b. İyelik Eklerinden Gelen Kişi Ekleri

İsim Fiili ve Çekimi

İsimleri fiilleştirdiği için isim fiili, fiillerin bütün birleşik çekimlerinde yardımcı fiil olarak yer aldığı için ana yardımcı fiil (cevher fiil) de denilen i- fiilinin belirli bir anlamı yoktur, ancak bir durum fiili olarak bir durumda bulunuşu anlatır. Osmanlı Türkçesi’nde bu ekleşmemiş biçimlerle ıdı, ımış gibi yarı ekleşmiş biçimlerin kullanımı daha yaygındır.

Bu fiilin 4 kipi vardır. Hepsi bildirme tarzında olan bu kipler şunlardır: geniş zaman, geçmiş zaman, dolaylı geçmiş zaman, şart.

İsim fiilinin 4 çekiminde de kişi eklerinin gelişmesi diğer fiillerin çekimindeki kişi ekleri gibidir; dolayısıyla asıl üzerinde durulması gereken, bu fiilin kökünün çekimlerdeki durumudur.

Osmanlı Türkçesinde gerek isimlerle olan 4 basit çekimde, gerekse fiillerle birlikte birleşik çekimlerde kullanıldığında i-’nin önceki dönemde görülen düşme eğiliminin, böylece de çekimin ekleşme durumunun sürmekte olduğu görülür.

ايمش hasta imişخستهيمش , hastayımış, hastaymışايدی ,

gibi.

Geniş Zaman

Geniş zamanın bildirme kipi aslında basit ya da belirsiz şimdiki zaman kipi sayılır. Ancak Türkçe’de eskiden beri geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanı içine alan kaplayıcı bir zaman anlatımına sahip olmuştur. Kullanışa göre gereklik de anlatır.

Sürekli Şimdiki Zaman

Sürmekte olan bir kılış ve oluşun zamanını bildiren bir kiptir. Bu yüzden sürekli şimdiki zaman kipi de denir.

Gelecek Zaman

Osmanlı Türkçesi’nde gelecek zaman anlatımı için birden çok ek kullanılmıştır. Bunlardan, daha sonra istek kipi eki olan a-/-e ile - iser, önceki dönemin gelecek zaman ekleridir.. -acaḳ/-ecek daha sonra ortaya çıkmış bir ektir. Ayrıca geniş zaman ve şimdiki zaman kipleri ile -se gerek biçiminin de gelecek zaman anlattığını eklemeliyiz. Emir tekil ve çoğul çekimli biçimleri sayılan seveyim ve sevelim de aslında gelecek zaman anlatır.

Kesin Gereklik

Bir kılış ve oluşun gerçekleşmesinin kesin olarak gerekliğini (lüzumunu), daha doğrusu kişinin bir kılış ve oluşu gerçekleştirmek zorunda olduğunu anlatır.

Salt Gereklik

Henüz gerçekleşmemiş, ama gerçekleşmesi dilenen ya da beklenen bir kılış ve oluşun gerekli olduğunu anlatır; başka bir deyişle, yakın ya da uzak gelecekte gerçekleşmesi dilenen ya da beklenen bir eylemin aslında gerekliğini öne çıkarıp vurgulayan bir anlatımı vardır.

Bu yüzden, yukarıda da belirttiğimiz gibi, gelecek zaman kiplerinden sayılır.

Niyetli Gereklik

Niyete bağlı bir gereklik; başka bir deyişle, bir kılış ve oluşun gerçekleştirilmesine karar verme gerekliğini anlatır.