Ünite 4: Özel Gereksinimli Bireyler İçin Yardımcı Teknolojiler

Giriş

Özel gereksinimli bireyler, süreğen sağlık sorunları, sınırlı eğitim olanakları ve daha az ekonomik fırsata sahip olmaları gibi birçok nedene bağlı olarak, tipik gelişen akranlarından daha fazla eşitsizliğe maruz kalmaktadır. Özel gereksinimli bireylere diğer bireylere sunulan toplumsal olanaklar uygun biçimde sunulduğunda, bireylerin hayatlarını kontrol altına alma, bağımsız bir yaşam sürdürme, içinde yaşadığı topluma sosyal, kültürel ve ekonomik olarak katkıda bulunabilme potansiyellerinin ortaa çıkarılması sağlanabilmektedir. Yardımcı teknoloji kullanımı birçok birey için toplum yaşamına ilişkin hakları kullanma veya onlardan mahrum kalma arasındaki farkı belirlemektedir.

Yardımcı Teknoloji Kavramı

Yardımcı teknoloji kavramı, yardımcı teknoloji cihazları ve yardımcı teknoloji hizmetlerini kapsayan şemsiye bir kavramdır. Yardımcı teknoloji cihazları, özel gereksinimli bireylere işlevsel yaşam becerileri kazandırmak ve var olan becerilerini daha akıcı şekilde kullanmalarını sağlamak amacıyla kullanılan ekipman veya parçası, yazılım ya da ürün sistemi olarak tanımlanabilmektedir. Yardımcı teknoloji hizmetleri ise özel gereksinimli bireylere yardımcı teknoloji araçlarının seçimi, edinilmesi veya kullanımı için sunulan hizmetlerin bütününü kapsamaktadır.

Yardımcı teknoloji bireye özgü olarak tasarlanabileceği gibi hali hazırda satılan ürünler de olabilir. Özel gereksinimli bireylerde yardımcı teknolojilerin temel amacı, bireylerin ve yakınlarının yardımcı teknoloji cihazları ve yardımcı teknoloji hizmetleri aracılığıyla daha yüksek bir yaşam kalitesine ulaşmasını sağlamaktır.

Özel gereksinimli bireylere sunulan hizmetlerin temel amacı, bireye gereken destekleri sunarak içinde bulunduğu toplum içerisinde ve toplumla bütünleşmiş olarak mümkün olan en yüksek düzeyde bağımsız yaşamasını sağlamaktır. Yardımcı teknolojilerin kullanımı bireylerin var olan potansiyellerini daha verimli ve etkin kullanmalarını sağlayabilir.

Yardımcı Teknoloji Türleri

Yardımcı teknoloji sistemleri, işlevlerine göre ve yapılarına göre iki türde sınıflandırılabilmektedirler. İşlevlerine göre yardımcı teknoloji cihazları;

1. Pozisyonlama cihazları
2. Yer değiştirme cihazları
3. Alternatif ve destekleyici iletişim(ADİ) cihazları
4. Bilgisayar erişim cihazları
5. Uyarlanmış oyun ve oyuncaklar
6. Günlük yaşama yardımcı cihazlar
7. Öğretimsel destek cihazları

olarak sıralanabilmektedir.

Yardımcı teknoloji cihazlarının sınıflandırılmasında kullanılan bir diğer sınıflandırma sistemi ise yapılarına göre yapılan sınıflandırmadır. Bu sınıflandırma sistemine göre yardımcı teknolojiler;

a.Düşük teknolojili cihazlar
b.Orta düzey teknolojili cihazlar
c.Yüksek teknolojili cihazlar

olarak sınıflandırılmaktadır.

Düşük Teknolojili Cihazlar

Bu cihazlar; kullanımı için genellikle eğitim gerektirmeyen, düşük bütçeli ve karmaşık mekanik özellikleri olmayan cihazlardır. Bu grupta yer alan yardımcı teknoloji cihazlarında pahalı bir elektronik donanım veya bunlarla ilişkili bir parça da bulunmamaktadır.

Orta Düzey Teknolojili Cihazlar

Düşük teknolojili ve yüksek teknolojili cihazlar arasında olan ve kullanımları günden güne azalmaya başlayan orta düzey teknolojili cihazlar, daha basit elektronik elemanlar içeren ve yüksek teknolojili cihazlara kıyasla kullanımı için çok daha az eğitim gerektiren cihazlardır.

Yüksek Teknolojili Cihazlar

Yüksek teknolojili cihazlar, düşük ve orta düzey teknolojilere kıyasla genellikle daha pahalı olan ve kullanımı için belirli bir düzeyde eğitim gerektiren, çoğunlukla bilgisayar destekli olarak sürdürülen cihazlardır. Yüksek teknolojili cihazlar pahalı olmalarına karşın, çoğunlukla birden fazla amaçla kullanılabilen işlevsel cihazlardır.

Özel Gereksinimli Bireyler İçin Sıklıkla Kullanılan Yardımcı Teknolojiler

Özel gereksinimli bireylerin sahip oldukları yetersizliğe özgü gereksinimlerinin bulunması nedeniyle bireylerde kullanılacak yardımcı teknoloji cihaz ve hizmetleri de farklılıklar göstermektedir.

Görme Yetersizliği Olan Bireyler İçin Kullanılan Yardımcı Teknolojiler

Görme yetersizliği; doğum öncesi, doğum anı ya da doğum sonrası nedenlerle görme duyusunun kısmen ya da tamamen yitirilmesidir. Görme yetersizliği olan bireyler için uygun yardımcı teknoloji cihazı/hizmetini belirmenin anahtar noktaları; bireylerin yetersizliğinin türü, şiddeti ve birincil duyu kanalının belirlenmesidir. Görme yetersizliği olan bireylerde kullanılan düşük teknolojili cihazlar, optik ve optik olmayan cihazlar olarak iki grupta yer almaktadır. Orta düzey teknolojili cihazlar arasında görme yetersizliği olan bireyler tarafından sıklıkla kullanılan cihaz ses kayıt cihazıdır. Bu bireyler tarafından sıklıkla kullanılan yüksek teknoloji cihazları arasında, yön bulma (navigasyon) cihazları ve yazılımları gelmektedir.

İşitme Yetersizliği Olan Bireyler İçin Kullanılan Yardımcı Teknolojiler

İşitme yetersizliği, doğum öncesi, doğum anı ya da doğum sonrası nedenlerle bireyin işitme duyarlılığının azalması veya tamamen ortadan kalkması, buna bağlı olarak bireylerin konuşma edinimi, dili kullanma ve iletişim güçlüğü gibi sorunlarla karşı karşıya kalması olarak tanımlanabilir. İşitme yetersizliği gösteren bireylerde kullanılacak yardımcı teknolojilerin değerlendirilmesinde dikkat edilecek noktalar ise var olan işitme eşiğinin ve bireyin bağımsız yaşama düzeyinin doğru olarak tespit edilmesidir. İşitme yetersizliği gösteren bireyler için kullanılan düşük teknolojili cihazlara orta düzey ve yüksek teknolojili cihazların sayısının artmasıyla beraber kullanımdan kalkan kulak borusu ve resimli iletişim kartları gibi araçlar örnek olarak gösterilebilir. Orta düzeyli yardımcı teknolojili cihazlara bakıldığında ise karşımıza sıklıkla ışıklı uyarı sistemleri çıkmaktadır. İşitme yetersizliği olan bireyler son yıllarda yüksek teknolojili cihazları daha sık kullanmaktadır. Bu cihazlar arasında en bilineni işitme cihazlarıdır.

Zihin Yetersizliği Olan Bireyler İçin Kullanılan Yardımcı Teknolojiler

Zihin yetersizliği, çeşitli nedenlerle (genetik bozukluklar, doğumda oksijensiz kalma, doğum öncesi veya doğum anında yaşanan travmalar vb.) oluşan bilişsel sınırlılıklara bağlı olarak kavramsal, sosyal ve uyumsal becerilerde 18 yaşından önce ortaya çıkan yetersizlikler olarak tanımlanabilir. Bu bireyler için kullanılacak yardımcı teknoloji cihazların değerlendirilmesinde, bireyin zihinsel düzeyi ve uyumsal becerilerde yaşadığı sınırlılıklar öne çıkmaktadır. Zihin yetersizliği olan bireylerde yardımcı teknolojiler sıklıkla öğrenme öğretme süreçlerinde, günlük yaşam etkinliklerinde, iletişim, çevresel kontrol ve boş zamanlarını değerlendirme amacıyla kullanılmaktadır. Zihin yetersizliği olan bireylerde kullanılan düşük teknolojili cihazların en bilinen örnekleri yazı şablonu, görsel zamanlayıcılar gibi araçlardır. Orta düzey teknolojili cihazlara örnek olarak; konuşan sözlükler, okuma kalemleri gösterilebilir. Akıllı tahta ve tablet bilgisayarlar, zihinsel yetersizliği olan bireylerde son yıllarda oldukça popüler olan yüksek teknolojili cihazlar arasında yer almaktadır.

Otizmli Bireyler İçin Kullanılan Yardımcı Teknolojiler

Otizm veya otizm spektrum bozukluğu, erken çocukluk döneminde sosyal etkileşim sorunları, iletişim sorunları ve sınırlı/yinelenen davranışlar sergileme biçiminde kendini gösteren nörogelişimsel bir bozukluktur. Otizmli bireylerin görsel uyaranlara diğer uyaranlardan daha fazla dikkat gösterdikleri bilinmektedir. Bu nedenle otizmli bireylere yönelik olarak geliştirilen yardımcı teknoloji cihazlarının önemli bir kısmı görsel uyaranları içermektedir. Otizmli bireylerde kullanılan düşük düzeyde teknolojik cihazlar arasında en sık karşılaşılanı, Resim değiş tokuşuna dayalı iletişim sistemi yani PECS (Picture Exchange Communication System) dir. Otizmli bireylerde kullanılan orta düzey teknolojili cihazlara örnek olarak bas konuş ve dil kartları gösterilebilir. Artan teknolojik gelişmeler ışığında, otizmli bireylerde kullanılabilecek farklı tür yüksek teknoloji cihazları ortaya çıkmaktadır.

Fiziksel Yetersizliği Olan Bireyler İçin Kullanılan Yardımcı Teknolojiler

Fiziksel yetersizlik çeşitli nedenlerle bireylerin kas, iskelet ve sinir sisteminde meydana gelen hasarların bedensel yeteneklerde meydana getirdiği yetersizliklerdir. Fiziksel yetersizlik gösteren bireylerde yardımcı teknoloji cihazları önemli ölçüde tıbbı rehabilitasyon etkinliklerinde kullanılmaktadır. Fiziksel yetersizliği olan bireylerde kullanılan düşük teknolojili cihazların başında tekerlekli sandalye, yürüteç ve koltuk değneği gelmektedir. Orta düzey teknolojili cihazlara fiziksel yetersizliği olan bireylerde fazla rastlanmamaktadır. gelişen teknolojiyle birlikte fiziksel yetersizliği olan bireylerde kullanılan yüksek teknolojili cihazlarda artış görülmektedir.

Afet ve Acil Durumlarda Kullanılabilecek Yardımcı Teknolojiler

Özel gereksinimli bireylerin normal yaşam düzeninde özel gereksinimli olmayan akranlarına kıyasla dezavantajlı olduğu bilinmektedir. Fakat özellikle afet ve acil durum anlarında özel gereksinimli bireyler ve diğerleri arasındaki uçurum daha da derinleşmektedir. Afet ve acil durum anlarında özel gereksinimli bireyler için yardımcı teknolojilerin kullanılması, kriz durumlarının yönetiminin kolaylaştırılmasında önemli yararlar sağlayabilir.

“Konum bilgisi” ya da “çevresel bilgi” terimi hedef çevre veya bina içindeki bir yeri tanımlayan basılı ve sesli sembolleri tanımlamak amacıyla kullanılmaktadır. Yön bulma becerisi her ne kadar görme yetersizliği olan bireyler için günlük yaşamı önemli derecede etkilemiş olsa da afet ve acil durum anlarında farkı türden yetersizlikleri olan bireyler için de önemli olmaktadır. Navigasyon cihazları ve yazılımları, günümüzde farklı tür ve boyutlarda bulunabilen elektronik yön bulma sistemleridir. Bu sistemler bağımsız cihazlar olabildiği gibi akıllı telefon ve tabletlere yüklenebilen uygulamalardan da oluşabilmektedir. Yön bulma ve navigasyon hizmetlerinde son yıllarda kullanımı yaygınlaşan yardımcı teknolojilerden biri de coğrafi bilgi sistemleri (CBS)’dir. CBS afet ve acil durum anlarında, sağlık ve tahliyeden sorumlu personelin özel gereksinimli bireyleri takip etmesini ve belirlenen alanlara yönlendirilmesini sağlayabilir.

Afet ve acil durum anlarında özellikle ileri derecede ve çoklu yetersizlik gösteren bireylerin kaybolmalarını önlemek ve güvenilir sığınaklara ulaştırılmasında ikinci nesil yaya erişim cihazları kullanılması oldukça önemli yararlar sağlayabilir.

Afet ve acil durum anlarında hazırlanacak olan acil durum eylem planlarının özel gereksinimli bireylerin ulaştırma ve nakil işlemlerini içerecek şekilde hazırlanması gerekmektedir. Özel gereksinimli bireyler için erişilebilir ulaştırma hizmetlerinin temel noktası, ulaştırma sürecine engel olan sorunların ortadan kaldırılmasıdır. Afet ve acil durumlarda altyapı akıllı ulaşım sistemleri; özel gereksinimli bireylerin hastane ve sığınaklara hızlı şekilde ulaştırılmaları, yoğun trafik alanlarından uzak durmaları, bireylerin üzerlerinde bulundurulacak sensörler aracılığıyla yerlerinin hızla tespit edilerek görevli birimlere bilgi aktarmaları açısından önemli bir araç olabilecektir.

Özel gereksinimli bireyler, bilgiye erişim konusunda farklı engellerle karşı karşıya kalmaktadırlar. Ses teknolojisine dayalı yardımcı teknoloji sistemleri; özel gereksinimli bireylerin okuma ve yazma, karşılıklı iletişim kurma ve bilgiye erişimi gibi birtakım etkinlikleri yerine getirmesinde önemli kolaylıklar sağlamaktadır.

Özel gereksinimli bireylerin önemli bir kısmının süreğen bir tedavisi bulunmaktadır. Ancak birçoğu yetersizliklerinden ve destek gereksinimlerinden dolayı bağımsız bir şekilde uygun ilaç tedavisi sürdürememektedir. İlaç destek sistemleri, doğrudan ilaç yönetimi ve araçlı ilaç yönetimi olmak üzere iki grupta incelenebilir.