Ünite 8: Afet ve Acil Durumlarda Özel Gereksinimli Bireylere Sunulacak Hizmetler

Özel Gereksinimli Bireyler İçin Afet Öncesi Hizmetleri Planlama

Acil durumlarda özel gereksinimli bireylere sunulacak acil müdahale hizmetleri ve kurtarma çalışmaları, yalnızca hizmetlerin ne olduğunu değil, bu hizmetlerin nasıl sunulacağını da içermelidir.

Özel gereksinimli bireylerin de dahil olduğu afet öncesi planlamaların beş temel stratejiyi içerecek şekilde düzenlenmesi gerekmektedir (Ringel ve diğ., 2009). Özel gereksinimli bireylerin özellikleri birbirlerinden farklı olmasına karşın, hazırlanacak afet öncesi planlamanın başarıya ulaşması için bu stratejilerin tümünü içermesi uygun olacaktır. Şimdi bu stratejilerin neler olduklarını inceleyelim.

1. Özel gereksinimli bireylerin tanımlanması, numaralandırılması ve yerlerinin belirlenmesi: Afet ve acil durum anlarında kullanılacak acil durum planlamalarında planın kapsadığı bölgede yaşayan özel gereksinimli bireylerin belirlenmesi, numaralandırılması ve yer bilgilerinin oluşturulması önemlidir.

Numaralandırma hem bireyin bilgilerine hızlı ulaşma hem de hizmet sürekliliğini sağlama açısından önemlidir. Bir diğer tarafından yer belirleme işleminde ise; özel gereksinimli bireylerin yoğun olarak bulunduğu, ev, okul, hastane, bakım ve rehabilitasyon merkezi gibi alanlar haritada işaretlenebilir ya da coğrafi bilgi sistemi kayıtlarına dahil edilerek yerleri belirlenebilir.

2. Planlama aşamasında özel gereksinimli bireyin kendisinin de bulunması: Planlama paydaşları olarak özel gereksinimli bireylerin temsilcilerinin de sürece dahil edilmesi, özel gereksinimli bireylere yönelik acil durum planlamaları geliştirmek için önerilen önemli bir stratejidir.

3. Özel gereksinimli bireylere yönelik organizasyonlara katılım sağlama: Toplumunun genelinin özel gereksinimli bireyler için hazırlanan acil durum planlarına ve müdahale etkinliklerine katılımının teşvik edilmesi için çeşitli stratejiler kullanılabilir.

• Özel gereksinimli bireylerle aynı çevrede (örneğin, bina, site, sokak, köy, vb.) yaşayan insanlar (örneğin arkadaşlarını, komşularını, akrabalarını vb.) için olası bir afet durumunda yardımcı olmalarını özendirici mesajlar hazırlayın.
• Özel gereksinimli bireylere hizmet sunan kişilere (örneğin, fizyoterapist, evde bakım personeli vb), insanların afet ve acil durumlarda özel gereksinimli bireylere yardımcı olmaları için yapılacak bilgilendirme çalışmalarına yardım etmeleri konusunda teşvik edin
• Özel gereksinimli bireylere yönelik sivil toplum kuruluşlarıyla eşgüdümlü çalışmalar yapın.

4. Acil durum planları ve müdahale süreçlerinde ilgili kuruluşlarla koordinasyon sağlama: Acil durum planlamasında özel gereksinimli bireyler ve STK’larla çalışmanın yanı sıra, özel gereksinimli bireylere hizmet sunan resmi (örneğin; hastane, bakım evi, okul) kurumlar ve özel kuruluşlarla da (örneğin; evde bakım hizmetleri, fizyoterapi merkezleri) işbirliği yapmak önemlidir.

5. Acil durum planlamasının bir parçası olarak özel gereksinimli bireylerin oluşturduğu örgütleri daha dirençli olmaları konusunda destekleme: Afet durumlarında hızlı şekilde toparlanabilme ve toplumun direncini arttırabilme halk sağlığına ilişkin acil durum planlamalarının temel taşlarından biridir.

Özel Gereksinimli Bireylere Yönelik Afet Öncesi Sağlık Hizmetlerinin Planlanması

Dünya’da son birkaç yıldır yaşanan afetlere ilişkin yayımlanan afet sonrası raporlara göre, mevcut planlar özel gereksinimli bireylerin gereksinimlerini karşılamak için yetersiz kalabilmektedir ve çoğu zaman bu bireyler afet ve acil durumlardan en olumsuz şekilde etkilenmektedir.

Afet ve acil durumlar beraberinde özel gereksinimli bireyler için sağlık hizmetleriyle ilgili ciddi riskler oluşturabilmektedir. Bu riskler şöyle sıralanabilir:

• Dışlanma
• Bilgi erişimi sorunları
• Sağlık hizmetlerinin aksaması
• Hassas sağlık durumları
• Sosyal destek ağlarının çökmesi
• Fiziksel engeller

Özel gereksinimli bireyler afet ve acil durum anlarında farklı düzeylerde güçlüklerle karşı karşıya kalmaktadırlar. Bu güçlüklerin neler olabileceğinin afet öncesinde belirlenmesi, bu güçlüklerle baş etmek için kullanılacak stratejilerin ne olduğunun ve nasıl uygulanacağının planlanması, daha etkili ve eşitlikçi bir acil müdahale sağlanmasını kolaylaştıracaktır.

Acil durum öncesinde, sırasında ve sonrasında sağlık hizmetlerin devamını sağlamak için sağlık hizmeti sunan gönüllü kuruluşlarla iş birliği içerisinde çalışmak oldukça önemlidir. Özellikle acil durum sağlık planlamasından sorumlu olan kişiler/kurumlar, acil durumlarda gerekli hizmetlerin sağlanması için plan geliştirme aşamasında bu topluluklara hizmet eden kuruluşlarla çalışmalıdır.

Görme Yetersizliği Olan Bireyler

Görme yetersizliği olan bireyler, görsel mesajları algılama ve yabancı çevreyi görsel olarak değerlendirme yeteneklerinin sınırlı olması nedeniyle afet ve acil durum anlarında savunmasız kalabilirler.

Afet ve acil durum planlamalarında görme yetersizliği olan bireyler için kullanılacak stratejilerden birisi arama ağaçlarının oluşturulmasıdır. Arama ağaçları, sivil toplum örgütlerinin de desteğiyle, afet ve acil durumlarda görme yetersizliği olan bireylere yine görme yetersizliği olan bireyler tarafından telefon aracılığıyla sağlık desteklerinin sunulmasıdır. Bununla beraber önemli sağlık uyarıları sesli telefon mesajı hizmeti kullanılarak aktarılabilir. Bu tür hizmetlerin dahil olduğu acil durum planlamalarında, görme yetersizliği olan bireyleri temsil eden kişi ya da sivil toplum kuruluşlarıyla çalışmak hizmetlerin doğru ve hızlı şekilde sunulmasını kolaylaştırılabilir.

İşitme Yetersizliği Olan Bireyler

İşitme yetersizliği olan bireyler için afet ve acil durum planlamalarında kullanılacak risk-iletişim mesajları, duyurular ve uyarılar işitsel olmayacak şekilde görsel desteklere dayalı olarak hazırlanmalıdır.

Bu amaçla afet öncesi planlamalarda, temel sağlık, ilkyardım, barınma gibi konuları içeren, altyazı ve işaret dili bulunan video materyalleri hazırlanmalı ve tüm toplum üyelerinin kolay erişebileceği şekilde konumlandırılmalıdır.

Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireyler

Afet ve acil durum anlarında zihin yetersizliği ve otizm spektrum bozukluğu olan bireyler, afet durumunun ne anlama geldiğini tam olarak anlayamayabilirler. Bu nedenle anonsları ve uyarıları anlama, işaretleri veya yazılı bilgileri okuma, anlama, talimatları takip etme, acil müdahale ekibinin veya arama kurtarma personelinin talimatlarına yanıt verme, ihtiyaçlarını ifade etme veya olayları yorumlama gibi konularda sınırlılık gösterebilirler.

Zihin yetersizliği ve otizm spektrum bozukluğu olan bireyler, ailelerinden/bakıcılarından ayrı kaldıklarında ya da başka bireylerle bir arada oldukları sığınak gibi toplu yaşanan ortamlarda daha savunmasız hale gelmektedirler.

Zihin yetersizliği ve otizm spektrum bozukluğu olan bireylere yönelik afet ve acil durum sağlık planlamaları yapılırken dikkat edilmesi gereken birtakım noktalar bulunmaktadır. Acil durum personelinin iletişim becerilerini etkin olarak kullanımı, zihin yetersizliği ve otizm spektrum bozukluğu olan bireylerin acil durum anlarında ihtiyaç ve endişelerinin giderilmesine yardımcı olabilir. Bunu sağlamak için, afet ve acil durum anlarında kullanılacak risk-iletişim mesajları, duyurular ve uyarılar basit ve anlaşılır olarak sunulmalıdır.

Hafif derecede zihinsel yetersizliği olan ya da otizmden çok az etkilenmiş bireyler dışında kalan grup, zihinsel/öğrenmeye ilişkin sorunları nedeniyle genellikle ailelerine/bakıcılarına bağımlılık göstermektedir. Bu nedenle afet öncesi hazırlıklarda olası felaket senaryoları için özel gereksinimli birey ve ailesi/bakıcısı ile birlikte planlama yapmak oldukça önemlidir.

Afet ve acil durumlarda kullanılabilecek riskiletişim mesajlarını önceden yazmak, zihin yetersizliği ve otizm spektrum bozukluğu olan bireylerin panik olmalarını önleme ve karmaşa yaratma olasılığını düşürme açısından oldukça yararlı olabilir.

Fiziksel Yetersizliği Olan Bireyler

Fiziksel yetersizliği olan bireyler, hastalıklar (ör. Hipertansiyon, diyabet), travmalar (ör. Düşme, ateşli silah yaralanması, çarpması) veya doğumsal nedenlerle; vücudundaki uzuvlarından bir veya birkaçını, kısmen ya da tamamen hareket etmek için kullanamayan bireylerdir.

Afet ve acil durumlarda insanların düzenli olarak faydalandığı hizmetlerin (örneğin; evde sağlık hizmeti, yiyecek dağıtımı) işleyişi bozulabilir. Ancak fiziksel yetersizliği olan bireylerin önemli bir kısmı günlük yaşam etkinliklerini (örneğin, tuvalete gitme, alışveriş yapma, banyo yapma) bu tür düzenli hizmetlerle sürdürmektedirler. Bu hizmetlerin aksaması bireylerin yaşamını önemli ölçüde etkileyecektir. Afet ve acil durum sağlık planlamalarında bu hizmetlerin işleyişinin sağlanması için gönüllü kişilerden ve sivil toplum kuruluşlarından destek talep edilebilir.

Süreğen Hastalıkları Olan Bireyler

Süreğen hastalıkları olan bireyler, kronik hastalıklara (örn., Hipertansiyon, diyabet, astım) sahip olan ve önemli bir kısmı yaşamını düzenli tedaviler ve ilaç kullanımıyla sürdürmek durumunda olan bireylerdir.

Süreğen hastalıkları olan bireylere yönelik düzenlenecek afet ve acil durum sağlık planlamalarında, bireylerin hastalık durumları nedeniyle hızlı ilk yardım sağlayacak ve uzman olan sağlık personeline yer verilmelidir.

Gıda Güvenliği

Özel gereksinimli bireyler göz önüne alındığında gıda güvenliğinin farklı boyutları ortaya çıkmaktadır. Özel gereksinimli bireylerin önemli bir kısmı farklı düzeylerde zihinsel yetersizlik göstermektedirler. Bu nedenle yiyeceklerin bozulma durumunu ayırt etme suyun temizliğini ayırt etme, yiyecek hazırlanması, güvenilir yiyecek ve su kaynaklarını bulma konusunda sınırlılıklar yaşayabilmektedirler.

Özel gereksinimli bireylerin aileleri ya da bakıcılarının dikkat etmesi gereken durumlardan bazıları aşağıdaki gibi sıralanabilir:

a. Özel gereksinimli bireylere ilişkin olarak sağlık kurumları tarafından verilen tavsiye ve bakım önerileri duruma ve mevcut koşullara göre düzenlenmelidir
b. Özel gereksinimli bireylerin aile ve bakım verenleri yiyecek ve su tedarik ederken gıda güvenliği konusunda özel dikkat göstermelidir
c. Afet bölgelerinde tehlikeli bulaşıcı hastalık salgınları, afetin en az kendisi kadar çok can alma potansiyeline sahiptir
d. Belirli aralıklarda afet ve acil durum hazırlık toplantıları düzenlenerek aile ve bakım verenlerin özel gereksinimli bireyin afet durumunda yiyecek ve su teminine ilişkin yapması beklenenler tekrarlanmalıdır.

Özel Gereksinimli Bireylerde Afet Öncesi Tahliye Planlanması

Başlangıcı ani gelişen deprem, heyelan, çığ düşmesi ya da bombardıman gibi afet ve acil durumlarda uyarı süreleri kısa olmaktadır. Bu sürenin kısalığı; özel gereksinimli bireylerin afet durumunda, önerilen koruyucu eylemleri gerçekleştirmek, kaçmak veya afetin neden olduğu kuvvete dayanmak gibi konularda zorluklar yaşamasına neden olmaktadır.

Afet araştırmaları çocuklu yetişkinlerin afet uyarılarına ve tahliye emirlerine çocuksuz insanlara göre cevap verme olasılıklarının daha yüksek olduğun göstermesine rağmen, özel gereksinimli bireylere ilişkin afet araştırmaları, özel gereksinimli bireye sahip ailelerin tahliye olasılığı en düşük olanlar arasında yer aldığını ortaya koymuştur.

Afet ve acil durum tahliye planları incelendiğind özel gereksinimli bireylerin özellikle de çocukların, aynı okul, gündüz bakımevi veya diğer ortak alanlarda bir arada bulunmalarına rağmen, planlamanın dışında bırakıldığı görülmektedir.

Tahliye İşleminin Uygulanması

Afet ve acil durumlarda özel gereksinimli bireyler için kullanılacak etkili bir tahliye planı, her türlü afet ve acil durum planlamasının temel amaçlarından biri olmalıdır.

Özel gereksinimli bireylerin çoğu için ulaşım, kişisel destek, rehber hayvanlar, yardımcı teknoloji cihazları ve tıbbi destek cihazlarının nakliyesi gibi konular oldukça önemlidir.

Yasal düzenlemeler özel gereksinimli bireylerin belirli kişilerle (örneğin; aile üyeleri, bakıcılar) bir arada olmalarının, hayvanlar veya cihazları yanlarında getirmenin önemli olduğunu vurguladığında, acil durum personeli özel gereksinimli bireyler tarafından talep edilen hizmetin sunulması için gereken süreçleri takip edecektir.

Tahliye Ulaşımı

Özel gereksinimli bireylerin bir kısmı gündelik yaşamlarında ulaşım için kendi araçlarını veya ebeveyn/bakıcı tarafından kullanılan araçları kullanmaktadır. Bazı özel gereksinimli bireyler ise özel düzenlenmiş toplu taşıma araçlarıyla (örneğin, içerisinde tekerli sandalye bölümü olan, tekerlekli sandalye kilitleri ve bağlantıları bulunan, durak ve güzergah bilgilerinin görsel ve sesli olarak sunulduğu taşıtlar) seyahat etmektedir. Afet ve acil bir durumda ulaşım hizmetlerinin sağlanması için bu tür özel düzenlenmiş toplu taşıma araçlarının kullanımı talep edilmelidir.

Tahliye işlemi planlanırken özel gereksinimli bireylere ilişkin önemli bilgi ve belgelerin tahliye sırasında araç görevlisi tarafından toplanması gerekmektedir.

Özel gereksinimli bireylerin acil durum anlarında tahliye edilmesini kolaylaştırmak için önerilebileceklerden bazıları şunlardır:

a) Kişisel yönlendirmeye ve korunmaya gereksinim duyan, ailelerine ya da destek kuruluşlarına ulaşamayan zihinsel yetersizliği olan bireyler ve otizmli bireylere mutlaka destek ve koruma hizmetleri sunulmalıdır.
b) Özel gereksinimli bireylerin hangi uyarılara nasıl cevap vereceklerini ve nereye gideceklerini bildiklerinden emin olmak için sık sık tatbikatlar yapılmalıdır.
c) Alarm sistemleri, işitme yetersizliği gösteren bireyler için görsel sinyaller ve görme yetersizliği olan bireyler için sesli sinyaller ile donatılmalıdır.
d) İşaretler veya alarmlar, ofisler veya banyolar gibi daha küçük odalarda bile duyulabilir ve hissedilebilir olmalıdır.
e) Tahliye uyarıları konusunda işitme yetersizliği olan bireyleri kişisel olarak bilgilendirmek için SMS bilgilendirmeler, tek tuşla 112 arayabilen acil durum iletişim cihazları (örneğin çağrı cihazı, GSM saat veya cep telefonu) gibi alternatif araçlar kullanılmalıdır.
f) Görme yetersizliği olan bireylere tahliye planlarının açık ve anlaşılır biçimde açıklanması önemlidir. Ayrıca bu bireylerin çıkış yolları ve güvenli toplanma noktalarını bağımsız olarak bulabilmeleri için sıkça tatbikat uygulamaları yapılmalıdır.
g) Özellikle otizmli bireyler gibi çevresel değişikliklere aşırı hassas olan bireyler için uyum sağlama ve/veya hızlı boşaltma planları yapılmalıdır.

Özel Gereksinimli Bireylerde Afet Öncesinde Barınma Hizmetlerini Planlama

Olası bir afet ve acil durum planlamasında sığınaklar, bireylerin korunmasının sağlanması ve kaybolmalarının ya da yaralanmalarının önlenmesi açısından çok önemlidir. Bu nedenle acil durum planlaması içerisine giren tüm sığınakların fiziksel olarak erişilebilirliği ve özel gereksinimli bireylerin kullanımı için uygunluğu değerlendirilmelidir.

Sığınaklarının dış mekân özelliklerinin yanı sıra iç mekân özelliklerinin de özel gereksinimli bireylerin gereksinimlerini karşılamak için uygun olup olmadığı değerlendirilmelidir.

Acil durum hallerinde hizmetlere erişilebilirliğin sağlanması için kayıt ve yönlendirme prosedürlerini incelenmesi, gereksinimlerin tanımlanması sağlanmalıdır.

Afet ve acil durum planlamalarında sığınak planlamalarının yanı sıra sığınak alanında koruma uygulamalarına da yer verilmelidir. Sığınak alanında koruma, özel gereksinimli bireyleri düzenli olarak takip etme ve bu bireylere kişisel bakım desteğini sağlamanın yollarını içermelidir.

Bazı afet ve acil durum hallerinde, özel gereksinimli bireyler için yerel yöneticiler yerinde sığınma talimatlarını verilebilmektedir. Yerinde sığınma, özel gereksinimli bireyin var olduğu noktayı terk etmemesi ve afetten korunma sürecini burada geçirmesi anlamına gelmektedir.

Özel gereksinimli bireyler için yerinde sığınma uygulamalarına ilişkin yapılacak planlamalarda acil durum planlamacılarının aşağıdaki soruları yanıtlaması yararlı olacaktır:

a) Özel gereksinimli bireyin yaşadığı yer, bina ve konum olarak yerinde sığınma için uygun mu?
b) Afet ve acil durum hallerinde yerinde sığınma kararı verildikten sonra bina ve çevresi acil durum ekipleri tarafından nasıl kontrol edilecek?
c) Acil durum hallerinde özel gereksinimli birey ve ailesinin/bakıcılarının ne tür gereksinimleri olabilir?
d) Yerinde sığınma kararı verilen bina gereksinim duyulan malzemelerin temin ve korunması için uygun mu?
e) Yerinde sığınma kararı verilen bina özel gereksinimli bireylere sunulacak acil yardım hizmetleri için uygun mu?

Afet Anında Ve Sonrasında Özel Gereksinimli Bireylerin Koruma Altına Alınması

Özel Gereksinimli Bireylerde Afet Öncesi Güvenlik Planlamaları

Olası bir afet ve acil durum planının temelini oluşturan birtakım unsurlar bulunmaktadır. Afet ve acil durum planlamacıları, acil müdahale ekipleri ve aileler tarafından bu temel unsurların öğrenilmesi ve uygulanması hem özel gereksinimli bireyin hem de ailesinin mevcut ve gelecekteki gereksinimlerine yanıt verecek etkili bir afet ve acil durum planının temelini oluşturmaktadır. Aşağıda sıralananlar, özel gereksinimli bireylerin yetersizlik grubu gözetmeksizin, işlevsel bir acil durum güvenlik planında yer alabileceği öğeler arasında sıralanabilir. Bu öğelerin birçoğu özel gereksinimli bireylerin yanı sıra diğer bireyler özellikle de çocuklar için uygulanabilmektedir.

1. Güvenlik dosyası oluşturma
2. Güvenlik amaçlı yardımcı teknoloji sistemleri kullanımı
3. Yangın, sel, deprem ve diğer acil durumlar için uygulama yönergeleri oluşturma
4. Özel gereksinimli bireylerden sorumlu alternatif kişiler belirlemek
5. Yüzme öğrenme ve su güvenliği sağlama

Afet Anında Özel Gereksinimli Bireylerin Belirlenmesi

Özel gereksinimli bireylerin bir bölümü, sahip oldukları yetersizliklere bağlı olarak oluşan dış görünüm farklılıkları nedeniyle toplum içerisinde kolaylıkla ayırt edilebilmektedir. Ancak işitme yetersizliği, kısmi görme yetersizliği, zihin yetersizliği ve otizmli olan bazı bireyler kolayca anlaşılamamaktadır.

Afet anlarında özel gereksinimli bireylerin belirlenmesinin ön koşulu, afet ve acil durum planlamalarında; ilkyardım ekibi, tahliye ekibi, güvenlik birimleri, itfaiye ve acil müdahale ekiplerine, özel gereksinimli bireylerin özellikleri hakkında eğim verilmesidir. Bu sayede tüm acil durum ekiplerinin karşılaştıkları bireylerdeki farklılıkları anlayabilmesi ve bireyleri koruma altına alması sağlanabilmektedir.

Afet ve Acil Durumlarda Özel Gereksinimli Bireylere İlişkin Kriz Yönetimi: Uluslararası Deneyimler

ABD’de özel gereksinimli bireylere ve afet durumlarına ilişkin yapılan araştırma sonuçları, dünyanın afet görülme sıklığı en fazla bölgelerinden birinde, nüfusun yaklaşık %90’ının afet yönetimi ve risk azaltma süreçlerine katılmadıklarını belirtmektedir.

Asya’da 2000-2012 yılları arasında ölüme neden olan yaklaşık 2,620 afet meydana gelmiştir. Bu afetlerde 1,3 milyon kişi hayatını kaybetmiş ve 2,5 milyar kişi yaralanmıştır. Ekonomik kayıpları ise 704,2 milyar dolar olarak tahmin edilmektedir. Ancak yaşanan afetler sırasında hayatını kaybeden veya kaybolan özel gereksinimli birey sayısına ilişkin herhangi bir bilgi olmamakla beraber, yerel hükümetlerin bu yönde bir çabası da görülmemektedir.

Avrupa ülkelerine afet ve acil durum planlaması açısından bakıldığında olası bir afet öncesinde yapılması gereken eylemlerin neler olduğu ve nasıl yapılacağı konusunda net açıklamalar ve teknik bilgiler, toplumların çoğunlukla hizmet aldığı kuruluşlara verildiği görülmektedir.

Afrika ülkelerinde yaşanan afetlerden elde edilen deneyimler; bu ülkelerde herhangi bir acil durum yönetim sisteminin bulunmadığını, hatta metropol bölgeler dışında kurtarma ve acil müdahale hizmeti sunulmadığını, tahliye uygulamalarının araç ve planlama eksikliğinden dolayı tam olarak sürdürülemediğini göstermektedir. Özel gereksinimli bireylere ilişkin bir planlama bulunmamaktadır.