Ünite 7: Yetişkin ve Yaşlı Özel Gereksinimli Bireyler ve Bakımları

Özel Gereksinimli Bireylerin Genel Sağlık Sorunları

Yaşlı nüfusta sağlık sorunları yaşla ilgili fizyolojik değişikliklere bağlı olarak artmakta bilim insanları ve klinisyenler geriye dönüşü önleyici ve tedavi edici yaklaşımlar üzerinde çalışmaktadır.

Teknolojinin gelişmesiyle birlikte yaşam süresinin artmasının yanında, kronik sağlık sorunları, yaşa bağlı sağlık sorunları açısından yaşam kalitesinde azalmaya neden olmaktadır.

Yaşam kalitesinin artması için yetişkinlik döneminden itibaren sağlığı koruma ve geliştirme yönünde özendirme ve tedavilerin düzenli yapılması ile yaşlılığa geçişin az sorunlu gerçekleşmesi hedeflenirken, bu durumun psikososyal ve süreli bakıma bağlı sağlık harcamaları üzerinde olumlu etkileri olduğu bilinmektedir.

Özel gereksinimli yetişkin ve yaşlılar sağlık ve bakım açısından dezavantajlı bir grup olarak değerlendirilmektedir.

Sağlık ve sosyal hizmetler sistemine en çok başvuran özel gereksinimli bireylerin; zihinsel yetersizlik, down sendromu, serabral palsi, otistik spektrum bozukluğu, görme yetersizliği ve işitme yetersizliği tanısına sahip oldukları bilinmekle beraber, sağlık ve bakım hizmetini sunacak personelin bu yetersizlik gruplarında yaygın olarak görülen sağlık sorunları hakkında bilgi sahibi olması önemli görülmektedir.

Özel Gereksinimli Bireylerde Bakım Planlaması ve Güçlükleri

Özel gereksinimli bireyler özellikleri nedeniyle sağlık takibi altında olması ve gerekli bakım hizmetlerin bireye özgü disiplinlerarası bir planlama sonucunda sağlanması gerekmektedir. Özel gereksinimli bireylerin bakım planlamasında yaşanan güçlükler:

• Özel gereksinimi olan bireylerin sınırlılıkları
• Deneyimli olmayan sağlık ve bakım personeli
• Hasta yoğunluğu ve sınırlı zaman
• Sağlık ve sosyal güvenlik sistemindeki bürokratik güçlükler
• Hastane veya bakım merkezinde uygun olmayan çevresel (fiziki) koşullar olarak sıralanmaktadır.

Bakım planlamasının temel bileşenleri

1) Değerlendirme: Özel gereksinimli bireyin güçlü ve zayıf yönlerinin değerlendirilmesidir.

2) Bakım hizmetlerinin tanımlanması : Değerlendirme sonucunda bireyin hizmet alması gereken konuların belirlenmesidir.

3) Bakım planı hazırlama : Birey için uzun ve kısa dönemli hedefler belirlenmesidir.

4) Bakım planı uygulama: Bireyin alması gerektiğine karar verilen sağaltım yaklaşımları uzmanlar tarafından işbirliği içinde uygulamaya konulur.

5) Gözden geçirme: Sürecin değerlendirilmesidir.

Özel Gereksinimli Bireylerde Bakım Hizmet Türleri, Yönetim Ve Ekip Üyeleri

Özel gereksinimli bireylere sunulan bakım hizmetleri türleri; kurumsal bakım ve toplum temelli bakım olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Kurumsal bakım hizmetleri bakmakla yükümlü kimsesi olmayan ve ileri düzeyde sağlık ve bakım gereksinimi olan bireylere farklı disiplinlerden sağlık ve bakım uzmanlarının gündüzlü veya yatılı olarak hizmet verdiği birimlerdir. Kurumsal bakım; hastaneler ve klinikler, hastalığa özel merkezler, rehabilitasyon merkezi, bakım ve rehabilitasyon merkezi ve huzurevleri, mesleki rehabilitasyonlarda verilmektedir.

Toplum temelli bakım, bir kurumda yaşama nedeniyle psikosoyal gereksinimlerin karşılanamaması sebebiyle özel gereksinimli bireylerin kendi ailesi veya arkadaşlarıyla birlikte farklı sağlık ve bakım gereksinimleri dışarıdan desteklenerek bulundukları çevreye dahil olmalarını amaçlayan bir bakım modelidir. Toplum temelli bakım; evde bakım, işyerinde bakım, okulda bakım, rekreasyon evleri, spor kulüplerinde verilen hizmetlerdir.

Özel gereksinimli bireylerin sağlık ve bakım hizmetlerinin başarılı bir şekilde sağlanması konusunda farklı disiplinlerden uzman ve profesyonellerin uzun süreli olarak işbirliği içerisinde çalışabilmesi için bazı ilke ve protokollerin takip edilmesi gerekmektedir. Bu ekip çalışmasının uygun bir şekilde sağlanması için çeşitli modeller bulunmaktadır. Bu modeller:

• Bireysel yaklaşım
• Konsültasyon yaklaşımı
• Ortak yaklaşım
• Multidisipliner yaklaşım
• Disiplinlerarası yaklaşım
• Disiplinlerüstü yaklaşım olarak sıralanmaktadır.

Sağlık ve bakım hizmetlerinde görev alan ekip üyeleri özel gereksinimli bireyin gereksinimleri doğrultusunda değişebilmektedir. Ekipte yer alabilecek sağlık ve bakım üyeleri; aile hekimi, diş hekimi, fizik tedavi uzmanı, geriatri uzmanı, hemşire, işitme-konuşma terapisti, klinik psikolog, odyolog, sosyal hizmet uzmanı, dahiliye uzmanı, diyetisyen, fizyoterapist, göğüs hastalıkları uzmanı, iş-meşguliyet terapisti, kardiyoloji uzmanı, nöroloji uzmanı, ortopedist, üroloji uzmanı olarak sıralanabilir. Ekip üyelerinin iletişime açık olması, karar verici ve problem çözmeye odaklı olması gerekmektedir. Ekibin işbirliği içerisinde çalışması için ekip koordinatörüne önemli görevler düşmektedir.

Bu görevler:

1. Hastanın gideceği klinikleri belirlemek
2. Kliniklerdeki ilgili uzmanların hazır bulunmasını organize etmek
3. Vizit öncesi hastaya ilişkin özgeçmiş ve soygeçmiş bilgilerini dosyasından temin etmek
4. Ekip üyeleriyle düzenli olarak toplantı yapmak
5. Hastanede kalış süresince hasta, aile, bakıcı ve ekip üyelerine klinik sürece ilişkin bilgi
6. Farklı kliniklere hastayı gönderme işlemini kolaylaştırmak
7. Hastanın kaldığı kurum yetkilileriyle iş birliği yapmak
8. Hastane ve kaldığı kuruma hastanın sağlık ve bakım masraflarına ilişkin bilgi sunmak
9. Hastanın sosyal güvenlik kurumu (örn., SGK, Emekli Sandığı, Özel Sigorta) yetkilileriyle görüşmek
10. Hasta ve yakınına telefon veya hatırlatıcı mektup gönderme
11. Sağlık ve bakım hizmetlerinin aksamaması için kurum müdür ve sorumlu hemşireyle görüşmek olarak sıralanmaktadır.

Özel Gereksinimli Bireylere Hastane Ortamında Tıbbi Müdahale

Kurum temelli uygulamalardan ev temelli uygulamalara geçişin artması ile birlikte son yıllarda özel gereksinimli bireylerin hastane başvuruları ve sağlık hizmetlerinden yararlanmalarında artış olduğu gözlenmektedir. Gerçekleştirilecek sağlık ve bakım hizmetlerinin sağlanabilmesi için izlenecek yol aşağıdaki yer almaktadır.

1 . Bilgi paylaşımı: Planlanan tedavi öncesinde sağlık ve bakım hizmeti sunacak olan ekibe özel gereksinimli birey hakkında bilgi sunulması gerekmektedir. Özel gereksinimli bireye ilişkin toplanacak bilgiler; iletişim becerileri, bağımsız yaşama düzeyi, beceri ve davranışları, sağlık sorunları, eşlik eden sorunlar, hareket düzeyi, kullandığı ilaçlar, uyku düzeni, sevdiği ve sevmediği şeyler, zihinsel sağlık durumu, güvenlik ve risk durumu, günlük rutinleri olarak belirtilmektedir.

2. Hastaneye giriş, doğru etkileşim ve değerlendirme: Sorumlu hemşirenin özel gereksinimli bireyden sorumlu kişi ya da kurumdan izin alması, kliniğin özel gereksinimli birey için rahat ve güvende hissedeceği şekilde düzenlenmiş olması gerekmektedir. Hasta ile iletişim kuran sağlık personelinin kısa, anlaşılır, basit cümleler kullanması, yapacağı işlemler öncesinde izin verme yetkisi olmasa da özel gereksinimli bireyden izin alması, sıcak ve endişeli olmayan bir ifadeyle yaklaşması, sabırlı olması, özel gereksinimli bireyin kendini ifade etmede yetersizliği olduğu durumlarda, hastanın beden dilini doğru okuması, hastanın göz kontağı kurmak istememesine saygı göstermesi gerekmektedir. Özel gereksinimli bireye hastane ortamı, karşılaşacağı sağlık ekibi, kullanılacak sağlık malzemesi ya da cihazı konularında öncesinde bilgi verilmesi, hastanın kendini rahat hissetmesini ve yaşayabileceği korku ve endişeye bağlı olarak çıkartabileceği problem davranışları önlenmesi açısıdan önemli görülmektedir.

3. Tedavi ve taburcu etme süreci : Özel gereksinimli bireyin gereksinimleri doğrultusunda özel gereksinimli birey sağlık müdahale planı hazırlanmaktadır. Cerrahi bir müdahale öncesinde sağlık ekip üyeleri bakıcısı ya da aile bireyleri ile hastanın önceki ameliyat deneyimleri, ve planlanan ameliyat sonrası süreçlerin ne olabileceği konusunda tartışmalıdır. Cerrahi bir müdahaleden sonra hastanın yoğun bakımdan servise alındığı süreçte, hastaya yaşadığı süreç kendi düzeyinde anlatılmalıdır. Gerekli ilaçların kullanımını özel gereksinimli bireyin bağımsız yapabilmesi için çeşitli uyarlamalar ve öğretimlerle sorumlu bir hemşire tarafından takibi yapılmalıdır. Hastane ekibi evde devam edecek tedavi, yaşam alanında yapılacak değişiklikler, hastalığın seyri, hastane sürecinde hastayla yaşanan deneyimlere ilişkin bilgileri hastanın yaşadığı çevredeki aile hekimine ya da yaşadığı kurumdaki sağlık personeline anlatması gerekmektedir.

Özel Gereksinimli Bireylerde Rehablitasyon, Teknoloji Kullanımı ve Çevresel Düzenleme

Rehabilitasyon, bireyin fiziksel, duyusal, bilişsel ve psikososyal işlevlerini yeniden depolayıp kendi sınırları içerisinde en üst düzeye çıkararak geriye dönüşü önleyici dinamik bir süreçtir. Her rehabilitasyon süreci kendine özgü bir yapıdadır. Özel gereksinimli yetişkin ve yaşlılara yönelik uygulanan bir rehabilitasyon programının başarılı olabilmesi için:

• Programın bireyin karşılaşabileceği farklı durum ve sorunlara çözüm getirebilir
• Özel gereksinimli bireyin fonksiyonel yetersizliklerini doğru belirleyebilir
• Özel gereksinimli yetişkin bireyin olağan yaşlanma süreci ile anormal yaşlanma sürecini ayırt edebilir özelliklerde olması gerekmektedir.

Özel gereksinimli bireylerde teknoloji kullanımı, bireyin yetersizliğini azaltacak ve fonksiyonel kapasitesini destekleyecek düşük veya yüksek teknolojili cihazlar olmak üzere iki grupta değerlendirilmektedir.

Yüksek teknolojili cihazlar, fiziksel yetersizliklere yönelik tuvalet, banyo, transfer, mobilite gibi günlük yaşam aktiviteleri sırasında kullanımının yanında, bilişsel yetersizliklere bağlı unutma ve kaybolmayı önleyici veya ilk yardım gerektiren acil durumlar için tasarlanmış cihazlardır.

Düşük teknolojili cihazlar; maliyeti düşük, ulaşılabilir ve sağlık ve sosyal güvenlik sisteminin ediniminde destek sunmasından dolayı pek çok bireyin günlük yaşamında yararlandığı ürünlerdir.

Çevresel düzenlemeler, bireyin yaşadığı ev veya kurum ortamının bireyin fonsiyonel kapasitesine uygun şekilde düzenlenerek bireyin bağımsız yaşamasının en üst düzeyde desteklenmesidir. Çevresel düzenlemeler; evin düzenlenmesi, özel gereksinimli bireyin fonksiyonlarının desteklenmesi, bireyin günlük rutinini planlamak, özel gereksinimli bireyi korumak, evdeki eksiklikler üzerine çalışmak, ev ortamını kolaylaştırmak ve geliştirmek olarak sınıflandırılabilmektedir.

Yetişkin ve yaşlı özel gereksinimli bireylere yönelik sosyal hizmetler; sosyal ve özlük haklarına ilişkin bireye ve varsa ailesine sosyal hizmet uzmanı tarafından sunulmaktadır.

Hastane ortamında özel gereksinimli yetişkin ve yaşlı bireye sunulan sağlık ve bakım hizmetleri sırasında sosyal hizmet uzmanı;

• Yasal işlemler takip edilmeli ve alınması gereken yasal izinleri almalı,
• Özel gereksinimli bireyin sosyal güvencesi kapsamında ilgili kurum yetkilileriyle görüşmeli,
• Özel gereksinimli bireyin hastanede kaldığı sürece bakımından sorumlu kişiler ile iş birliği içerisinde olmalı,
• Hastane kaynaklarının özel gereksinimli birey için verimli kullanımını sağlamalı,
• Taburcu planlamasını organize etmeli,
• Sağlık ve bakım hizmetlerinin aksamaması için taburcu öncesi özel gereksinimli bireyin kaldığı kurumun müdürü veya sosyal hizmet uzmanı ile görüşmelidir.

Hastaneden taburcu edildikten sonra özel gereksinimli bireyin rehabilitasyon sürecine ilişkin sosyal hizmet uzmanı;

• Rehabilitasyon ekibinde yer alan uzman ve bakım personeli arasındaki iş birliğini sağlamalı,
• Rehabilitasyon sürecinde özel gereksinimli birey ve ekip üyeleri arasındaki iletişimi sağlamalı,
• Rehabilitasyon programının koordinasyonunu sağlamalı,
• Rehabilitasyon sürecinde gerekli sağlık ve sarf malzemelerinin satın almasını organize etmeli,
• Rehabilitasyon sürecinde sosyal yaşama katılımı destekleyici etkinlikleri planlamalı,
• Rehabilitasyonun diğer alt uygulamalarını programa dahil etmeli,
• Evde ailesi yanında kalan özel gereksinimli bireyler için aile danışmanlığı ve eğitim hizmetlerini yürütmeli,
• Özel gereksinimi dışında eşlik eden zihinsel hastalık veya psikotik bozukluğu olan yetişkin ve yaşlı bireylerin farklı şehir ve hastanelerdeki tedavi ve rehabilitasyon sürecini planlamalı,
• Evde bakım hizmeti alan özel gereksinimli bireyin rehabilitasyon sürecini organize etmeli ve hastane yada özel klinikteki ekip üyelerinin ev ziyaretlerini planlamalı,
• Aile yakını bulunmayan ve kurum bakımına ihtiyacı olan özel gereksinimli yetişkin ve yaşlıların sosyal incelemelerini yaparak kurum bakımı altına alınmasını organize etmelidir.