Ünite 2: Haber Kavramı ve Radyo ve Televizyon Haberciliğinde Haber Değeri Ölçütleri

Giriş

Gazete, dergi, radyo, televizyon ve internetten oluşan grup, Kitle İletişim Araçları olarak nitelendirilmektedir.

Gazete, dergi, radyo, televizyon ve internet sıralaması ile toplumun hayatına giren bu araçların özünde insanları bilgilendirme gelmektedir.

Bilgilendirme haberdarlığı, haberdarlık da kendi içinde kamuoyunu aydınlatma ve kamuoyunun serbestçe oluşumuna katkı sağlamayı içermektedir.

Özünde öncelikle haberdar etme, dolayısıyla haber yer alan kitle iletişim araçlarında haber; sesli-görüntülü olarak televizyondan, yalnızca ses ile radyodan, kâğıda basılarak gazete ya da dergiden, internet aracılığıyla bilgisayar, telefon ya da televizyon üzerinden gelse de sonuçta haberdir.

Kitle iletişim araçlarında kamuoyunu bilgilendirmeye yönelik yapılan ve merkezinde haber yer alan haber üretim aşamalarının her biri, özel bir uzmanlık gerektirmektedir.

Olup bitmiş, olmaya devam eden ya da olması beklenen olaylara ilişkin bir bilgi edinme ve bunu yayma işi olarak tanımlanan habercilik ilk kez gazetede yapıldığı için, bu işi yapanlara Gazeteci, yaptıkları işe de Gazetecilik denilmiştir.

İşlev Sorumluluklarıyla Radyo ve Televizyonun Önemi

Bilgi ve iletişim çağının yaşandığı şu dönemde, kitle iletişim araçları ve bu araçlar içinde de radyo ve televizyon, artık sosyal yaşamın vazgeçilmezleri arasındadır.

Bireylerin günlük hayatlarının akışını, sohbetlerini, hayata bakış biçimlerini, birbirleriyle konuşma ve ilişki biçimlerini, dillerini, kültürlerini etkilemekte, en önemlisi de algıları şekillendirmektedir.

Radyo ve televizyon bireysel yaşamda algıları şekillendirdiği gibi ülkelerin siyasal, ekonomik, sanatsal, sportif ve kültürel yaşamlarında da oldukça önemli işlevler görmektedir.

Kamusal göreve sahip toplumsal bir iletişim kurumu olarak nitelendirilen radyo televizyon gibi iletişim araçları, bir yandan bireylerin haber edinme, okuma, öğrenme, kanaat geliştirme, tercih belirleme gibi konulara ilişkin ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik etkinlik içinde bulunurken toplumsal yapının değişmesindeki en etkili araçlardan biri olma özelliğini taşımaktadır.

Radyo ve televizyon gibi kitle iletişim araçlarının toplumun hemen her düzeyine çok kolay, ucuz ve hızlı ulaşması, toplumsal ve bireysel bilgi düzeyinin artması, bireylerin yeni yaşam formatları kazanması gibi önemli işlevleri yerine getirmektedir.

Bu araçların sorumlulukları arasında bireylerin gelişen uluslararası değerlerle, politikalarla, düşüncelerle, davranış biçimleriyle tanışmaları, kitlesel yaşamın gerektirdiği çağdaş kuralları benimseyip bütünleşmeleri, uluslararası barışın korunup geliştirilmesi gibi pek çok işlev vardır.

Bireysel ve toplumsal düzeyde sağladığı yararları tartışılmaz olan bu araçlar, hem günlük yaşamı kolaylaştırmakta hem de kitleleri ve bireysel yaşamı kimi zaman olumlu kimi zaman olumsuz biçimde etkilemektedir.

Toplumların kendi içinde olduğu kadar toplumlararası düzeyde de bilginin paylaşılması ve buna bağlı olarak iletişim araçlarına olan ilgi, teknolojinin gelişimiyle iyice artmış, dolayısıyla haberdar olmaya yönelik talep de yükselmiştir.

İletişim teknolojilerindeki gelişim hızı, haberin üretilmesi, paylaşılması ve tüketilmesini de hızlandırırken, haber üretim süreçlerinde pek çok yanlışın, eksikliğin, yetersizliğin ve ilkesizleşmenin tetikleyicisi olmuştur.

Radyo ve televizyon için haber üreten, halka karşı sorumluluğunun, işverenine ve kamu otoritelerine olan sorumluluklarından önce gelmesi gereken gazeteci basın özgürlüğünü, halkın doğru haber alma, bilgi edinme hakkı adına dürüstçe kullanmalıdır.

Halkın haber alma ve bilgilendirme özgürlüğü anlamına gelen basın özgürlüğü, gazetecinin dilediği gibi ya da sorumsuzca hareket etme özgürlüğü değildir.

Gazetecilik, günlük olaylar ve gelişmelerden haberdar olmak isteyen bireylere (halka) en iyi şekilde hizmet sunmayı yerine getiren habercilik alanıdır.

Gazetecinin sahip olduğu özgürlüğü istediği gibi kullanma, kişisel çıkarlarına alet etme, kişiler hakkında hükümler verme özgürlüğü olmayan basın özgürlüğü, gazetecinin doğru bilgiye ve habere erişiminin hiçbir engelleme olmaksızın sağlanması ve elde ettiği bilgiyi kamuoyuna taşıyabilmesi özgürlüğüdür.

Gazetecinin özgürlüğü vatandaşların doğru ve sağlıklı bilgiye ulaşması açısından hayati önem taşımaktadır.

Radyo ve televizyon gibi kitle iletişim araçlarının haber üretimi, ciddi bir sosyal sorumluluk ile davranmayı gerektirmektedir.

Radyo ve televizyon haberlerinde “doğru” olanı vermek, hakikatlere bağlı kalmak, gazeteciye ve kitle iletişim araçlarına olan güveni sağlayan en önemli anahtar unsurdur.

Radyo ve Televizyon için Haberin Taşıdığı Anlam

Kitle iletişim araçlarındaki haber üretme ve paylaşmadaki dikkat, özen gibi mesleki ilkeler, radyo ve televizyonda yapılan habercilik için de aynı oranda daha fazla bilgi sahibi olmayı, daha fazla ilişki yönetimini, iletişim beceresini, uluslararası ilişkileri, coğrafyayı, kültürü, tarihi, ekonomiyi bilmeyi gerektiren bir uzmanlık işidir.

Bir haber ortaya çıkışından sonra, çok daha fazla içerik ve anlama sahip bilgilere ulaşılabilmektedir.

Bir gazetecinin haberin içerdiği bilginin ötesine geçip, o haberle ilişkili diğer yan bilgileri de vermesi için, doğru bilginin peşinde olmanın heyecan ve merakına sahip olması gerekmektedir.

Haber yazmak; iyi bir gözlem ve araştırma sonucunda fikirleri düzene koyarak, düzgün bir biçimde bunları ifade etmeyi gerektirir.

Bir haberin iyi bir haber olması için doyurucu bir içeriğe sahip, doğru ve iyi hazırlanmış olması gerektiği kadar anlaşılır bir dil, belirsizlikten uzak ifadeler ve pek çok açıdan incelenerek hazırlanmış bir haber olmalıdır.

Bugün, dünyanın en kolay ve ucuz ulaşılabilen araçları kitle iletişim araçları olarak görülse de geçerliliğini, anlamını, heyecanını tamamlayan haberin, üretim aşaması açısından en pahalı ürünler arasında kabul edildiği görülmektedir.

Bir radyo ve televizyon kuruluşu için, günlük yayın akışı içindeki en dikkat çekici, en heyecan yaratıcı, en durup dinlenilen ya da izlenilen bölümü oluşturan haber, kuruluş için ona saygınlık ve marka değeri kazandıran en önemli unsurların başında gelmektedir.

Tüm gün haber yayını yapan radyo ve televizyonlar farklılıklar üreterek, haberlerini sürekli olarak izlenebilir, dinlenebilir hale getirebilmek amacıyla uzman yorumlarına yer vererek, olay yerine bağlanıp oradan izlenimleri ve gelişmeleri aktararak, vatandaşa mikrofon uzatarak, arşivlerden yararlanarak, birçok bölgeyi ve mekânı eş zamanlı takip ederek haber üretmekte ve yayınlamaktadırlar.

Günlük heyecanın, hayatın, gelişmelerin sıcağı sıcağına aktarıldığı haber kanalları, çoğunlukla reklam verenlerin tercih nedenine dönüşebilmektedir.

Televizyon, dijital gelişme ve hızla yaygınlaşan ve etki gücü artan Sosyal Medya Platformlarına rağmen haber yayını açısından halen en etkili iletişim aracıdır.

Genele yönelik yayın yapan televizyon kuruluşlarının daha magazin içerikli, eğlenceli haberlere yer verme çabaları, yalnızca haber yayınlayan kanallara olan yönelimi, ilgiyi, güven ve itibarı yükseltmiştir.

Televizyon haberleri, verilen bilgiler doğrultusunda bireylerde oluşan algı ve şekillenen kanaatlerin bir tavra ve tutuma dönüşmesi suretiyle, bütün bir toplumsal hayatın şekillenmesini sağlama gücüne sahiptir.

Televizyon haberleri, kurgu ya da montaj düzenlemeleri ile olayların meydana geliş biçimi, mekânı, ortam ve koşulları, o andaki duygusundan farklılaşarak ya da özellikle farklılaştırılarak yeniden formatlanabilmesi mümkündür.

Televizyon haberciliği ve haber/söyleşi programcılığı ticari ve politik bir ilgi ve gelire dönüşebilmesinin yanında, zaman zaman baskıya da dönüşebilmektedir.

Televizyonda, özellikle de yalnızca haber yayını yapan televizyon kanallarında haber, pek çok kez an be an aktarılan bilgiler olmasına karşın, devam etmekte olan bir konuya ilişkin haberlerde parça parça anlık bilgiler sunulabilmektedir.

Televizyon kuruluşları da hayatlarını sürdürebilmek için gelire dolayısıyla reklama, bunun için de izleyici kitlesine ihtiyaç duyarlar.

Haber yayınının başarısında, haber sunucusunun haberi anlatabilme, sıkıcı bir tekrara düşmeden bilgiyi paylaşabilme, doğru soruları sorabilme, kişisel görüş ve tutumları ile haber arasına maksimum mesafe koyabilme becerisi, hem haberin kalitesini, güven ve inanılırlık düzeyini hem de kanalın saygınlığını fazlasıyla etkilemektedir.

Güçlü ve donanımlı bir haber sunucusu haberleri aktarırken, son anda yaşanan değişiklikleri, yeni bir gelişmeyi, haberi ya da programda yapılacak ani bir değişikliği kulaklıktan söylediklerinde, bunu ustalıkla yönetmesini bilmelidir.

Bu temel bilgilerden hareketle televizyon haberlerinin yapısal özelliklerini şöyle sıralamak mümkündür:

1. Televizyon haberlerinde, konuya dayalı soyut haberlere daha az yer verilirken, görüntü sağlamasından dolayı olaya dayalı haberler televizyonda daha çok yer almaktadır.
2. Televizyon haberi, izleyiciye çok çabuk, hatta canlı yayınlarla oluş anlarında ulaşabilmektedir.
3. Televizyon haberleri özet haberlerdir.
4. Televizyon haber bültenini izleyen kitle, kanal değiştirmediği sürece o bültendeki bütün haberleri izlemek zorundadır.
5. Televizyon haber programlarının hedef kitlesi tüm toplumdur.
6. Kimi önemli haberler görüntü bulunamadığından yayınlatılamamaktadır.

Radyo her zaman, her ortamda ve koşulda erişilebilir ve dinlenilebilir bir kitle iletişim aracı olması, teknolojiyle birlikte küçülmesi ve mobil hale gelmesi nedeniyle halen etkili bir varlık gösterebilmektedir.

Radyo özellikle müzik dinleme, keyifli ve esprili sohbetleri takip etme aracı olarak kabul edilmekle birlikte, anında haber aktarabilme fonksiyonuyla da fazlasıyla benimsenmekte ve kitlelerin tercih nedeni olmaktadır.

Konuşma tekniğine dayalı radyo haberleri, hızlı bir kitle iletişim aracı olan radyo aracı ile kimi zaman televizyonun bile önündedir.

Radyo haberlerinde basitlik, anlaşılabilirlik, netlik, kısalık ve özellikle de vurucu ifadeler ile metni aktarma en temel unsurlardır.

Radyo haberciliğinin önemli unsurlarından zaman ve hızın yanında, ses kullanımı da “inandırıcılık”, “güvenirlik” açısından önem taşımaktadır.

Radyo haberciliği, insanoğlunun en kolay anladığı, en yaygın olarak kullandığı ve en zengin dil tekniği olan konuşma dili tekniğine dayalıdır.

Haberlerin sesli olarak birine anlatılıyormuşçasına sunulduğu radyo haberciliğinin ana ilkesi “konuşuyormuş gibi yazın”dır.

Radyo haberlerinin yapısal özelliklerini de şöyle sıralamak mümkündür:

1. Radyo haberciliğinde spikerin dinleyicilere ne olduğunu anlatması esastır.
2. Haberin konusuna göre kimi zamanda bileşik cümlelere bağlaç ve ilgeçlere yer verilirken, haberlerin anlaşılır olmasına dikkat edilmelidir.
3. Kelime zenginliği yerine anlam zenginliği amaçlanarak, az kelime ve kısa cümlelerle haberin içeriği doğru biçimde verilmeye çalışılır.
4. Konuşma dili tekniğine sahip anlatımda genellikle öyküleyici ya da açıklayıcı anlatım dili kullanılır.
5. Giriş, gelişme ve sonuç bölümünden oluşan haber metni, radyo haberciliğinde de 5N 1K olarak bilinen habercilik kuralına göre haber giriş ve gövdesi yazılır.
6. Radyo haberlerinde kısa ve anlaşılır cümle yapılarına yer verilir.
7. Radyo haberi, gereksiz ayrıntılara yer verilmeden, okunduğunda dinleyicin dikkatini çekecek biçimde yazılır.
8. Radyo haberlerinde kullanılan anlatım dili hikâye anlatım dili biçimindedir.
9. Haberi oluşturan kelimeler günlük dilden seçilir.
10. Terimlerden ve yabancı kökenli kelimelerden mümkün olduğunca uzak durulur.
11. Radyo haberi yazımında, biçim olarak da bir takım özelliklere dikkat edilmelidir.

Radyo ve Televizyon İçin Haber Değeri Ölçütleri

Radyo ve televizyon araçlarıyla yapılan programlarda bir konunun haber değeri taşıması, görünür/görünmez bir dizi ölçütlere bağlıdır.

Haberin konusu, eğer içeriğinde meydana gelen olayların bilgileri ya da görsellerinin aktarımı bir anlam ifade ediyorsa paylaşılabilecek bir haber özelliğine dönüşmektedir.

Haberin içeriği en temel unsur olmakla birlikte, her tür hastalık, ölüm ve felaketler, suçlar, hava durumu, Cumhurbaşkanlığıyla ilgili kararlar, sanat, spor ve eğlence haberleri gibi kimi zaman taşıdığı hikâye, kimi zaman önemi ve güncelliği, kimi zaman ise o an itibariyle taşıdığı hassasiyet ve etki gücü öne çıkabilmektedir.

Haber konu ve alanlarını örneklerle çoğaltmak mümkünken iyi bir haberin özgün yani daha önce yayınlanmamış ve yeni olması, ilginç olması, önemli olması, haberin temel gazetecilik soruları olan Ne, Neden, Nerede, Ne zaman, Nasıl ve Kim sorularının cevaplarını içeriyor olması ve haberin tarafsız ve yorumsuz bir özellik taşıyor olması gereken niteliklerdendir.

Bu temel niteliklere sahip olduktan sonra, radyo ve televizyon gibi kitle iletişim araçları açısından haber bu kez haber değeri ölçütlere göre değerlendirilmektedir.

Haberin oluştuğu zaman, insanların habere olan yakınlık düzeyi, haberin önem düzeyi ve haberin sonucu, haber değerini oluşturan temel ölçütlerdir.

Bununla birlikte haberde bulunması beklenen haber değeri ölçütleri özellikle televizyon haberciliği için: Olayın görüntüsünün olması, dramatik ya da sansasyonel (kitleleri dalgalandırıcı) olması, yenilik değerinin bulunması, kolay açıklanabilir olması, büyük ölçekte meydana gelmiş olması, negatif unsurlar yani şiddet, suç, çatışma ya da felaket içermesi, beklenmedik unsurlar içermesi, beklenen unsurlar içermesi, anlamlı ve hedef kitleye uygun olması, haberlerdekilerle benzerlik taşıması, dengeli bir bütünlük sağlaması, elit insan ya da milletler içermesi, kişisel veya insani ilgiye değer olması olarak sıralanabilir.

Ülkemizdeki habercilik uygulamaları açısından haber değerlendirme ölçütleri, incelendiğinde; doğruluk (gerçeklik), güncellik, yerellik, ünlülük, önemlilik, ilginçlik, yararlılık ve yayın ilkelerine uygunluk daha çok ve yaygın olarak karşımıza çıkar.

Tüm bu ölçütler habere değer katan birer unsurlar olarak gerek yayın kuruluşları yetkililerinin gerekse habercilerin habere karar verme, sıralama ve yayınında önem taşır.

Radyo haber bültenleri, program cıngılının duyurumuyla başlayarak spikerin ilk haberden başlayarak, en önemliden daha az önemliye doğru bir haber sıralaması ile sunulur.

Yeni gerçekleşmiş, açık, anlaşılması kolay ifadeler üzerine kurulu radyo haberinde asıl olan hızlılıktır.

Radyo haberlerinin en temel özelliği, o an gelişen, gelişmekte olan, o güne dair en önemli olaylar, konular ve gelişmelere ilişkin öz bilginin aktarılmasıdır.

Haber üretimine katkıda bulunanların bir araya gelmesiyle gerçekleştirilen haber toplantılarında hangi haberlerin izleneceğine, yayınlarda kullanılacak bant kayıtlarına, muhabirlerin takip edeceği haberlere ve bunları aktarma biçimlerine, yayınların banttan ya da canlı olup olmayacağına karar verilir.

Radyo haberlerinde son dakika olarak nitelendirilen olağanüstü bir gelişme yaşanırsa, yayın kesilip habere geçilebilir.

Özel bir bölüm ya da yorum kısmı olan haberler, belli bir canlılık ve hızlandırılmış yorumlarla, soru cevaplarla ele alınarak değerlendirilir.

Haberlerde, tek düze bilgi aktarmalardan, röportaj yapılan ya da soru yöneltilen kişinin uzun ifadelerle anlatımından çok, olay tanıklarına yer vermek çok daha etkili bir habercilik ortaya konulmasına neden olur.

Diğer kitle iletişim araçlarında olduğu gibi radyoda da haberciler, haberi nereden, hangi kaynaklardan ve kişilerden alabileceklerini iyi bilmeleri, bu konuda önceden bir hazırlık yapmış olmaları gerekmektedir.

Haberciler haber kaynakları ile doğruluk ve dürüstlük üzerine ve mesafenin korunması üzerine oturtulmuş iyi iletişim kurmalıdır.

Radyo için haber hazırlayan bir habercinin, haber hazırlama süreçlerine ilişkin görev ve sorumluluklarından sonra, dikkat etmesi gereken unsurları ilgili Ünitenin s:37- 38 ‘de detaylı bir şekilde inceleyebilirsiniz.

Televizyon için Haber Hazırlama

Televizyon haberi, günün gelişen olaylarını görüntülerle birlikte, sesli ve görüntülü olarak ve konuşma formatında geniş kitlelere aktarma olarak nitelendirilebilir.

Diğer kitle iletişim araçlarına göre televizyon için haber yazmak, daha fazla dikkat ve yaratıcılık gerektirmektedir. Yayınlanan görüntülerle haber metni aynı şeyi ifade etmeli, birbirini desteklemelidir. Çünkü televizyon haberinin temel özellikleri olan ses, metin ve görüntü montajının doğru ve birbiriyle uyumlu yapılması en önemli aşamalardandır.

Televizyon haberciliğinde anilik hissi önemli olduğundan konuşma biçimi olarak “konuştuğun gibi yaz” ilkesi en çok önerilen ve haber yazımının zorunlu bir kuralıdır.

Televizyon haberinde metin ve görüntü dilinin görselişitsel etki boyutunda yaratılması, birbirini destekler nitelikte olması ve senkronize edilmiş bir zamanlılıkla izleyiciye iletilmesi, haber üzerine ilginin çekilmesi ve haberin anlaşılması açısından önem taşımaktadır.

Haber merkezlerinde her sabah ve öğleden sonra, Genel Yayın Yönetmeni ya da Haber Müdürü Başkanlığında yapılan haber toplantılarında ajanslardan ve haber kaynaklarından Haber Merkezine ulaşan bilgiler ışığında o gün gündemdeki hangi konuların izleneceğine karar verildiği birinci ve muhabirler, ajanslar ve diğer kaynaklardan elde edilen bilgilerin toparlanıp yazılacağı ve varsa yayına alınacak konuklar belirleneceği ikinci toplantı olmak üzere günde iki kez toplanırlar.

Sabah toplantısının ardından televizyon haberinin hazırlanma süreci muhabir ile başlar ve sonrasında haber merkezine ulaşan bu haberlerin içerik olarak değerlendirmesini yapmak, son düzenlemeyi gerçekleştirmek üzere editörlere ulaştırılır.

Muhabir ile birlikte olay yerinde gelişmeleri izleyen kameramanın elde ettiği görüntüler, kurgu operatörünün gerçekleştirdiği kurgu ve montaj aşamasından sonra uygun bir biçimde kısaltılarak ve yeniden düzenlenerek izleyiciye aktarılabilir hale gelir.

Haber görüntüsünün hazırlanmasının yanı sıra, bülten içinde grafik, tablo, harita, animasyon, geçiş efektleri ve işitsel jenerik ya da ses efektleri gibi farklı anlatımlar da yer alabilir.

Haber bülteninde yararlanılacak fotoğraf, illüstrasyon gibi diğer görsellerin Görüntü Yönetmenleri tarafından hazırlanmasından sonraki aşama, ekrandan izleyicilere aktarması için haber sunucusunun haber metinlerini kameraya karşı okumasıdır.

Televizyon haberlerinde basitlik, anlaşılabilirlik, netlik, kısalık ve vurucu ifadeler gibi önemli unsurlara ek olarak, etkili ve teknik açıdan kaliteli, aktarılan görüntü ile haber metninin birbirine uyumu ve eş zamanlı bitmesi de olmazsa olmaz unsurlar arasındadır.

Televizyon için haber hazırlayan bir habercinin, aktarılan tüm haber hazırlama süreçlerine ilişkin görev ve sorumluluklarından sonra, son olarak dikkat etmesi gereken unsurları detaylı olarak ilgili Ünite’nin s:40’ da detaylı olarak inceleyebilirsiniz.