Ünite 5: İnsan Kaynakları Yönetimi Açısından Kariyer Kavramı ve Temel Boyutları

Kariyer Kavramı

Kariyer kavramının tarihi daha eski olmasına karşın iş dünyasında yoğun olarak kullanılmaya başlanması 1970’li yıllardan sonraya dayanmaktadır. Kariyer, kişinin yaşam süresince işle ilgili deneyim ve faaliyetleri ile bütünleştirilmiş ve bireysel olarak algılanan tutum ve davranışlar serisidir. Greenhouse kariyer kavramına iki ayrı yaklaşım getirmektedir:

• Bir organizasyon ya da mesleğin kalitesi ve niteliği
• Bireysel bir nitelik ve kalite

Başka bir bakış açısına göre, kariyer kişinin yaşam süresince kazandığı pozisyonların tümüdür. Buna göre örgüt açısından nesnel, bireysel açıdan öznel kariyer yaklaşımı ile vasıflı veya vasıfsız herkesin kariyerinin olabileceğini söylemek mümkündür. Kariyer terimi, hem bir bireyin kendi iş deneyimlerini düşünme hem de bir örgütün birey tarafından işgal edilen iş pozisyonlarını değerlendirme şeklini yansıtır. Kariyerle ilgili bu tanımlar incelendiğinde ortak noktalarının, çalışan kişinin başarı derecesini simgeleyen, işle ilgili pozisyonlarda ilerlemesi ve örgüt basamaklarından yukarıya doğru çıkarak yükselmesini temel alan bir kavram olduğu görülür. Kısaca günlük hayatta kariyer, ilerlemek, meslek, iş hayatı, başarı, bireyin iş hayatı boyunca üstlendiği roller ve bu rollerle ilgili deneyimler anlamlarına gelecek şekilde kullanılmasına karşın, kariyerin daha geniş kabul gören tanımı bireyin iş hayatında bulunduğu pozisyonlar ve bu pozisyonla ilgili tutum ve davranışlarıdır. Günümüzde kariyer bir süre. olarak kabul edilmekte ve bu süreçte kazanılan bilgi, bireyin iş deneyimleri sırasında kazandığı becerileri, uzmanlığı ve ilişkiler ağını da içine almaktadır. Kariyer kavramının değişik kullanımları aşağıda listelenmektedir:

• İlerleme ve gelişme
• Yaşam süreci içinde birbiri ardına yapılan işler
• Meslek veya iş
• Kişisel olarak elde edilen işle ilgili davranış ve tutumlar

Kariyerle ilişkili kavramlar ise şu şekilde sıralanmaktadır:

• Kariyer planlaması
• Kariyer yönetimi
• Kariyer yolu
• Kariyer gelişimi
• Kariyer kalıpları
• Kariyer çapaları
• Kariyer platosu
• Kariyer hareketliliği

Kariyerin Önemi ve Kapsamı

Kariyer kavramının odak noktasında insan vardır çünkü insan fizyolojik, psikolojik ve sosyolojik boyutta kişilik, kimlik, başarı ihtiyacı, ekonomik ihtiyaç, beklenti, tatmin, motivasyon, saygı ve statü gibi ihtiyaç kümelerinin odağındadır. Kariyer bireylerin çalışma, sosyal ve psikolojik yaşamı açısından ayrı önem taşımaktadır. Çalışma yaşamında mevcut olan iş seçeneklerini bireyler hem yeteneği, ilgisi, kapasitesi ve niteliklerine hem de kendileri için fayda temin etmek, kendini gerçekleştirmek, sosyal kabul gören bir davranış geliştirmek gibi beklentilerine göre değerlendirir ve bu doğrultuda kariyer girişiminde bulunmuş olur. Sosyal boyutta kariyer, çalışanların sosyal iş ortamı boyunca kazandığı deneyimlerin sonucu elde edeceği güdü, değer, rol, statü gibi değerlerle ilgili bir bütündür. Sosyal boyutta kişilerin kendi kariyerlerini seçmelerinin altında yatan temel değerler Schein tarafından aşağıdaki gibi sıralanmaktadır:

• Yaratıcılık
• Güvenlik/İstikrar
• Otonomi/Bağımsızlık
• Fonksiyonel yetenek
• Girişimci yetenek
• Hizmet veya bir olaya kendini adamak
• İşi yaşamın bir parçası olarak görmek
• Saf meydan okumak

Maslow’un gereksinimler hiyerarşisinden hareketle, psikolojik açıdan sağlıklı bir birey, fizyolojik gereksinimlerini karşıladıktan sonra, kendini gerçekleştirme gereksinmesi doğrultusunda meslek yaşamında ilerlemek, belirli noktalara gelmek ve sorumluluk yüklenmek isteyecektir. Çalışma yaşamına yeni katılan birey mesleki gelişme, kariyer, iyi bir ücret gibi iş arkadaşları ve örgütünden birtakım beklentiler içindeyken, örgütler de çalışanlarından iş kalitesi, sadakat gibi beklentiler içindedir. Örgütler, çalışanlarının işte ilerleme, kariyer fırsatları tanınarak, kişi terfi ettirilerek veya istediği bir işe yerleştirilerek motivasyonunu sağlama yoluyla onların kişisel beklentilerini karşılarken, verimlilik ve performanslarını da arttırmaya çalışır.

Kariyer Boyutları

Bireylerin kariyerleri; dışsal boyut olarak adlandırılan gerçekçi ve objektif algılamalar ile içsel boyut olarak adlandırılan sübjektif algılamalar olmak üzere iki boyuttan oluşmaktadır. Örgütte gelişmenin sübjektif boyutu olan kariyerin içsel boyutu, kişinin kariyerine ilişkin algı ve beklentileridir. kişinin işle ilgili şikayetleri, motivasyonun yüksek olması, işe gitmemesi veya işten ayrılması, çalışanın işi ile ve kariyer geliştirme ile ilgili sübjektif algılamalarına örnek verilebilir. Kariyerin dışsal boyutu, belli bir işe yönelmiş olan objektif ilerleme basamakları olarak tanımlanabilir. Dışsal boyutuna herhangi bir fabrikada çalışan bir işçinin gözlenebilir bir gelişme göstererek ücret ve kıdeminin artışı, daha az fiziki güç isteyen bir bölümde çalışmaya başlaması örnek olarak verilebilir. Çeşitli evrelerden oluşan insan yaşamının her evresinde bireysel gelişmeye paralel olarak kariyer aşamaları da olmakta ve her aşama bir gereksinim ve görevle ayırt edilmektedir. İnsan yaşamı temelde beş evreye ayrılarak incelenmektedir: büyüme evresi, keşif evresi, kurma evresi, koruma evresi ve azalma ve çözülme evresi. Yaşamın her evresinde bireysel kariyerin gelişmesine ve şekillenmesine etki eden beklenti ve gereksinimler ortaya çıkmakta ve buna bağlı olarak bir gelişim süreci yaşanmaktadır (sy:110, Tablo 5.2). Kariyer evrimi aşamalarında farklı ölçütler kullanılmakla birlikte, en çok kabul gören yaklaşım yaş ve çalışma sürelerine göre kariyer evrelerinin oluşturulmasıdır. Her bireyin kariyerinde ilerlerken geçmek zorunda olduğu aşamalar şunlardır: keşif, pekiştirme ve sürdürme, kariyer ortası, kariyer sonu aşamaları. Doğumdan başlayarak 20-25 yaşına kadar devam eden keşif döneminde bireyler kendilerini ispatlamak, önüne çıkan seçenekleri değerlendirmek ve huzurlu ve mutlu olacağı işi araştırmak çabasındadır. Yaklaşık on yıllık (25-35) bir süreci kapsayan pekiştirme ve sürdürme dönemi kendi içinde üç alt dönemde incelenmektedir. Bu dönemler iş arama ve bulma, işe başlama ve oryantasyon, yerleşme ve ilerleme dönemleridir. Sorumlulukların arttığı ve başkalarına önderlik yapılan kariyer ortası döneminde birey, bir taraftan mevcut konumunu korumaya çalışırken diğer taraftan yükselme olanaklarını araştırır. Yaklaşık 35-50 yaşları arasındaki bu dönem, orta kariyer dönemi ve geç kariyer dönemi olarak ikiye ayrılır. Kişinin organizasyonel süreç ve değişimlere uyum sağlayamaması; kendini yenileyememesi, gerekli bilgi, beceri ve donanıma sahip olamaması yanında organizasyondan kaynaklanan sorunlar da kişinin kariyer gelişim sürecinde platoya girmesine neden olabilir. Orta kariyer döneminde yavaş yavaş performansı düşen ve iş tatmini azalan çalışanların işlerine olan ilgilerini canlı tutabilmek için örgütlere ve özellikle insan kaynakları bölümlerine önemli görevler düşmektedir. Kariyer aşamalarının son basamağı olan kariyer sonu evresi verimliliği sürdürmeyi ve iş yaşamından ayrılmak için son hazırlığı kapsar. Örgütün bu aşamada performanslarını sürdürmeleri konusunda çalışanlara cesaret vermesi ve işlerinden başarılı ve mutlu bir şekilde ayrılmaları için emeklilik programları oluşturması önem taşımaktadır. kariyer planlamasının amacı bireysel yetenek ve ilgi alanlarının örgüt amaçları ile uyumlaştırılması ve hem örgütün hem de hem de çalışanların kendi potansiyellerinden en üst düzeyde yararlanabilmesinin gerçekleştirilmesidir. kariyer kavramı bir taraftan bireyin kendisini ilgilendiren, diğer taraftan da kimlerin yükseleceği, kimlerin yönetsel mevkilerde yer alabileceği gibi konulara cevap vermesi açısından insan kaynakları yönetiminin görev alanı içinde yer alan bir konudur. Kariyer gelişimi daha çok bireysel açıdan, kariyer geliştirme ise işletmeler tarafından gerçekleştirilen etkinlikleri kapsamaktadır. Kariyer planlama konusunda en önemli yaklaşım, örgütsel ve bireysel yaklaşımdır. Bireysel olarak kariyer planlamasını örgüt içinde gerçekleştiremeyen birey o örgütten ayrılmak zorunda kalacaktır. Bu nedenle örgüt merkezli kariyer planlaması, çalışanlara yol gösterici ve destekleyici olmaktadır. Bireysel kariyer planlama, kişinin kendi çalışma hayatı ile ilgili olarak yaptığı planlamaları kapsamakta ve aşağıda sıralanan aşamalardan oluşmaktadır:

1. Kendini tanıma ve değerlendirme
2. Kariyer fırsatlarını belirleme
3. Hedefleri belirleme
4. Planları hazırlama
5. Planı uygulama

Kariyer Sorunları

Kariyer ile ilgili sorunlar cinsiyet ve iş-aile dengesi kaynaklı olabileceği gibi, becerilerin yitirilmesi gibi kariyerinin çeşitli aşamalarında bireylerin karşısına çıkan sorunlar olabilir. Geleneksel aile yapısının değişmesi ve kadınların çalışma yaşamında daha fazla yer almaya başlaması bir taraftan ailelerin gelir düzeyinde bir iyileşmeye yol açarken, diğer taraftan özellikle kadınlar için iş ve aile içindeki rolleri arasında önemli çatışmalar yaratmaktadır. Yönetici pozisyonunda çalışan kadınların, belirli bir aşamadan sonra yükselmelerini engelleyen faktörlerin toplamına cam tavan sendromu adı verilmektedir. Kadınların erkeklerden daha yoğun bir şekilde iş-aile çatışması yaşadıkları, bu durumun işteki performanslarını etkilediği ve bu nedenle işverenlerin erkek çalışanlara kadın çalışanlara göre daha fazla ücret ve yükselme olanakları sunduğu ileri sürülmektedir. Bu sorunların çözümüne yönelik olarak, örgütler çalışan kadınların aile ve iş yükünün azaltılması ve özellikle tepe yönetimine yükselebilmesi için çalışan annelere esnek programlar geliştirmişlerdir. Günümüzde evli çiftlerin her ikisinin de çalışması ve kendi kariyerinde ilerlemeye çalışması, birtakım sorunların doğmasına neden olmaktadır. Bu sorunları çözmeye yönelik olarak işletmeler, danışmanlık hizmetleri, çocuk bakımına yönelik hizmetler, ücretsiz olarak belirli dönemlerde verilen izinler, esnek çalışma saatleri ile evde çalışma imkânları sunmaktadır. Kişinin aynı anda iki kariyere birden sahip olması olarak açıklanan çift kariyerlilikte her iki kariyer alanında da birlikte yükselmeye çalışan kişinin tüm enerjisini tek bir kariyer basamağında kullanmak yerine daha fazla alanda paylaştırma yoluna gitmesi başarılı olmasını engelleyecektir. Bir kimsenin gelir yetersizliği, tecrübe kazanmak gibi nedenlerle, esas işinin yerine ikinci veya üçüncü¨ bir işte çalışması anlamına gelen ay ışığı sorunu durumu çoğunlukla yöneticiler tarafından onaylanmamakta ve işten çıkarmalarla sonuçlanmaktadır.

Kariyer Engelleri

Çalışma hayatında karşılaşılan çeşitli sorunlar çalışanların iş yaşamında bazı duraksamalara neden olmaktadır. Kariyerin çeşitli aşamalarında ortaya çıkan ve kariyeri engelleyebilen sorunlar şu şekilde sıralanabilir:

• İşten çıkarılmak
• Tükenmişlik
• Gözden düşme
• Engellenme