Ünite 8: Temizlik Kimyasalları

Temizlikte Ph Değeri

Doğru temizlik işlemi için doğru kimyasalın seçilmesi gerekir. Temizlik kimyasallarının gruplandırılması kimyasalın içeriğine göre yapılır. Kimyasal içerik söz konusu olduğunda, sıvılar için yararlanılan bir değer olan pH değeri önemlidir. Temizlikte pH, sıvı haldeki temizlik maddeleri ya da su ile karıştırılarak kullanılan temizlik maddeleri için dikkat edilmesi gereken bir değerdir. pH su ve diğer maddelerin su ile karışımından oluşan sıvıların taşıdığı potansiyel hidrojeni ifade eder. pH derecesine göre sıvılar alkalinötr-asidik değerler alırlar. Temizliğin hangi pH aralığında yürütüleceği, temizlik ürünlerinin pH değerleri ve yüzeylerin pH değerlerine karşı duyarlıkları gibi konularda bilgi sahibi olunmalıdır.

Temizlik Kimyasalları

Temizlik amacıyla kullanılan kimyasallar kirliliği meydana getiren etkenleri yok etme özelliği olan, kirlerin çözdürülmesi ve yüzeyler üzerindeki etkisini ortadan kaldıran genel ve temel temizlik ürünleridir. Temizlik kimyasalları, doğrudan ya da su ile birlikte uygulanabilir. Hem evsel hem de endüstriyel temizlikte en çok çamaşır, bulaşık ve genel temizlik işlemlerinde yararlanılan kimyasalların kullanıldığı görülür.

Temizlik kimyasallarının kullanımında dikkat edilmesi gereken başlıca husus, temiz ve hijyenik ortamların oluşturulması sağlanırken, aşırı ve gereksiz kimyasal kullanımının hem insan sağlığına hem de malzemelere zarar verici duruma gelmesidir. Bu nedenle kimyasalların kullanımı son derece özen isteyen bir konudur.

Temizlik kimyasalları piyasada çok farklı ürünler halinde bulunabilir. Doğru temizlik işlemi için doğru kimyasal seçilmelidir. Temizlikte kullanılacak olan kimyasal seçiminde, kirli yüzeyin türü, kir türü, ekonomik olması ve kullanım kolaylığı, biyolojik aktiflik durumu, elle ya da makine ile uygulanması ve makinenin özellikleri gibi etkenler dikkate alınmalıdır. Temizlik kimyasalları ele alınırken su kalitesi de önemli bir konudur. Temizlikte kullanılan su, kimyasallarla etkileşime girdiğinden, kimyasalların temizlikteki etkilerinde belirleyici rol oynar. Su kalitesinin başlıca ölçütü yumuşaklığıdır. Sert sular, kimyasalların etkisini azalttığından daha fazla kullanılmasına ve kireç birikimi nedeniyle makinelerin bozulmasına neden olmaktadır.

Temizlik kimyasalları şunlardır;

• Alkaliler,
• Asitler,
• Sabunlar,
• Deterjanlar,
• Ağartıcılar,
• Dezenfektanlar,
• Ovalama maddeleri,
• Cilalar,
• Kostik temizleyiciler

Alkaliler: Kuvvetli yüzey sıvı temizleyicidir. Yağlı kiri sabunlaştırarak çözmede oldukça etkilidir. Temizlik için gerekli insan gücü ve mekanik gücü azaltan önemli bir kimyasaldır. Sabun ve diğer aktif yüzey temizleyicilerin daha iyi performans göstermesini sağlar. Özellikle çamaşır temizliği, yüksek alkali ortamda gerçekleşir. Kirlerin çoğu asidik özellikte olduğundan, çözülebilmesi için temizlik işlemlerinde sıklıkla alkali kullanılır. Yağ çözme özelliği de bulunduğundan, alkaliler çoğu deterjanın içeriğinde yer alır. Banyo ve mutfak alanlarının temizliği ile çamaşır temizliğinde sıkça kullanılır. Eldivenle kullanılması önerilir.

Asitler: Asitler, hem yararlı ham de en tehlikeli kimyasal maddeler arasında yer alır. Örneğin, derişik hidroklorik asit öldürücü bir zehirdir. Ancak mide öz suyunda bir miktar seyreltik hirdroklorik asit bulunması sindirim işlemini kolaylaştırıcı etki yapmaktadır. Asit terimi, asit bileşiklerinin çoğunun tadının ekşi olması nedeniyle, ekşi anlamındaki Latince bir sözcükten türetilmiştir. Bazı asitler ağır yanıklara yol açarken, bazıları yalnızca ağrı verir. Bazı asitler öldürücü bir zehir olmasına karşın, bazıları, meyve asitleri gibi tadı ve kokusu hoş maddeler olabilir. Gerek derişik yani sulandırılmamış asitlerin gerekse seyreltik asitlerin son derece dikkatli kullanılması gerekir. Uygulamada en çok kullanılan asitler şunlardır: ? Asetik asit: Buna örnek olarak sirke verilebilir. Koku gidermenin yanı sıra, sirke bir miktar dezenfektan özelliği de taşır. ? Sitrik asit: Limon suyu örnek verilebilir. Sirkenin özelliklerine sahiptir. ? Oksalik asit: Kristal halindedir. Pas lekesinin giderilmesinde çok etkindir.

Sabunlar: İlk kullanımı M.Ö. 600 yıllarına dayanan ve bilinen en eski yüzey aktif maddesi olan sabun, bitkisel ve hayvansal yağlarla, mumların reçinelerin ve asitlerin veya bunların karışımlarının inorganik ve organik alkalilerle reaksiyonu sonucu elde edilen bir temizlik kimyasalıdır. Sabunların özelliğini içindeki yağ oranı ve türü belirlemektedir. Kaliteli sabunun en az %60 oranında yağ asidi içermesi gerekir. Sabunlar katı, sıvı ve toz halinde olabilir. Kalitesine göre sabunlarda yer alması gereken yağ asidi oranı şöyledir:

• Ekstra Sabunlar: % 75 ve daha fazla,
• 1. Sınıf Sabunlar: % 60,
• 2. Sınıf Sabunlar: % 40,
• 3. Sınıf Sabunlar: % 4’ den daha az.

Deterjanlar: Deterjanlar, suyun yüzeye daha iyi temas etmesini sağlayan yüzey aktifler başta olmak üzere çeşitli kimyasallar içeren temizlik maddeleridir. Temizlikte yararlanılan pek çok kimyasal, deterjanlar grubunda yer alır. Deterjanlar, toz, sıvı ve krem şeklinde bulunabilir. Kullanım yerine göre ise çamaşır, bulaşık ve genel temizlik deterjanları şeklinde gruplandırılabilir. Deterjan seçiminde kullanılan yüzeye, kirin çeşidine ve yararlanılacak mekanik gücün türüne (el ile ya da makineyle uygulama gibi) dikkat etmek gerekir. Özetle, kullanılan temizlik kimyasalı ister toz, isterse sıvı olsun şu özellikleri taşıması gerekir:

• Kullanma kolaylığı sağlayacak bir ambalaja sahip olması,
• Klor vb. dezenfekte edici madde içermesi,
• Az köpürmesi,
• Suda erimesi,
• Parfümlü olması,
• Soğuk ve sıcak suda etkili olması,
• Elleri yıpratmaması.

Aktif maddelerin genel özellikleri şunlardır:

• Anyonik aktif maddeler: Sentetik temizlik maddelerinde (çamaşır-bulaşık deterjanları, halı yıkama şampuanı vs.) en çok kullanılan yüzey aktiftir. Etkisi ve çözünürlüğü sıcaklıkla artan anyonik maddeler hafif kirleri çıkarıcı özelliğinden dolayı güvenlidir.
• Katyonik aktif maddeler: Kir çıkarma özelliği zayıf olan katyonikler aynı zamanda pahalıdır. Birbirini nötralize edeceğinden anyoniklerle birlikte kullanılmaz. Daha çok yıkama sonrası işlemlerine uygun olan katyonikler genellikle çamaşır yumuşatıcısı ve (çamaşır suyu gibi) dezenfektanlarda kullanılır. Antiseptik özelliği nedeniyle, daha çok sanitasyonda tercih edilir. Özellikle sert yüzeyler, katyonikle temizlendikten sonra daha geç toz tutmaktadır.
• Non-iyonik aktif maddeler: Katyonik ve anyoniklere oranla daha yüksek fiyatlı olan noniyonik yüzey aktifler, güçlü kir çıkarma özelliğine sahiptir. Non-iyoniklerin su sertliğinden ve düşük sıcaklıktan etkilenmemesi, yağ bazlı kirleri en iyi şekilde çıkarması ve sentetikler için uygun olması, diğer önemli özellikleridir. Köpüksüz olduğundan otomatik yıkayıcılar için elverişlidir. Hem katyonik, hem anyonikle birlikte bulunabilir.
• Amfoterik aktif maddeler: Amfoterik aktif maddelerin yapıları oldukça karmaşıktır ve en az kullanılan yüzey aktiftir. Temizleme gücü yüksek ve cilde zararsızdır. Daha çok kozmetik sanayiinde tercih edilmektedir.

Dezenfektanlar: Dezenfektanlar zararlı mikroorganizmaların ortamdan uzaklaştırılması için kullanılır. Doğru ve yeterli bir temizlik ile bakterilerin üremesi ve yer değiştirmesi en aza indirilir. Ancak doğrudan temasla bulaşan bakterilerin taşınması azaltılamaz. Bu nedenle, temizlikte çeşitli bakterilere karşı yüksek etkili dezenfektanların kullanılması gerekir. Yüksek alkali ve yüksek asitler mikroorganizmaların çoğalmasını durdurur. Sıcaklık açısından ise mikroorganizmalar 5-65°C sıcaklıkta çoğalmaya devam eder. Bu nedenle dezenfeksiyonda farklı yöntemler kullanılabilir. Dezenfektanların pek çok çeşidi bulunmakla birlikte bunlar içinde en fazla bilinen çeşitleri ve kullanım alanları aşağıda kısaca açıklanmaktadır:

Hipokloridler: Yemeklerin temas ettiği yüzeylerde kullanılan dezenfektanlardır. Pahalı değildir ve doğru olarak sulandırılarak kullanıldıklarında çok az tat ya da koku bırakırlar. Geniş bir antibakteriyel aktivite yelpazeleri vardır. Dezavantajı ise keskin kokuları, metalleri aşındırıcı olmaları, organik madde varlığında etkilerini azaltmaları ve dayanıksız olmalarıdır. Kokulu olduğu için havalandırması iyi olmayan mekânlarda kullanılmaması önerilir.

İyodoforlar: Bunlar temizlik ve dezenfeksiyon işlemlerini aynı anda yapabilen deterjan etkili yüzey dezenfektanlardır ve virüslere karşı da etkilidir. Sporlarla mücadelede hipokloritler kadar etkin değildir ve daha pahalıdır, az tat ya da koku bırakır. İyot alerjisi olan kişiler tarafından kullanılmamalıdır.

Amonyum Bileşikleri (QAC’ler): Aynı zamanda bir deterjan olan, etkili bir dezenfektandır. İyi nüfus ettiklerinden gözenekli yüzeylerin dezenfeksiyonu için uygundur. Kullanma suyunun sert olması etkisini azaltır, yüksek sıcaklık ve alkali ortam ise arttırır. Bu tür dezenfektanlar bakterilere karşı hipokloritler ya da iyodofor dezenfektanlar kadar etkin değildir. Bu tür maddeler, yüzeyleri bir ağ gibi sardıkları için, dezenfekte edilen yerlerin suyla çok iyi yıkanması ve durulanması gerekir. Deri ve metaller üzerinde istenmeyen etkileri yoktur, kokusuzdur.

Amfoterik Etkileyiciler: Bu tür dezenfektanların bakteri öldürücü özellikleri vardır. Toksik özellikleri düşüktür, nispeten daha az aşındırıcı, tatsız ve kokusuzdurlar. Bununla birlikte organik maddeler tarafından etkisizleştirilebilirler.

Fenolik Dezenfektanlar: Birkaç tipi vardır. Organik maddeler tarafından kolay kolay etkisiz hale getirilemez ama plastik ve lastik (kauçuk) karşısında etkisiz kalır. Bazılarının kuvvetli kokuları vardır. Genellikle yemek temas eden yerlerde kullanılması önerilmez. Duvar, döşeme ve mobilya temizliğinde etkilidir. Tüm dezenfektanların kullanımında dikkat edilmesi gereken başlıca noktalar şu şekilde sıralanabilir:

• Kullanılması gereken miktar,
• Etki süresi,
• Su ile çözelti hazırlama tekniği,
• Çözeltinin bekletilmeden uygulanması,
• Kullanım tarihi,
• Dezenfektanın temizlenmiş yüzeye uygulanması.

Ağartıcılar: Kirlerin giderilmesi ve yüzeyde ağartma yapmak amacıyla kullanılan ağartıcılar özellikle çamaşır temizliğinde sıkça kullanılır. Genel temizlikte de ağartma ve hijyen amaçlı ağartıcı kullanımına rastlanmaktadır. Dikkatli kullanılmadığında ağartıcılar çamaşırları yıpratmakta ve ömrünü kısaltmaktadır. Çamaşırları genel olarak ağartmak, birçok leke türünü beyazlatarak görünmez hale getirmek ve çamaşırlarda dezenfeksiyon sağlamak için kullanılan ağartıcılar, ev tipi deterjanların bileşiminde bulunurken endüstriyel amaçlı deterjanlara ilave edilmez ve ayrı olarak kullanılır. Ağartıcılar, klorlu ve oksijenli olmak üzere iki gruba ayrılır.

Ovalama Maddeleri: Ovalama maddeleri, ovarak temizleme işleminde yararlanılan ve içinde ovalamayı sağlayan tanecikler taşıyan kimyasallardır. Banyo, tuvalet, lavoba gibi yüzeylerdeki inatçı kir ve lekeleri çizmeden temizler. Ovma işleminin yanısıra kimyasal olarak temizleme işlemini de gerçekleştirir. Ancak zamanla aşındırıcı etki yapmaktadır. Tane iriliğine ve içerdiği temizliğe katkıda bulunan madde miktarına göre çeşitleri olabilir. Taneler irileştikçe, yüzeyleri çizme ve aşındırma oranları artar. Katı, sıvı veya krem şekillerde olabilen ovalama maddelerinin akışkan ve homojen olmasına, iri tanecikli ve kötü kokusunun olmamasına dikkat edilmelidir.

Cilalar: Cilalar taş, plastik, ahşap yüzeylere uygulanabilen koruyucu ve parlatıcı maddelerdir. Yüzey gözeneklerini kapattığı için, alanın tozlanmasını önler ve kolay temizlenmesini sağlar. Cilalar, piyasada, sert ve yumuşak olarak iki gruba ayrılmaktadır. Sert cilalar, mutlaka cila makinesiyle uygulanmalıdır. Ancak yumuşak cilalar mop ile uygulanabilir.

Kostik Temizleyici: Yüksek alkali özelliğe sahip olup, yakıcıdır ve buharı zehirlidir. Cisimleri yakar, keskin bir koku çıkarır. Yüzeyleri ve insan sağlığını (göz, solunum yolları, ciğerler) tehdit eder. Genellikle lavabo giderleri ve su borularını açmada kullanılan kimyasal açıcıların bazıları kostik içerir.

Doğal Temizlik

Dünya milyonlarca yıldır varlığını sürdürürken, endüstri devriminden günümüze kadar geçen dönemde doğal denge hızla bozulmaya başlamıştır. Çevreye verilen zararların fark edilmesi ve bu konuda duyarlığın gelişmesi 1970’li yılların başına rastlamaktadır. Buna karşın, çevre bilincinin gelişmesi daha çok 2000’li yıllardan itibaren ortaya çıksa da, bu konuda henüz yeterli düzeye erişilmediği de söylenebilir.Günümüzde deterjandan dezenfektana pek çok temizlik kimyasalının doğal alternatifi mevcuttur. Ancak doğal temizlik maddeleri temizlik kimyasalları kadar güçlü olmayabilir. Bu nedenle endüstriyel türde doğal temizlik ürünlerinin sayısı henüz çok fazla değildir. Doğal temizlik malzemeleri daha çok, yoğun kirlenmenin olmadığı ve daha çok ev ölçekli temizlikte yararlanılmakta olup, endüstriyel alanda yaygın değildir. Doğal temizlikte yararlanılabilecek bazı maddeler şunlardır:

• Sodyum Karbonat,
• Sodyum Bikarbonat,
• Boraks,
• Sirke,
• Terebentin,
• Limon Suyu,
• Uçucu Bitkisel Yağlar,
• Doğal Deterjanlar ve Sabunlar.

Temizlik Kimyasalları İle İlgili Dikkat Edilecek Konular

Kimyasal maddeler yaşamı kolaylaştırırken, kimi zaman tehdit edici de olabilmektedir. Kat hizmetlerinde gerçekleştirilen işlemleri kolaylaştıran, hijyen koşullarına uygun temizliğin gerçekleşmesini sağlayan temizlik kimyasallarından istenen sonucun alınabilmesi için bu maddelerin bilinçli ve dikkatli kullanılması gerekmektedir. Dikkatsiz ve bilinçsiz kullanım doğrudan insana ya da çevreye zarar verdiği kadar, yüzeylere de zarar vererek maddi kayıpları arttırabilmektedir. Temizlikte kullanılacak kimyasalların seçiminde aşağıdaki özelliklerin aranması gerektiği söylenebilir:

• Kimyasal olarak yumuşak, yüzeye ve cilde zarar vermeyen,
• Kötü kokmayan,
• Klor içermeyen ya da en az oranda içeren,
• Uygun ve geri dönüştürebilir ambalajlı,
• İçerdiği ana kimyasal maddesi ve diğer maddeler açıkça belirtilmiş,
• Etiketinde firma adı, kullanma talimatı ve içeriği ve koruyucu önlemleri yazılı bulunan,
• Raf ömrü uzun,
• Doğada biyolojik olarak parçalanabilir ve nontoksik,
• Çevreye zararlı bir madde olan ve deterjanlarda yer alan fosfat oranı en çok % 5,
• Soğuk suda etkili,
• pH 7 civarında,
• Mümkünse bitkisel yağdan elde edilmiş,
• Petrol türevi içermeyen.

Temizlik kimyasallarının kullanımında dikkat edilmesi gereken başlıca konuları aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür:

• Temizlik kimyasallarının kullanım amaçları belirlenmeli ve bu konuda eğitim verilmelidir.
• Temizlik kimyasalları kullanılırken mutlaka gerekli kişisel güvenlik malzemeleri (eldiven, maske, önlü vb) kullanılmalı, bu malzemelerin yırtık, delik vb. olmamasına dikkat edilmelidir.
• Çalışanlar, temizlik işlemleri sırasında özellikle kimyasalların uygulanması ve durulanmasının en kısa sürede tamamlanması konusunda bilinçlendirilmelidir.
• Temizlik kimyasallarının uygulanması sırasında mümkünse ortamın kapalı olmamasına, havalandırmanın sağlanmasına dikkat edilmelidir. Eğer ortamın havalandırılması mümkün değilse, temizlik en kısa sürede tamamlanmalı ya da kimyasalın yüzeye teması için orada beklenmemelidir.
• Temizlik kimyasalları koklanmamalı ve tadına bakılmamalıdır.
• Temizlik kimyasalları, kendi ambalajından başka bir ambalajda saklanmamalıdır. Özellikle yiyecek-içecek kaplarına konmamalıdır.
• Temizlik kimyasalları birbirleri ile karıştırmamalı ve amacı dışında kullanılmamalıdır.
• Özellikle tehlikeli kimyasallar listelenmeli, bunların kullanımıyla ilgili şartnameler, kat ofislerinde çalışanların görebileceği şekilde sergilenmelidir. Ancak, bu şartnamelerin sadece hatırlatıcı olduğu, eğitimin yerini almadığı unutulmamalıdır.
• Çalışanlar sadece temizlik kimyasalları konusunda değil, ilk yardım konusunda da eğitilmelidir. Kat ofislerinde tüm faaliyetlerden doğabilecek istenmeyen durumlara karşı, kapsamlı bir ilk yardım yönergesi ve malzemeleri bulundurulmalıdır.
• Çok seyrek kullanılan temizlik kimyasallarına depoda yer verilmemelidir.
• “Daha iyi temizler” düşüncesiyle güçlü kimyasalların gereksiz kullanımından kaçınılmalıdır. Bu tür kimyasallar gerçekten gerekli olduğunda kullanılmalıdır.
• Temizlik kimyasallarının talimatlarında “tehlike anında ilk müdahale” yönünde açıklamaların bulundurulması yasal olarak zorunludur..
• Temizlik kimyasalları kullanımlarından sonra ağızları sıkıca kapatılmalı ve uygun depolarda depolanması sağlanmalıdır.
• Temizlik kimyasalları göz kararı uygulama ile değil ölçek uygulaması ile gereken miktarda kullanılmalı ve “fazla köpük en iyi temizlik” anlayışı terk edilmelidir.
• Kimyasalın yüzeye geçme süresine dikkat edilmelidir. Bazı kimyasalların yüzeye geçmesi için belli bir süre beklemek gerektiğinden, temizleme sırasında çok acele edilmemelidir.
• Temizlik kimyasallarında kullanılacak olan suyun sıcaklık derecesi dikkate alınması gereken diğer bir etkendir.Temizleme suyu kirlendiğinde ve temizlik çözeltisinin kullanım süresi geçtiğinde değiştirilmelidir.
• Yüzeyde kötü koku ve grileşme olmaması için durulama işlemi çok iyi yapılmalıdır.
• Temizlik kimyasallarını kullanan personelin çalışma yerinde izlenmesiyle temizlik politikasının doğru uygulanıp uygulanmadığının kontrol edilmesini sağlamalıdır.