Ünite 1: Özel Gereksinimli Bireyler

Giriş

Son yıllarda özel gereksinimli bireylerin eğitim olanaklarından yararlanmaları ve sosyal yaşama katılımları için destek hizmetleri sağlayacak nitelikli sosyal hizmet uzmanlarına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu hizmetler hem eğitim hem de sosyal yaşam alanlarında bakım hizmetleri olarak bilinmektedir. Bireysel yetersizliklerin türü ve derecesine göre günlük yaşamlarında çeşitli düzeylerde güçlüklerle karşılaşmakta olup destek hizmetlerine gereksinim duyulmaktadır. Bu anlamda çeşitli mesleklerden gelen uzman bir ekibin oluşturduğu özel eğitime ihtiyaç duyulmaktadır. Ekibi oluşturan meslek gruplarından biri de sosyal hizmet uzmanlarıdır. Sosyal hizmet uzmanları hastane, ana çocuk sağlığı merkezleri, yetiştirme yurtları, yaşlı bakım - huzur evleri ve rehabilitasyon merkezleri gibi farklı kurumlarda hizmet sunmaktadır. Bu uzmanlar koruyucu ve önleyici müdahalede, verilen eğitimin geliştirilmesinde ve bireyin rehabilite edilmesinde önemli sorumlulukları vardır.

Özel Gereksinimli Bireyleri Tanımlayan Terim ve Kavramlar

Özel gereksinimli birey, “çeşitli nedenlerle bireysel ve gelişim özellikleri ile eğitim yeterlilikleri açısından akranlarından beklenilen düzeyden anlamlı farklılık gösteren birey” olarak tanımlanır. Bu farklılık normların altında ya da üstünde olabilir. Bu yönüyle özel gereksinimli birey terimi öğrenme, davranış, bedensel ve duygusal yetersizliği olduğu kadar zihinsel olarak üstün ya da özel yetenekli bireyleri de kapsamaktadır. Bireylerin tanımlanmasında zedelenme, yetersizlik, özür, engel ve risk kavramları sıklıkla karşımıza çıkar. Bu yetersizlik tür ve dereceleri birbirinden farklıdır. Farklılıkları yaş, cinsiyet, kültür ve yaşam koşulları da etkilemektedir. Yetersizlikler aşağıdaki gibi sınıflandırılmıştır.

• Çok ağır zihinsel yetersizlik
• Dikkat eksikliği ve hiperaktivite
• Dil ve konuşma güçlüğü
• Duygusal ve davranış bozukluğu olanlar
• Görme yetersizliği olanlar
• Hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olanlar
• İşitme yetersizliği olanlar
• Orta düzeyde yetersizliği olanlar
• Ortopedik yetersizliği olanlar
• Otistikler
• Özel öğrenme güçlüğü olanlar
• Serebral palsililer
• Süreğen hastalığı olanlar
• Üstün yetenekli olanlar

Özel Gereksinimli Olma Nedenleri

Yetersizliğe yol açan nedenleri iki başlıkta ele alabiliriz.

• Yapısal nedenler
• Edinilmiş nedenler

Yapısal nedenler genetik bozukluklar, kalıtsal metabolizma bozuklukları ve kromozom bozukluklarıdır. Edinilmiş nedenler ise, bebeğin doğum öncesi, doğum sırasında ve sonrasında ya da erken çocukluk döneminde değişik nedenlerle beyin gelişiminin olumsuz etkilenmeleri olarak tanımlanabilir. Annenin hamilelik öncesi ve sırasında madde bağımlısı olması, travma ve yaralanmalar, bebeğin doğum öncesi sırası ve sonrasında enfeksiyon, toksik etkiler, beslenme yetersizliği, yoksulluk ve yoksunluk gibi olumsuz durumlarda, çevresel etmenlere örnek olarak sıralanabilir.

Tüm bu nedenlerin bilinmesi çocukların tanılanma sürecinin ilk aşaması olan tıbbi tanılama için önemlidir. Tıbbi tanının sonunda bu sürecin bilinmesi ve eğitim ortamlarına yerleştirilmeleri, bu rapora bağlı olarak ailelerin eğitim masraflarının karşılanması gibi yasal haklardan yararlanmaları için finansal yardımı almalarıdır.

Özel Eğitim

Özel gereksinimli bireyleri eğitiminde genel eğitimden ayrılan en önemli nokta, öğretimin öğrencinin ihtiyacına göre bireysel olarak planlanması, daha sistematik olarak uygulanması ve değerlendirme yapılmasıdır. Özel eğitim, özel eğitime gereksinimi olan bireylerin bu gereksinimlerini karşılamak için yetiştirilmiş personel, eğitim programları ve yöntemleri ile özür ve özelliklerine göre uygun ortamlarda yürütülen eğitimdir. Müdahale ve öğretim hizmetleri olarak iki başlıkta incelenmektedir.

Müdahale Biçimi Olarak Özel Eğitim: Genel amacı; bireylerin çevresinde, okulda ve toplumsal ortamlardaki engellerinin ortadan kaldırılması veya en aza indirgenmesi gibi uygulamaların belirlenmesidir. Gelişmiş ülkelerde erken müdahale programları kadar önleyici çalışmalarda yapılmaktadır. Hamilelik öncesi anne babaya sunulan eğitim ve bilgilendirmeler birincil önleyici müdahaledir. İkincil müdahale ise doğum sonrası bilgilendirme, gerekli tıbbi değerlendirmeler (yeni doğan taraması) ve eğitimlerdir. Yetersizliğin tanılanması, önleyici müdahaleler bakımından eğitim ve bakım için kurumlar arası işbirliği, erken eğitim, ilerleyen dönemlerde ikincil yetersizlikleri önlemede önemlidir.

Öğretim Biçimi Olarak Özel Eğitim: Özel eğitimi öğretim biçimi olarak ele alırsak, genel eğitimden farklı 4 özellikten söz edebiliriz.

• Özel eğitimin kapsamı
• Özel eğitimin içeriği
• Hedeflerin nerede ve nasıl öğretileceği
• Değerlendirme

Özel eğitimin kapsamı : Özel gereksinimli bireylerin eğitiminde, genel eğitim öğretmeni, yardımcı öğretmen, fizik tedavi uzmanı, dil ve konuşma terapisti, sosyal hizmet uzmanı, psikolog ve sağlık personeli gibi bir ekipten oluşur.

Özel eğitimin içeriği: Bireylerin yetersizlik tür ve derecelerine göre yaşamlarını kolaylaştırıcı becerilerin öğretimi planlanmalı. Öz bakım becerileri, sosyal iletişim becerileri, görme engelliler için alfabenin öğretilmesi amaçlanırken, süreğen hastalığı olanlar için de bakıma dayalı hizmetler sunulmalıdır.

Nasıl öğretileceği: Çocukların yetersizlikten etkilenme derecesine bağlı olarak yoğun ve sistematik öğretime ihtiyaç duyulur. Öğretmen neyi nasıl ve hangi araç gereçleri kullanacağını planlamalıdır.

Nerede öğretileceği : Tam zamanlı, yarı zamanlı, özel eğitim sınıfları ve genel eğitim sınıfları olarak sıralanır.

Özel Eğitim ve İlişkili Hizmetler

Özel gereksinimli bireyler eğitim yaşantıları boyunca çeşitli destek hizmetlere ihtiyaç duymaktadır. Bu hizmetler ilişkili ya da ek hizmetlerdir. Örnek olarak konuşma terapisi, psikolojik destek ve sosyal çalışma alanları gösterilebilir. İlişkili hizmetler farklı kurumların bir arada hizmet vermesini gerektirir. Sağlık Bakanlığı, Millî Eğitim Bakanlığı, Başbakanlığa bağlı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu gibi birimlerin eşgüdümlü çalışmaları gerekmektedir.

Diğer destek hizmet alanı ise ailelere sunulan destek hizmetleridir. Aileler çocuklarının eğitim ve yaşamları boyunca sağlık ve bakım gereksinimlerini karşılamak durumundadırlar. Özel gereksinimli bireylere ve ailesine eğitim, sağlık ve diğer birçok konuda destek veren kişi ise sosyal hizmet uzmanıdır.

Özel Gereksinimli Bireyler İçin Sağlanan Eğitim Hizmetleri

Ülkemizde bu hizmetler Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı Rehberlik Araştırma Merkezleri (RAM) tarafından yürütülmektedir. Bu kurumlarda çocuğun tıbbi değerlendirme sürecinin ardından çocukların ve ailelerin durumu değerlendirilerek eğitim boyutunda ilk hizmet alacakları kurumlar olarak özel eğitim okulu, sınıfı ya da kaynaştırmaya yerleştirilebilirler.

Erken Çocuklukta Özel Eğitim Hizmetleri: Erken çocukluk eğitim dönemi “0-36” ay arasındaki çocukları kapsayan, ailelerin bilgilendirilmesi ve desteklenmesi yoluyla okul, kurum ve evde yapılan eğitim hizmetleridir.

Okul Çağındaki Özel Gereksinimli Çocuklar: Bu çağdaki özel gereksinimli çocuklar için üç seçenekten söz edebiliriz.

1. Kaynaştırma uygulamaları adı altında genel eğitim okulları
2. Genel eğitim okulları bünyesinde özel eğitim sınıfları
3. Genel eğitim okullarından ayrı özel eğitim okullarıdır.

Kaynaştırma Eğitimi: Özel gereksinimli bireylerin normal gelişim gösteren akranlarından ayrılmadan, normal eğitim sınıflarında eğitim almasıdır.

Özel Eğitim Sınıfları : Genel eğitim okullarının ya da özel eğitim okullarının bünyesinde açılan belirli bir yetersizlik grubundaki (görme, işitme, zihinsel yetersizlik gibi) öğrencilerin birlikte eğitim gördükleri sınıflardır.

Özel Eğitim Okul ve Kurumları: Özel eğitim okul ve kurumlarında ilköğretim okullarına denkliği kabul edilen özel eğitim programları uygulanmaktadır. Yönetmeliğe göre bu okullar şöyle sıralanır. • İşitme, görme ve ortopedik yetersizliği olan bireyler için açılan okul ve kurumlar

• Zihinsel yetersizliği olan bireyler
• Otistik bireyler için
• Yatarak tedavi gören bireyler için
• Üstün yetenekliler için
• Birden fazla yetersizliği olanlar için
• Özel eğitime ihtiyacı olan bireyler için açılan iş okulları ve iş eğitim merkezleri gibi açılan kurum ve okullardır.

Yetişkin Özel Gereksinimli Bireyler: Yetişkinlik döneminde olanakların sınırlılığı, uzmanların, anne babaların ve diğer bireylerin beklentilerinden dolayı bu süreç zor ve karmaşıktır. Bireylerin tam olarak sosyal yaşama katılamamaları akranlarında izole yaşadıklarını göstermiştir. Bu nedenle ülkemizde Mesleki Eğitim ve Rehabilitasyon Hizmetleri kapsamında iş atölyeleri bulunmaktadır. Bireylere iş edinmelerine ve bağımsız yaşayabilmelerine yardımcı olacak eğitim hizmetleri sunulmaktadır. Yasal ve eğitsel düzenlemelerle bireylerin işe yerleştirilmeleri konusunda önemli çalışmalar yürütülmektedir. Buna rağmen özel gereksinimli bireylerin işe yerleştirilmesinde önemli sorunlar yaşanmaktadır.

Eğitim Hizmetlerinden Yararlanamayan Özel Gereksinimli Bireyler: Eğitim hizmetlerinden yararlanamayan özel gereksinimli bireylere evde, hastane ya da bakım evlerinde hizmet sunulmaktadır. Ayrıca bakım amaçlı kurumlarda bulunmaktadır.

Özel Eğitimde Bakım Hizmetleri

Özel eğitimin temel amacı bireylerin başkalarına bağımlı olamadan yaşamalarını sağlamaktır. Bakım hizmetleri yaşlılar, özel gereksinimli bireyler, süreğen hastalığı olanlar ve onların ailelerine sunulan hizmetlerdir. Erken ve geç dönemdeki bakım hizmetleri olarak iki şekilde uygulanır.

Erken Dönemdeki Bakım: Yetersizliğin oluşumundan itibaren (3-6 aylık)ilk dönem erken dönem bakımıdır. Hastane veya rehabilitasyon merkezlerinde uygulanır.

Geç Dönemdeki Bakım: Bebeklikten yaşamının sonuna kadar olan süreçte ise tıbbi yönden takibi kapsadığı gibi sosyal ve psikolojik destek sunma hizmetlerinide içerir. Bu hizmetler kurumsal ve toplum temelli bakım hizmetleri olarak ikiye ayrılır.

Kurumsal Bakım: Aile yanında bakılması mümkün olmayan özel gereksinimli bireylerin sosyal ve psikolojik gereksinimlerinin karşılandığı bakım türüdür.

Toplum Temelli Bakım: Bireye, yaşadığı sosyal çevreden uzaklaştırmadan yaşamını kendi evinde sürdürmesi için gereksinim duyduğu destek ve yardım sunulmasıdır.

Ülkemizde Bakım Hizmetleri

Ülkemizde bakım hizmetleri kurum bakım hizmetleri ve evde bakım hizmetleri olarak uygulanmaktadır.

Kurum Bakım Hizmetleri: Kurum bakım hizmetleri Bakım ve Rehabilitasyon merkezleri, Aile danışma ve Rehabilitasyon merkezleri Özel Bakım Merkezleri olmak üzere SHÇEK bünyesindeki üç farklı kurum tarafından verilmektedir.

Evde Bakım Hizmetleri: Evde bakım hizmetleri, Akraba Tarafından Bakım ve Özel Bakım Merkezi Tarafından Bakım olmak üzere iki farklı hizmet uygulamasını kapsamaktadır.

Özel Gereksinimli Bireylere Yönelik Sosyal Hizmetler

Bakım hizmetlerinin sunulmasında sosyal destek önemlidir. Bu kapsamda desteği sosyal hizmet uzmanları sağlamaktadır. Özel gereksinimli bireylere yönelik çalışmalar 3 şekilde yürütülmektedir.

1-Özel gereksinimli birey ve ailelerle yapılan bireysel çalışmalar.

2-Grup ve aileleriyle yürütülen kolektif çalışmalar

3-Toplumsal bilinçlenmeyi sağlamak için birey ve ailelerin toplumsal boyuttaki çalışmalarıdır.

Sosyal hizmet uzmanları özel gereksinimli bireylerin eğitiminde ve toplumsal bilinçlendirmeyi sağlama da Özel Gereksinimli Bireyleri Destekleme, Özel Gereksinimli Bireylerin Ailelerini Destekleme, Toplumsal Çalışmaları Destekleme konusunda çalışmalar yapmaktadır.