Ünite 6: Okul Çağındaki Özel Gereksinimli Çocuklar ve Bakımları

Giriş

Gelişim döllenme anından ölüme kadar süren bireyin yaşamı boyunca geçirdiği her türden değişimleri ifade eden bir kavramdır. Bir bakıma bireyin yaşam boyu geçirdiği değişimlerin bir toplamı olarak nitelendirilen gelişim bir takım biyolojik, bilişsel ve psiko sosyal süreçlere bağlıdır. Bireysel farklılıklar konusunda bilgi sahibi olmak, gelişim dönemlerinin özelliklerini bilmek eğitimciler ve aileler açısından çeşitli yararlar sağlar. Eğitimciler açısından çalışılacak becerilerin öğrencinin özelliklerine uygun biçimde planlamasını öğretilmesini sağlar, aileler açısından ise çocuğun bakımı ile ilgili bilinçli olmayı ve bunun bir sonucu olarak evde sunulan eğitimi daha nitelikli hale getirmeyi sağlar. Okul çağı çocuklarını kapsayan 6-12 yaş dönemi, çocukların ailenin yanında çıkıp dünyaya açıldığı, toplumsal çevre ile kaynaştığı çağdır. Bebeklik ve okulöncesi dönemlerde olduğu gibi bu dönemde de çocuklukta çeşitli değişiklikler, gelişmeler meydana gelir. Geç çocukluk döneminde çocuk bireyselleşmenin adımlarını atarak bir birey olarak toplumda yer almaya başlar.

Okul Çağı Çocuklarının Gelişim Özellikleri

İlköğretimin birinci kademesine karşılık gelen 6-12 yaşları arasındaki fiziksel gelişim görece yavaş bir seyir izler. Boy uzaması dikkat çekici bir hızda değildir. İlköğretimin başlangıcında çocukların bilek ve parmak kemikleri ile ince motor kas gelişimleri tamamlamamıştır. Çocuklar ergenlik dönemine yaklaştıkça hem kemik ve kaslarındaki gelişim hem de öğrenme yaşantılarının etkisiyle giderek ayrıntıyı ve özeni gerektiren etkinliklerde çalışmaktan hoşlanırlar. İlkokul çocukları rahatlıkla koşar tırmanır. Paten kayma ve iki tekerlekli bisiklete binme gibi beceriler bu dönemde kolaylıkla kazanılır. Bilişsel gelişime baktığımızda 6-12 yaşları arasında benmerkezci konuşma ve düşünce önemli ölçüde azalır. Piaget’in bilişsel gelişim modeline göre somut işlemler dönemine karşılık gelen okul çağı dönem çocuğun işlemleri muhakeme edişi mantıklı hale gelir. Nesnelerin fiziksel yapılarında ve mekân konumlarındaki değişimlerden dolayı miktar, hacim, sayı vb özelliklerinde değişme meydana gelmeyeceğini anlarlar. Mantıksal işlemleri somut problemlere uygularlar. Olayları ve dünyayı başkaları açısından görebilirler. Bu dönem çocuklara soyut kavram ve deyimlerin somut yollarla açıklanması gerekir. Özetle, 6-12 yaşlar arasına denk gelen somut işlemler döneminde çocuğun işlemleri muhakeme edişi mantıklı hale gelir ve korunum problemleri bu dönemde çözülür. Çocuklar sıralama sınıflama ve karşılaştırma işlemlerini yapabilirler.

Yetersizliği olan Çocuklar

Tüm çocuklar fiziksel özellikleri ve öğrenme yetenekleri yönünden farklıdırlar. Ancak yetersizliği olan çocukların fiziksel özellikleri ve/veya öğrenme yetenekleri bu çocukların eğitim süreçlerinde bireysel planlamalar yapmak gibi farklı uygulamalar yapılmasını bireysel planlamayı gerektirir. Yetersizliği olan çocuğa gerekli bilgi ve beceriler kazandırıldığında sosyal ve gerektiğinde fiziksel çevrede bazı değişikliklere gidildiğinde yetersizliğin engele dönüşmesi engellenebilir. Bu çocukların eğitim gereksinimleri onların bağımsız yaşama hazırlanmaları ile paralel gözükmektedir. Her öğrenci gibi yetersizliği olan çocuklar öğrenme ve öğretme sürecinden en verimli biçimde faydalanmak ister. Bunun içinde onların bireysel özellikleri ve yeterliklerine göre bir öğretim düzenlemek oldukça önemlidir.

Okul Çağı Dönemde Özel Eğitim Hizmetleri

Özel eğitim özel gereksinimi olan bireylerin bağımsız yaşama olasılığını en üst düzeye çıkarmayı hedefleyen, bireysel olarak planlanan sistematik olarak uygulanan ve dikkatli biçimde değerlendirilen öğretim hizmetlerinin bütünüdür. Ülkemizde özel gereksinimli bireylere sunulan özel eğitim hizmetleri birlikte ve ayrı eğitim olarak iki ana grupta toplanabilmektedir. Aynı yetersizlik gruplarına hizmet veren ayrı eğitim düzenlemeleri, özel eğitim okulları birlikte eğitim düzenlemeleri ise genel eğitim okullarında gerçekleştirmektedir.

• Normal Okullarda Özel Eğitim
• Ayrı Okullarda Özel Eğitim
• Okul dışı Kurumlarda Özel Eğitim

Özel eğitim programlarının en önemli özelliği bireyselleştirilmiş eğitim planı geliştirilerek eğitim programlarının uygulanmasıdır. Bireyselleştirilmiş eğitim programı (BEP) 3-21 yaş arasındaki yetersizliği olan bireylere sunulacak hizmetlerin planlanması için ayrıntılı olarak yazılmış plandır. Çocuğun BEP’ inde de yer alan bağımsız yaşam becerileri bireyin doğumundan başlayarak yaşamını sürdürebilmesi için gerekli olan beslenme, barınma ve sevgi gibi birincil gereksinimleri dışındaki tüm gereksinimini karşılamaya yönelik geniş kapsamlı bir kavramdır.

Bakım Hizmetleri, Özel Eğitim ve Yasal Dayanakları

“Bakıma Muhtaç Özürlülerin Tesbiti ve Bakım Hizmeti Esaslarının Belirlenmesine İlişkin Yönetmelik”in üçüncü bölümünde bakım hizmetlerinin kapsamına ilişkin açıklamalar yer almaktadır. Bakıma muhtaç özürlünün özellikleri dikkate alınarak aşağıda belirtilen bakım hizmetleri sunulur. Kişisel bakım hizmetleri;

1. Banyo yaptırılması
2. Tuvalet ihtiyacını gidermede yardım edilmesi ve gerektiğinde temizliğinin yapılması,
3. Tırnaklarının kesilmesi,
4. Saçlarının taranması,
5. Dişlerinin temizlenmesi,
6. Yemek ve içecek ihtiyacının giderilmesi,
7. El, yüz ve ayak temizliği,
8. Sakal tıraşının yapılması,
9. İstenmeyen tüylerin temizlenmesi,
10. Elbiselerinin giydirilmesi ve çıkarılması,
11. Burun ve kulak temizliğinin yapılması,
12. Yatağının temizlenmesi ve düzeltilmesi,
13. Odasının temizlenmesi,
14. Çamaşırlarının yıkanması, gibi hizmetleri içerir.

Yönetmelik yetersizliği olan bireylerin bakımı sürecinde özbakım becerilerinin öncelikli kazandırılması gereken beceri alanı olduğu görülmektedir.

Özbakım Becerilerinin Kapsamı

Özbakım becerilerinin kazanılması bağımsızlığın ilk basamağıdır. Bir buçuk iki yaşındaki bir çocuk tuvaletini haber veremeye başladığı andan itibaren anneden bağımsızlaşmaya başlar. Çocukluk döneminin başlangıcındaki bu bağımsızlaşmaya beslenme ve giyinme becerilerinin kazanılması ile devam eder. Tuvalet, yemek yeme ve giyinme becerileri temel özbakım becerileridir. Bu beceriler çocuğun günlük yaşamı içerisinde yer alan ve her gün yapılan becerilerdir. Sıralanan becerilerin kazandırılması durumunda el yüz yıkama, diş fırçalama, burun temizliği ve banyo yapma becerileri gibi günlük yaşam becerilerinin çalışılması izler.

Atipik motor gelişim, ortopedik yetersizlikler, kaba ve ince motor becerilerdeki yetersizlikler gibi pek çok nedenden dolayı özbakım becerilerinin edinimi etkilenebilmektedir. yetersizliği olan okul çağı çocuklarında özbakım becerileri çevresel beklentiler bilişsel, fiziksel ve davranışsal yetersizlikler nedeniyle öğrenilememiş olabilir. Bu durum bu çocukların başkalarına bağımlılıklarını artırmakta ve toplumsal ortamlara uyumlarını zorlaştırmaktadır. Dolayısıyla, bu çocuklar özellikle daha bağımsız olmaları gereken okul çağına geldiklerinde bu açılardan ciddi sorunlar yaşanmaktadır.

Özbakım Becerilerini Kazanmaya Etki Eden Davranışlar

Büyük kas becerilerindeki yetersizlikler, ortopedik yetersizlikler görme yetersizliği gibi pek çok neden özbakım becerilerinin edinimini etkileyebilir. Özbakım becerileri motor becerilerin birer uzantısıdır. Ayrıca yetersizliği olan bireylere ailenin ya da çevresinin tutumu ile bağlantılı olarak yeterince fırsat verilememesi uygun modeller sağlanamaması bu becerilerin edinimini geciktirebilir.

Özbakım Becerilerinin Öğretimini Planlama

Özbakım becerilerinin öğretimine başlamadan önce öğretiminin planlanması gerekir. Bunun için öncelikle hangi özbakım becerisinin öğretileceğine karar verilmesi gereklidir ve buna bağlı olarak o beceriye ilişkin beceri analizi oluşturmadır. Hazırlanan beceri analizi kullanılarak çocuğun performans düzeyi belirlenir. Ardından çocuğun yapmadığı basamaklar göz önünde bulundurulup çocuğa uygun bir çalışma programı çıkarılmalıdır. Beceri analizi ileriye doğru zincirleme ve geriye doğru zincirleme yoluyla analiz edilebilir. İleriye doğru zincirleme yöntemi ile yaparken becerinin basamakları yapılış sırasına göre önce yapılan basamaktan sonra yapılan basamağa doğru sıralanır. Geriye doğru zincirleme yoluyla beceri analizi yapılırken ise, becerinin basamakları yapılış sırasına en son yapılandan en önce yapılan basamağa doğru sıralanır.

Tuvalet Yapma Becerisinin Öğretimi

Tuvalet yapma becerilerinin kazanılmaması ya da gecikmesi anne babaların endişe etmesine yol açar. Çocukta tuvalet öğretimini kolaylaştırıcı belirtilerin olması (örn., mesane kontrolü, kuru kalabilme) ve tuvaleti geldiğinde rahatsızlık hissetmesi öğretim sürecini kolaylaştıran en önemli unsurlardır. Ayrıca, çocuğun tuvalete tek başına gidebilmesi, temel soyunma giyinme için gerekli tutma, açma gibi ince motor becerilere sahip olması, 3-5 dk. oturur pozisyonda kalabilmesi, basit yönergeleri anlayabilmesi bu öğretim sürecinin planlamasını kolaylaştıracaktır. Çocuğa tuvalet kontrolünü kazandırmak için ilk yapılacak i" kuruluk süresinin saptanmasıdır. Tuvalet öğretimi programına başlamadan önce çocuğun bakımından sorumlu olan kişiler çaba harcamaya ve zaman ayırmaya hazırlıklı olmalıdırlar. Tuvalet öğretimi için belirlenen boşaltım saatinden birkaç dakika önce çocuk tuvalete oturtulur. Boşaltım gerçekleşirse çocuk bunun için pekiştirilir. Tuvalet öğretimi sırasında altına kaçırmalar olursa görmezden gelinmelidir. Tuvalet çocukların fiziksel yetersizliklerine göre uyarlanmalıdır. Çocuğun kas kontrolü yeterli değilse tuvaletin arkasına ve yanlarına destek konulmalıdır.

Giyinme Becerilerinin Öğretimi

Giyinme becerileri; iç çamaşırı, kazak, pantolon, etek, çorap, ayakkabı, mont, eldiven, şapka giyme ve çıkarma becerilerini içerir. Bu becerilerin yanı sıra; düğme ilikleme ve çözme, çıtçıt açma ve kapama, fermuar açma ve kapama, kemer takma, kaşkol bağlama, bağcık bağlama ve çözme, uygun giysi seçme, görünümü değerlendirme ve gerektiğinde düzeltme gibi ek becerileri de kapsayan becerilerdir. Giyinme becerileri yetersizliği olan ya da normal gelişim gösteren olsun tüm çocuklar için soyunma ile ilgili becerilerden daha zordur ve daha sonra kazanılır. Bu nedenle giysileri çıkarmayı beceremiyorsa öncelikle bu becerilerin öğretimi yapılır. Giyinme becerilerinin öğretimi olabildiğince doğal günlük etkinliklerin yapılmalıdır. Yetersizliği olan çocuğun bakımından sorumlu kişiler çocuğun evde ve diğer ortamlarda hangi giyinme becerilerine gereksinimi olduğunu belirlemelidir. Öğretilmesi hedeflenen giyinme becerisinin analizi yapılarak beceri ileri geri zincirleme ya da tüm basamakların bir arada öğretimi stratejilerinden biri seçilerek öğretilmelidir. Çocuğun düzeyine uygun ipuçları belirlenmeli kullanılmalı ve ipuçları azaltılarak çocuğun beceride ustalaşması sağlanmalıdır.

Yemek Yeme Becerilerinin Öğretimi

• Yeterli ve dengeli beslenme alışkanlıklarının yerleştirilebilmesi için yetersizliği olan çocuklara öncelikle yemek yeme becerilerinin kazandırılması gereklidir. Başlıca yemek yeme becerileri parmakla tutarak yemek yeme, kaşık tutarak yemek yeme, çatal kullanarak yemek yeme bardaktan sıvı içme ve bıçak kullanma becerilerini kapsamaktadır. Yemek yeme becerilerinin kazanılmasını etkileyen etmenler kısaca; Küçük kas becerilerinin gelişimindeki yetersizlikler sinir sistemi ile ilgili yetersizlikleri ağız boşluğu ve kas yapısındaki bozukluklar
• Görme ya da işitmedeki yetersizlikler ve uygun olmayan öğrenme çevreleri
• Yemek yeme ile bazı davranışsal sorunlar da yemek yeme becerilerinin kazanılmasını olumsuz olarak etkileyebilir.

Yemek yeme becerilerinin öğretimi sırasında çocuğun sevdiği yiyeceklerin kullanılması öğretimi kolaylaştırır. Çocuğun çiğneme ve yutma ile ilgili olarak sahip olduğu becerilere göre yiyeceklerin kıvamı ayarlanmalıdır. Yemek yeme becerilerinin kazanılma sırası parmakla tutarak yemek yeme, kaşık kullanarak, çatal kullanarak ve bıçak kullanarak yemek yemedir. Bardaktan sıvı içme, parmakla yemek yeme ile birlikte kazanılmaya başlar.

Okul Çağı Dönem Çocukların Bakımından Sorumlu Olan Bireylerin Sorumlulukları

Yetersizliği olan bireylere yönelik bakım hizmetleri yasalarla güvence altına alınmıştır. Bağımsız yaşam becerilerinin öğretimi sürecinde yapılacak düzenlemelerde; özel eğitimciler, sosyal hizmet uzmanları, sağlık eğitimcileri, iş-uğraşı terapistleri, fizyoterapistler, psikologlar, çocuk gelişimcileri, hemşireler görev alır. Yerel yönetimler evde bakım konusunda organize olmalı, kişiye özgü bakım verebilmek için mobil hizmet organizasyonları yapmalıdır. Bakım hizmetleri ekip hizmeti olarak planlanmalıdır. Bu ekibin en önemli öğesi ailedir. Aile ve çevresinin çocuğun bakımında öncelikli yeri olduğu unutulmamalıdır. Uzmanlar, aileleri ve çocuğun bakımından sorumlu olanları doğrudan ya da dolaylı yollarla desteklemelidir. Yetersizliği olan çocuğun bakım sürecinde anne babaların sorumlulukları;

• Yetersizliği olan çocuğun bakımını üstlenme,
• Çocuklarının öğrenme ve davranış sorunlarına karşı destek alma,
• Yetersizliği olan çocukları için psikolojik danışmanlık desteği alma,
• Yetersizliği olmayan çocukları ile ilgilenme,
• Çocuklarının eğitimiyle ilgili yasalar hakkında bilgi sahibi olma,
• Çevresindeki kişileri bilgilendirmedir.

Bakım hizmeti kapsamında ailenin ihtiyaç duyduğu konularda aileye uzamanlar tarafından yönelik bilgilendirici ve destekleyici eğitim verilmelidir. Uzmanların yapabilecekleri sorumlulukları;

• Yetersizliği olan çocukların ailelerin duygusal ve sosyal destek sağlamak,
• Çocukların ve ailelerinin üzüntülerini ve sıkıntılarını uyumsuzluğa yol açmayacak biçimde yaşamaları için yardımcı olmak. Özellikle okula devam eden yetersizliği olan çocukların sorunlarını gidermek için rehberlik etmek,
• Bakım hizmetleri konusunda bakıcı aile fertlerine yönelik rehberlik, danışmanlık ve eğitim hizmeti vermek,
• Ailelere okula devam eden çocuklarının yetersizlikleri yerine başarıları ve yeterlilikleri üzerinde odaklaşarak onları güçlendirmek,
• Gerektiğinde normal gelişim gösteren yetişkin ve bireylerin çocuklarındaki yetersizlik durumunu kabullenmeleri için çaba göstermek,
• Yetersizliği olan okul çağı çocuklarına kendini yönetme, yetersizliği hakkında görüş kazandırmak için bilgisel ve sosyal destek sağlamak,
• Gerektiğinde yetersizliği olan çocukların bakımı, eğitimi, rehabilitasyon hizmetleri hakkında aile yada öğretmenlere bilgi vermek,
• Yetersizliği olan çocukların yaşamlarını kendi başlarına idare edecekleri becerilerin neler olduğunu, kendini yönetmek ve kendini savunmak konusunda gerekli bilgileri aktarmak,
• Ailelere yetersizliği olan çocuklarının durumu ile ilgili ortaya çıkabilecek sıkıntıları ile baş etmede kullanacak yöntemleri ve yardım alacakları meslek grupları ile ilgili bilgi vermek,
• Gerektiğinde aileye ya da çocuğa cihaz, para, ilaç vb elle tutulabilir desteklerin sağlanması için yönlendirmeler yapmak.