Ünite 6: Yaşlılıkta Becerileri Koruma ve Geliştirme

Giriş

1920’li yıllarda yaşam beklenti süresi yaklaşık 50 yıl iken, 2015 yılı itibariyle ülkemizde erkeklerde yaklaşık 75 yıl, kadınlarda 80 yıl olup ortalama yaşam beklentisi süresi 78 yıldır. Yaşlı kavramı 65 yaş üstü bireyleri kapsar ancak kendi içinde kategorilere ayrılır. 65-74 genç yaşlı, 75-84 yaşlı, 85 yaş ve üstü kırılgan yaşlı olarak adlandırılır.

Yaşlanma Sürecinde Beceri Düzeyinde Değişiklikler

Ergenlik dönemi ile 30’lu yaşlar arasında insanların sağlıkları ve performansları en üst düzeydedir. 30’lu yaşlardan sonra işlevsel kapasite genetik özelliklere, yaşam biçimine ve sağlık düzeyine bağlı olarak azalma eğilimi gösterir. Bu azalma eğilimi tüm bireylerde ve sistemlerde aynı hızda ve aynı miktarda değildir. Yaşlanma sürecinde vücut sistemlerinde meydana gelen değişimler aşağıdaki gibi sıralanabilir:

Kalp ve dolaşım sistemi;

• Kalpte büyüme
• İşlevsel kas kitle miktarında azalma
• Vücuda pompalanan kan miktarında azalma
• Kan akışında yavaşlama
• Küçük tansiyonda düşüş
• Nabız basıncında artış
• Damar esnekliğinde azalma ve tansiyon yükselmesi
• Damar iç duvarlarında plak oluşumları

Solunum sistemi;

• Akciğer kapasitesinde azalma
• Ciğerlerin elastikiyetini kaybetmesi
• Göğüs kafesinin esnekliğini yitirmesi
• Silier aktivitede azalma
• Öksürme refleksinde azalma

Üriner sistem;

• Mesane kapasitesinde ve kasılma tonusunda azalma

Kas ve İskelet sistemi;

• Toplam kas ve kemik kitlesinde azalma sonucu yeterince kas kuvveti üreteme
• Kas lifleri uzunluğu ve eklem kıkırdak yapısında değişikler sonucu eklem hareket genişliğinde azalma
• Tendon ve eklemleri bir arada tutan bağ yapısındaki sıvı içeriğinde azalma sonucu eklem bütünlüğünde azalma ve yaralanmalara açık hale gelme
• Kifoz adı verilen kambur gövde pozisyonunun ortaya çıkması

Duyu organlar;

• Görme keskinliğinde azalma
• Korneada kalınlaşma, daha opak görünüm ve lensin daha az esnek olması
• Merkezin dışındaki ayrıntıları görmede kayıplar
• Renk ayrımında azalma
• Karanlık ile aydınlık arasındaki geçiş becerisinde azalma
• Merkezi görüş yeteneğinin azalması
• Arka fondaki ses ile öndekini ayırt etmede güçlük
• İşitme kaybı

Sinir sistemi;

• Toplam beyin ağırlığı ve büyüklüğünde azalma
• Sinir hücre sayısında azalma
• Beyne kan akışında azalma
• Nöronlar arası bilgi aktarım hızında azalma
• Bilgi işlemleme ve problem çözme gibi bilişsel fonksiyonlarda değişim
• Bellek kaybı

Endokrin sistem;

• Glukoz toleransının bozulması sonucu tip 2 diyabet oluşumunun tetiklenmesi
• Tiroid fonksiyonlarında azalma, aktivite düzeyinde azalma, bilişsel fonksiyonlarda gerileme, depresyon, azalmış soğuk toleransı, kabızlık, kalp hızında azalma, bacak krampları, ve ciltte değişiklik.
• Büyüme hormonunun salınımında azalma
• Östrojen ve testosteron hormonunda azalma

Yaşlanma süreci ile birlikte vücut sisteminde meydana gelen bozulmalar sitemlerin uyum içinde çalışmasını olumsuz etkiler, vücut yapı ve işlevlerinde gerilemeler sonucu yaşlanan bireylerin aktivite ve katılım düzeyleri aşamalı şekilde azalır.

Becerilerde Bağımsızlık Düzeyini Değerlendirme

Yaşlanama sürecinde, vücut sistemlerindeki değişimler bireylerin beceri düzeylerini olumsuz etkiler ve bazı becerileri yerine getirmede yardım gerekebilir. Günlük yaşam becerileri iki başlık altında incelenmektedir, bunlar:

1. Temel günlük yaşam becerileri
   • Banyo yapma, duş alma
   • Büyük be küçük tuvaleti tutma becerisi
   • Yeme ve yutma
   • İşlevsel yer değiştirme
   • Cinsel aktivite
   • Tuvalet hijyeni
   • Kişisel cihazların bakımı
2. İleri günlük yaşam becerileri
   • İletişim ve sosyal beceriler
   • Kalabalık olan toplumsal alanlara girme
   • Parasal becerileri yönetebilme
   • Sağlık ve iyilik halini yönetebilme
   • İbadet faaliyetlerini sürdürebilme
   • Güvenlik ve acil durumları yönetebilme
   • Alışveriş yapabilme
   • Ev içerisinde bağımsız yaşamı yönetebilme

Becerileri Değerlendirirken İncelenen Alanlar: Yaşlı bireye ilişkin faktörler özel beceriler ve özellikleri kapsamaktadır. Performans becerilerine ilişkin değerlendirmelerde, bireyin motor beceriler, duyu algı becerileri, sosyal duygusal becerileri, bilişsel becerileri ve iletişim becerileri değerlendirilmelidir.

Yaşlı bireye müdahale öncesi yapılacak değerlendirmelerden biri de fiziksel ve sosyal çevre değerlendirilmesidir. Burada bireyin yaşam alanı ve bu alanlarda iletişim içinde olduğu durumlar değerlendirilir.

Yaşlı bireyin çevresindeki kültürel, kişisel durum veya koşullar da değerlendirilmelidir. Bu alan alışkanlıklar, inanışlar, aktivite biçimleri, davranış standartları, toplum tarafından kabul gören beklentileri içerir.

Kapsamlı bir değerlendirme için bireyin temel günlük yaşam becerileri, ileri günlük yaşam becerileri, istirahat ve uyku, eğitim, iş, hobi, boş zaman ve sosyal katılımı kapsamalıdır.

Yaşlı bireylerin temel ve ileri günlük yaşam becerileri fonksiyonel bağımsızlık ölçümü gibi standardize değerlendirme araçlarıyla ölçülebilir.

Bireylerin Becerileri Yerine Getirirken Bağımsızlık Düzeyleri:

• Bağımsız: bireyin tüm becerileri normal veya normale yakın bir hız ve doğruluktadır.
• Gözetimle: günlük yaşam becerilerini yerine getirirken sözel yönlendirme veya gözetim gerekebilir.
• Koruma amaçlı yardım: bir beceriyi güvenli yapabilmesi için el temasına gereksinimi vardır.
• Minimal yardım: yüzde 25 sözel veya fiziksel yardıma ihtiyacı vardır.
• Orta düzeyde yardım: yüzde 50 fiziksel veya sözel yardıma ihtiyacı vardır.
• Maksimum yardım: yüzde 51 ile 75 arası sözel veya fiziksel yardıma ihtiyacı vardır.
• Bağımlı: yüzde 75 oranında fiziksel veya sözel yardıma ihtiyacı vardır.

Becerilere Müdahale Sürecinde İletişim

Artan bilişsel gerilik ve duyu kayıpları yaşlı bireylerde bazı belirtiler ortaya çıkarabilir. Bunlar:

• Dizartrik konuşma: geveleyerek konuşma
• Afazik konuşma: kelimeleri iletişim için kullanamama
• Agnozi: nesneleri isim veya görünüş olarak hatırlama becerisinde kayıp
• Apraksi: amaçlı hareketleri sergileme becerisinde kayıp.

Sözel iletişimdeki güçlüklerin azaltılması için iletişimi kolaylaştıracak bazı yaklaşımlar vardır, bunlar:

• Soyut ve sembolik kavramlar kullanmayın
• Uzun karmaşık cümleler kullanmayın
• Sözel iletişim sırasında aceleci olmayın
• Yaşlının iletişim teşebbüslerini düzeltmeyin
• Yaşlıya yeni kelimeler, işaretler veya semboller kullanmayın
• Yaşlının sizi gördüğünden emin olun
• İletişim için sakin ve sessiz yerler belirleyin
• Göz teması kurun ve göz hizasında olmaya özen gösterin
• Yavaş ve net bir ses tonu kullanın
• Söylenenleri tek seferde anlamasını beklemeyin
• Bazı hatırlatmalar için görsel ipucu kullanın
• Teşvik edici olun

Yaşlı ve görme yeteneği azalmış bireylerle iletişimi arttırıcı yaklaşımlar aşağıdaki gibi sıralanmaktadır:

• Normal ses tonuyla konuşun, sesinizi yükseltmeyin
• Rutin olarak yaşlıya yardım sorusu yöneltin
• Yaşlıya yaklaştığınızda kendinizi tanıtın ve görevinizi açıklayın
• Yürüme yardımcısı cihazlara birileri talep etmedikçe dokunmayın
• Az gören yaşlı bireye sözel veya görsel ipucu sunun

Hareket Temelli Becerileri Öğrenme Aşamaları ve İlkeleri

Nörolojik hastalıklar, spinal kord yaralanmaları, beyin tümörleri, kafa travması ve duyu kayıpları hareket içeren günlük yaşam becerilerinde bağımlılığa yol açar. Hareket temelli temel ve ileri günlük yaşam becerilerinin yaşlı bireylere yeniden öğretim hedeflenmelidir. Öğrenme; ilk edinim, akıcılık, kalıcılık ve genelleme aşamalarıyla gerçekleşmektedir. Bir becerinin kalıcı hale gelmesi için müdahale sürecinde kullanılması gereken motor öğrenme ilkeleri şunlardır.

• Yeni bir hareket becerisini öğrenmek aktif bir süreçtir. Motor bir probleme etkili ve uygun bir çözüm bulunmalıdır.
• Hareket becerisin öğrenmede motivasyon önemlidir. Üst basamağa geçmeden önce bir görevi tamamlaması beklenmelidir.
• Hareket becerisini öğrenmeye aktif keşfetme yardımcı olur.
• Gösterme yaşlı bireye yardımcı olabilir.
• Alternatifler hareket becerisini öğrenmeye yardımcı olur.
• Hareket becerisi iyi öğrenilinceye kadar tekrarlanır.
• Öğrenilen hareket becerisinin transferi olabilir.
• Benzer hareket becerilerinin ayrı öğretilmesi gerekir.
• Geribildirim hareket becerisini öğrenmeye yardımcıdır.

Becerilerin Kazanılmasında Kullanılabilecek Öğretimsel Yaklaşımlar

• Yaşlı bireyin nörolojik ve diğer sorunlar sonucu kaybettiği becerileri tekrar öğrenmesine yardımcı olmak için öğretimsel yaklaşımlar kullanılır.
• Yaşlı bireye alternatif veya telafi edici stratejiler kazandırılmaya çalışılır.
• Kalıcı bir bozukluğun aktivite ve katılım düzeyini sınırlandırmasını ve engellilik durumunun oluşumunu azaltmak amacıyla yaşlı bireye yeni bir becerici için öğretime gerek duyulur.
• Yaşlı bireyin rehabilitasyon sürecini desteklemek üzere, çeşitli oyun ve etkinlik becerilerinin öğretimi sağlanarak yetersizlik alanları desteklenir.
• Yaşlı bireyin yakınlarına becerileri kazandırma stratejileri öğretilir ve çevresel düzenlemeleri yapılabilir.
• İlgili beceri için yaşlının bilişsel ve fiziksel düzeyine ve becerinin özelliklerine uygun bir öğretim yaklaşımı seçilmelidir.
• İlgili becerinin öğretimi için ortama düzenleme yapılmalıdır.
• İlgili becerini öğretimi için hangi ip uçlarının kullanılacağı planlanmalıdır.
• Beceri öğretiminde yaşlının performansı teşvik edilmeli, pekiştireçler belirlenmeli, uygun davranışlar sonrası da bu pekiştireçler kullanılmalıdır.
• Beceri öğretimi sonrası yaşlı bireye kendi performansından memnuniyet düzeyi sorulmalıdır.
• Zincirleme beceriler basamaklara ayrılarak sırayla öğretilmelidir.

Becerileri Korumak İçin Çevresel Düzenleme ve Yardımcı Araçlar

Yaşlanan bireylerin hareket kapasiteleri azaldığında ve çeşitli ortopedik sorunlar yaşanabileceğinden bireyin kaldığı ev ortamında bazı fiziksel düzenlemeler yapılmalıdır. Bu düzenlemeler ergoterapistler tarafından uygulanmalıdır.

Koltuk değneği yürümeye yardım cihazları içinde bireye en az desteği veren cihazdır.

Yürüteç, dört noktadan yüzey teması sağlar böylece kişinin vücut ağırlığını koltuk değneğine göre daha fazla destekler.

Tekerlekli sandalyede, oturma yeri sırt desteği, ön kol bacak ve ayak dayama yerleriyle vücuda destek sağlanır.

Temel ve ileri günlük yaşam becerileri kazandırılan yaşlı bireylerin mevcut bağımsızlık düzeylerini koruma ve geliştirmek için yaşam alanlarının uygun fiziksel koşulları barındırması gerekir. Çevresel koşullar sınırlandırıcı ise, yaşlı birey engelli konumuna düşebilir.

Çevresel düzenleme yaşlı bireyin yaşam alanında bireyin aktivite ve katılım düzeyini engellemeyecek ölçüde düzenlemelere gidilerek, fonksiyonları desteleme, günlük rutini planlama, güvenliği sağlama, evdeki eksiklikleri giderme, yaşam alanını kolaylaştırma ve geliştirme veya yeni bir yaşam alanına taşınma şeklinde sınıflandırılır.

Mutfakta yapılabilecek değişikler genellikle mutfak tezgahının kullanımına ilişkin olurken, tekerlekli sandalye kullananlar için ideal yükseklik 50cm, ayakta olan kullanıcılar için 90 cm yükseklikte olmalıdır. Tezgah derinliği 60 cm’den fazla olmamalıdır.

Banyoda yapılacak değişiklikler, banyo küvetine giriş ve tuvalete oturmada yaşanan güçlükleri azaltmaya yönelik olmalıdır. Bu bölgelere tutunma barı yerleştirmelidir, tuvalet banyo duvarının 45 cm uzağında olmalıdır.

Ev girişi mümkünse basamaksız olmalıdır. Giriş zemin seviyesinin üzerinde ise, yapılacak rampa genişliği en az 90 cm, eğim yüzde 5 olmalıdır. Kapı açılma genişliği en az 80 cm olmalıdır. Elektrik açma düğmesi yüksekliği yerden 100 cm olmalıdır. Termostat yüksekliği en fazla 120 cm olmalıdır.

Yaşlanan bireylerin yaşam alanlarının beceri düzeylerini sınırlandırıcı olmaması, becerilerin korunmasında önemli bir unsurdur. Ancak bazı durumlarda yaşam alalarında sadece çevresel düzenleme yapmak yeterli olmayabilir. Bu durumlarda ilave yardımcı araçların kullanımına gerek duyulur.

Sonuç

Yaşlanma sürecinde olan bireylerin temel ve ileri günlük yaşam becerilerinde bağımsızlık düzeylerini korumaları sağlık ve iyilik halinin sürdürülmesiyle yakından ilişkilidir. Yaşlı bireylerle çalışan bakım personelinin, bireyin bağımlı olduğu veya yardımla yapabildiği becerileri dikkatli gözlemleyerek bu konuda ilgili uzmanları bilgilendirmesi yaşlı bireyin hayat kalitesinin korunmasında oldukça önemlidir.