Ünite 6: Radyo Programcılığında Yapım Unsurları ve Aşamaları

Giriş

Radyonun tarihçesi, ilk olarak adı radyo olmasa da, İskoç fizikçi James Clerk-Maxwell ile başlar. 1864’te, ışık dalgalarına ek olarak genel bir elektromanyetik dalga teorisinin kurulması radyonun ilk adımı olmuştur. 1899’da Markoni, Manş üzerinden ilk bağlantıyı kurmayı başarmış ve ilk mesajını da gönderilmiştir.

İnsan sesinin aktarıldığı ilk bağlantı, 1908’de Eiffel Kulesi ile Villejuif arasında gerçekleşmiştir. Birinci Dünya Savaşı sırasında koşulların da teşvik ettiği pek çok ilerleme birbirini izlemiş ve telsiz telgraf önem kazanır. Öncelikle telsiz telgraf açık denizlerde denizciler tarafından kullanılmıştır. Böylece koloni imparatorlukları metropollere yakınlaşmıştır. Radyonun, önemli bir toplumsal değişime neden olduğu söylenebilir.

Radyoda Program Yapım Unsurları

Radyo programları içerikleri bakımından beş ana türde incelenmektedir:

• Haber ve haber programları

• Müzik ve eğlence programları

• Kültür ve sanat programları

• Eğitim programları

• Reklam ve tanıtım programları

Özel radyolar, bu program türleri içerisinde ağırlıklı olarak müzik, eğlence, reklam ve tanıtım içerikli programlar yapmakla eleştirilmektedirler. Birçok eğlence programı, kültür ve sanat kaygısı taşımayan yapımlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Radyo programının hazırlanması sırasında üzerinde önemle durulması gereken altı temel öge vardır.

Programın Konusu (Özü)

Programın konusu, programın söylemek istediği mesajdır. Mesaj programın türüne göre farklılaşır. Bu mesaj eğer program haber programı ise haber vermek, eğlence programı ise eğlendirmektir. Ancak kimi zaman hem eğlendirmek hem de haber vermek, ikisi birden programın amacını oluşturabilir. Hedeflenen amaç doğrultusunda programın özü belirlenir. Amaç eğitmek ise; programın özü de bu amacı gerçekleştirecek nitelikte olmalıdır.

Programın konusunu kararlaştırmakta belirlenirken o radyo istasyonunun benimsediği yayıncılık anlayışı temel belirleyicidir. Devlet destekli yayıncılık yapılan kurumlarda kimi zaman, program konusu kanalın yöneticisi ya da yapımcının önerisi ile belirlenir. Özel kanallarda ise programların konusu program sponsorlarının istekleri doğrultusunda biçimlendirilebilmektedir.

Programın Biçimi

Radyo programının sunuş tekniği o programın biçimidir. Konuya göre biçim belirlenir. Programın amacı eğlendirmek ise sunuş tekniği de bu doğrultuda olmalıdır. Programın biçimini saptarken biçimin konuya ve amaca uygun olmasına özen göstermelidir. Programlar biçimlerine göre şöyle sınıflandırılabilir:

• Düz Programlar: Müzik ve efekt olmaksızın sadece bir ya da iki kişinin karşılıklı konuştuğu programlara düz programlar denir. Sohbet ve konuşmalar, söyleşiler, röportajlar, soru-yanıt gibi program türleri düz programlara örnektir.

• Çok Sesli Programlar: Bu program biçiminde ikiden fazla ses kullanılır. Açık oturumlar, forumlar ve yuvarlak masa söyleşileri bu türün örnekleridir.

• Oyunlaştırılmış ya da Dramatik Programlar: Program konusunun oyunlaştırarak, bir kurgu içerisinde verilmesine dramatik programlar denir. Dramatik nitelikte yazılmış tiyatro eserleri, öykü ve romanlardan dramatik biçimde uyarlanmış konulara uygulanmaktadır

• Müzikli Programlar: Müzik bir yapım biçimi olmakla birlikte özellikle ticari radyolarda yayın formatıdır. Bu tür programlarda söz ikinci plandadır. Sözler müzikler arasındaki bağlantıyı sağlamak için kullanılır.

• Karma Programlar: Programın yapımında birden fazla program biçiminin kullanıldığı programlardır. Bu programlarda hem röportaj biçimi, hem müzik, hem de dramatik biçimde bir konu yer alıyorsa bu program biçimine karma programlar denir.

Programın Dili ve Anlatımı

Program dili, radyo program yapımında en temel unsurlardan biridir. Radyoda kullanılan tek araç ses olduğunu için radyo dili diğer kitle iletişim araçlarının dilinden farklıdır. Radyo dili gazeteye ve dergiye oranla daha kısa ve anlaşılır olmak zorundadır. Oysa radyo anlık bir araç olduğun için dinleyicinin kaçırdığı bir sözcüğü tekrar duyma şansı yok denecek kadar azdır. Bu nedenle radyo dili olabildiğince açık ve anlaşılır olmalıdır.

Programın Süresi

Sürenin belirlenebilmesi için konu kadar önemli bir diğer unsur da programın biçimidir. Konunun hangi boyutlarının, nasıl anlatılacağı belirlenir ve sonrasında ise bunun ne kadarlık bir sürede dinleyiciye aktarılabileceğine bakılır. Söyleşi programı ile müzik programına aynı süreler verilemez. Sözün ağırlıkta olduğu programların sürelerini müzik ve eğlence programları ile bir tutmak dinleyici açısından ilginin azalmasına neden olabileceği için dikkat edilmelidir.

Programın Yayın Zamanı

Programın konusunu, biçimini ve süresini belirledikten sonra en önemli karar yayın saatidir. Programın hedef kitle ile buluşması için yayın saatinin doğru belirlenmesi gerekir. Programcı önerisini verirken yapmak istediği programın kaça mâl olacağını da belirlemek zorundadır.

Radyo istasyonları hedef dinleyicilerinin gün ve hafta içindeki dinleme alışkanlıklarını belirledikten sonra bütün programların günlük ve haftalık akış içindeki yerlerini planlar.

Yayın akışının bu şekilde planlanmasına “ardışık programlama” denir. Böylece dinleyiciler hangi programın ne zaman yayınlanacağını bilirler.

Yayın akışı belirlemenin bir diğer yolu ise “kuşak programlama”dır. Kuşak programlama ile birbirini izleyen programlar 3 ya da 4 saat sürer. Programların formatları birbirine yakındır.

Programın Bütçesi

Yayın kurumu programcının belirlediği bütçeyi göze alarak programın yapılabileceğine ya da yapılamayacağına karar verir.

Programın bütçesi, yayın kurumunun özelliğine ve yayın politikasına göre farklılaşmaktadır. Yurtiçi ve dışı yolluklar, malzeme giderleri, kırtasiye masrafları program bütçesinin genel kalemleri arasında yer almaktadır.

Bant Programlar

Bant programlar önceden kaydedilmiş programlardır. Karmaşık yapım unsurları içeren programlar için bant program formatı daha uygundur. Yayıncılık açısından hata yapma tehlikesi az olan programlardır.

Canlı Yayınlar

Canlı yayınlar, bant yayınların tersi olarak, olayın meydana geldiği anda yapılan programlardır. Canlı yayında daha önceden programın seslendirilmesi ve kurgulanması gibi aşamalar yoktur. Her şey anında olur. Bu nedenle hata riski çok yüksektir.

Hata riskine karşın canlı yayınlar daha renkli ve daha dinamik yayınlardır. Canlı yayın kavramının bir diğer uygulanış biçimi, naklen yayınlardır.

Radyoda Program Yapım Aşamaları

Radyoda program yapımı, programın amacına, canlı ya da bant program olmasına, süresine, programın tür ve biçimine göre değişmekle birlikte, yapım ve yayın aşamaları genel olarak aynıdır.

Konu Bulma

Radyo program yapımında ilk ve en zor aşama karar aşamasıdır. Radyo program yapımında programcı hangi konuyu işleyeceğine ve nasıl işleyeceğine karar vermelidir. Programcının araştırmaktan ve anlatmaktan zevk alacağı bir konuyu seçmesi konu seçiminde dikkat edilmesi gereken en önemli noktadır. Program konusu belirlerken öncelikle dinleyiciyi ilgilendiren bir konu belirlenmelidir.

Programcı seçtiği konu ile ilgili olarak hangi kaynaklara ve kişilere ulaşabileceğini bilmelidir. İyi bir programcı aynı zamanda kime ve nasıl ulaşması gerektiğini bilen kişidir.

Ön Araştırma Aşaması

Programın konusu saptandıktan sonra, programcı ön araştırma yapar. Programın türü ne olursa olsun, her programa başlamadan önce ilk yapılması gereken konunun etraflıca araştırılmasıdır. Programın çerçevesini çizmek ve hangi konuların ele alınıp alınmayacağına karar vermek için öncelikle araştırma yapılması gerekir.

Öneri Formu Hazırlama Aşaması

Öneri formu hazırlama aşamasında konunun hangi dinleyici kitlesine, nasıl bir biçimde ve ne kadar süre ile yapılacağına ilişkin kararlar netleştirilir. Genel olarak araştırmalar yapıldıktan sonra olası programın bütçesi belirlenir ve program taslağı hazırlanır.

Hazırlanan program taslağı ayrıntılandırılarak bir program önerisine dönüştürülür. Program öneri formu hazırlanırken programın süresi, bütçesi, adı, türü, alt türü, konusu, amacı, yayın dili, adedi, yayın yeri, yapım özellikleri, tahmini bütçe, yayın dönemi, periyodu, yayın günü, yayın saati ve süresi belirtilmelidir.

Araştırma ve Planlama Aşaması

Önerisi kabul edilen programcı ilk olarak konu ile ilgili ayrıntılı araştırma yapar. Programın içeriğini oluşturacak malzemeler belirlenir. Nelerin kullanılıp kullanılamayacağına karar verilir. Bu süreçte toplanan yazılı dokümanlar, ses kayıtları, röportajlar, uzman görüşleri, müzikler ve efektler programın içeriğini oluşturabilir.

Metin Yazma Aşaması

Metin yazma aşamasında, programın konusuna ve biçimine uygun olarak metin yazıya dökülür. Önceden belirtilen biçime uygun olarak metin yazılırken yardımcı ögelerin nerelerde kullanılacağı belirlenir. Radyoda program metni hazırlamanın ilk kuralı, yazmadan önce söylemektir. Çünkü radyo programının başarısı konuşma dilinde programları hazırlamasına bağlıdır.

Program konusu metne dökülürken başlıca şu özelliklerden yararlanılmalıdır:

• İlgi Çekmek: Programın dinlenmesi için ilk olarak dinleyicinin ilgisini çekmesi gerekmektedir.

• Merak Uyandırmak: Dinleyicinin ilgisini çekebilmek için öncelikle merak uyandırmalı ve kişinin dikkatini programa yönlendirmelidir.

• Ortak İlgilere Değinmek: Benzerlikler ve ortaklıklar bireyleri birleştiren önemli özelliklerdir. Radyo programcılığında da dinleyicinin ilgisini çekmenin en önemli unsuru onu doğrudan ilgilendiren bir konu ile mümkündür.

• Canlılık Sağlamak: Canlılık sağlamak için kullanılan unsurlar müzik ve efektlerdir. Tek düze ve sürekli yapılan konuşmalar, tekrarlar, gereksiz ve uzun efektler programın ritmini olumsuz yönde etkiler.

• Güldürüye Başvurmak: Özel radyoların en çok dinlenilen saatlerindeki programların hemen hemen hepsi güldürü unsurunu kullanan programlar ve programcılardan oluşmaktadır.

• Samimi Olmak: Programın konusunu seçerken ve o konuyu dinleyiciye aktarırken inandırıcı ve içten olmak dinleyicinin ilgisini çekmek için en önemli unsurdur.

• Dilin Kullanımına Özen Göstermek: Radyo program metinlerinde düşünceler yazı dili ile değil, konuşma dili ile yazılır. Programcı karşısında biri varmış ve onunla konuşuyormuş gibi metnini yazar ve dinleyicinin imgeleme yetisini harekete geçirmeye dikkat eder.

Deneme Aşaması

Deneme aşamasında, metnin yazılmasından sonra ve seslendirme aşamasına geçmeden, yazılan metnin gözden geçirilmesi ve okunması aşamasıdır. Bu aşamada programcı programın süresini önerirken süreyi belirler, müzik kullanılacaksa müziği bulunup dinler, efektlerin amaca uygun olup olmadığını kontrol eder.

Seslendirme Aşaması

Programın dinleyici ile buluşacağı bu son aşama seslendirme aşamasıdır. İyi hazırlanmış program metninin, kötü seslendirilmesi o programın dinleyici ile buluşmasını engeller. Programcı spikerin metindeki yabancı sözcükleri doğru okuyup okumadığını da kontrol etmelidir. Spiker metni seslendirirken teknisyen ses kaydını alır.

Tonmaisterler kurgu programı ile seslendirme sırasında spikerin hatalı okumalarını temizler. Metindeki hatalar kurgu programı ile ayıklandıktan sonra gerek duyulan müzik ve efektler ve konu ile ilgili uzmanlarla, konuklarla yapılan röportajlar eklenir.

Kurgu Aşaması

Bant yayını yöntemi ile hazırlanan programlarda son aşama kurgudur. Ses kurgusu için özel olarak hazırlanmış kurgu programlarından yararlanılabilir. Kurgu ile programı oluşturan müzik, röportaj, efekt gibi unsurlar bir araya getirilir.

Kurgu sırasında da asıl sorumluluk ve karar verme yetkisi programcıya aittir. Günümüz radyo yayıncılığında bant program çok kullanılan bir program çeşidi değildir. Bunun en önemli nedeni bant program için ikinci bir kayıt stüdyosuna ihtiyaç duyulmasıdır.

Zamanlama Aşaması

Zamanlama aşaması bant programlar için geçerli olan bir aşamadır. Kurgusu yapılarak program haline getirilen çalışmanın, yayına hazır hale gelebilmesi için zaman denetimin yapılması gereklidir. Radyo yayıncılığında normalin dışında süre uzunluğu ya da kısalığı yayın akışında önemli boşluklar doğurur. Bu nedenle, bant programlarda kurgusu biten programın önceden saptanan ya da önerilen program süresine uyup uymadığı, kontrol edilir.

Dijital teknoloji, programın süresinin anında öğrenilmesini sağlayarak bu aşamayı kolaylaştırmıştır. Programın kısa olması durumunda süresini arttırabilmek için araya spotlar ya da müzik konulabilmektedir.

Denetleme Aşaması

Denetleme aşamasında, programın, yayın ilkelerine ve programcılık ilkelerine uygun olup olmadığının kontrol edilmesidir. Bu aşamada programcı kendisi programcılık ve yayın ilkeleri açısından programın ön denetimini kendisi yapar. Buna “oto kontrol” ya da “kendi kendine denetim” denir.

Hangi yönetim biçimi ile yönetirse yönetilsin, yayın kurumlarında, programlar yayına girmeden önce denetleyen bölümler vardır. Bu bölümlerin, bu bölümlerdeki görevli kişilerin denetleme ölçütleri ile denetleme aşamaları farklı olabilir. Bir ülkede, programlar yalnızca teknik açıdan ve bir kişi tarafından denetlenirken, bir başka ülkede birden çok ve içerik yönünden sıkı bir denetleme söz konusu olabilir.

Yayın Aşaması

Yayın aşaması program yapımının sona ermesi, gerekli denetiminin yapılmasından sonra, yapımcının, program bandının içine tanıtma formunu da, koyarak yayınla ilgili görevliye program bandını teslim etmesi aşamasıdır. Burada ülkeden ülkeye kurallar değişmekle birlikte, programların, yayından en az, bir gün önce yayın için teslim edilmesi gereklidir.

Yayın Sonrası Değerlendirme Aşaması

Değerlendirme aşaması, programın canlı ya da bant olarak yayımlanmasından sonra, yayının etkisini ölçmek, değerlendirmek üzere yapılır. Yayın sonrası değerlendirme aşaması, yayınların hedef kitle üzerinde ne gibi etkisinin olduğu, verilen mesajın hedef kitle tarafından alınıp alınmadığını, alındı ise yararlanılıp yararlandırmadığının saptanmasını amaçlar.