Ünite 4: Radyo Yayıncılığında Program Türlerinin Sınıflandırılması

Giriş

Düşük maliyetli, hızlı ve pratik olması, radyonun 20. yüzyılın ilk çeyreğinde bütün dünyaya yayılmasını sağlamıştır. Türkiye'de ilk radyo yayını 6 Mayıs 1927'de TTTAŞ (Türk Telsiz-Telefon Anonim Şirketi) eliyle başlamış; radyoculuk özel şirket bünyesinde kurulup işletilmiştir.

1 Mayıs 1964'te radyo ve televizyon yayınları TRT bünyesinde toplanmış, 1990 yılına kadar yayın hizmeti devlet tekelinde gerçekleştirilmiştir. 1990 yılında ilk özel televizyon, 1992'de özel radyolar yayın hayatlarına başlamışlardır. Başlangıçta çoğulculuğun ve demokrasinin sağlanması beklenirken, zamanla ciddi boyutlarda tekelleşme görülmüş, küreselleşmeyle ortaya çıkan bu yeni süreç, çok güçlü uluslararası medya yapılanmalarını ortaya çıkarmıştır.

1980'lerde, deregülasyon, liberalleşme, serbest piyasa ekonomisini benimseme sürecinde, Türkiye'deki her alan gibi medya da yapısal değişikliklere uğramıştır. İletişim teknolojilerinin önü açılmış; dijital teknolojiler iletişim etkinliklerinde ve küresel medya şirketlerinde bir bütünleşme/tekelleşmeye neden olmuştur.

Her ülke kendi yayıncılık ortamını düzenleyebilmek amacıyla yayın birlikleri oluşturmuştur. Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) Türkiye'de radyo ve televizyon yayınlarını düzenlemek ve denetlemek amacıyla kurulmuştur. İnternetle birlikte radyo yayıncılığı, herhangi bir yayın kuruluşuna bağlı olmaksızın yapılabilen bir yayın şeklini almış, radyo yayıncılığı küresel bir boyut kazanmıştır.

Radyo Yayıncılığında Program Türleri

Radyo yayınlarının işlevleri temel olarak;

• Haber verme,

• Eğitme,

• Eğlendirme,

• Mal ve hizmetlerin tanıtımını sağlama,

• İnandırma ve harekete geçirmedir.

Radyo yayınlarının işlevlerini daha çok radyo istasyonunun yayın amacı belirlemektedir. Özel radyoculukla birlikte eğlendirme-dinlendirme ve hoşça vakit geçirme işlevi öne çıkmıştır.

Radyo örgütlerinin özel girişimin elinde olduğu ülkelerde yayının amacı, mal ve hizmetlerin satışını arttırmaktır. Kamusal yayıncılığın temel amacı ise halkın her kesimine haber ve bilgi iletebilmektir. Radyonun okuma-yazma bilmeyi gerektirmemesi ve taşınabilirliği, onu az gelişmiş ülkeler için önemli bir eğitim aracı haline getirmiştir.

Radyo programı; bir kitle iletişim aracı olan radyonun mesajını oluşturan programlar, radyonun temellerini, sözü ve müziği kullanarak hazırlanan radyo metinleri olarak betimlenebilir. Radyo programları, radyonun yayın amacına ve ulusal ya da yerel oluşuna bağlı olarak değişmektedir. Radyo yayıncılığında program türleri şunlardır:

• Haber ve haber programları

• Magazin programları

• Müzik programları

• Drama programları

• Eğitim programları

• Spor programları

• Kültür-sanat programları

• Tanıtım ve reklam programları

• ''Bizi arayın'' programları

Radyo Yayıncılığında Program Türlerinin Temel Özellikleri

Radyolar kapsamına göre; uluslararası, ulusal, bölgesel ve yerel, sermayesine göre; kamu, özel, gönüllü kuruluşlara bağlı radyolar, yayın türlerine göre de; bir türde (tematik) yayın yapan ve karma yayın yapan radyolar olarak sınıflandırılabilir.

Radyo istasyonunun özelliği ne olursa olsun, radyo programları hazırlanırken, izleyicilerin yaş, cinsiyet, eğitim, yerleşim yeri, meslek, sosyo-ekonomik düzey gibi özellikleri dikkate alınmalıdır. Radyo programları, yapım özellikleri ve içerik açısından birbirinden farklıdır.

Haber ve Haber Programları

Olayı doğru ve gerçeğe en yakın biçimde aktarmak amacıyla yapılan haber, aktarılacağı iletişim aracına bağlı olarak, yayına hazırlama aşamasında farklılaşır. Dinleyiciyi yeterince bilgilendirmek ve günlük can alıcı olayları araştırıp tartışarak doğruları ortaya çıkarmak, radyo yayıncısının temel görevi olmalıdır.

Radyo haberinin özellikleri şunlardır:

• Radyonun haber dili sade olmalıdır.

• Radyo anlık bir kitle iletişim aracıdır.

• Radyo haberi esnektir.

• Radyo haberi canlıdır.

• Radyo haberi değişim içerisindedir.

• Radyo haberi etkileşim içerisindedir.

Haber ve haber programları;

• Günlük ara ve ana haber bültenleri,

• Tartışma ve yorum programları,

• Haber röportaj programları ve

• Haber belgesel programları olarak sınıflandırılır.

Günlük ana haber bültenlerinde, en çok dinlenilen zaman diliminde, on ile on beş dakikalık bir sürede, ulusal, uluslararası ve yerel düzeyde, günün toplumsal, siyasal ve ekonomik gelişmeleri aktarılır.

Ana haber bültenlerinin dışında, günün gelişen olayları ara haber bülteniyle dinleyiciye aktarılır. Radyo yayınlarında haberi sunmakla yükümlü kişiler olan sunucular, kültürlü, birikimli, sosyal sorunlara ilgili ve gündemi takip eden kişiler olmalıdırlar.

Haber röportaj programları, radyo ve televizyon haberlerinde bilgi almak için en sık başvurulan yöntemlerden biridir. Röportajlar;

• Haber röportaj,

• Özel röportaj,

• Telefonla röportaj ve

• Sokak röportajı (vox pop) olmak üzere dört başlıkta değerlendirilmektedir.

Haber belgesel programları daha çok televizyon program türleri içinde yer almaktadır. Radyo haber belgeselinde derinlemesine bir araştırma yöntemiyle programa konu olan olay ya da olgu açıklanmalı, dinleyicinin hayal gücünü kullanabilmesi için sözün yanında müzik ve efektten de yararlanılmalıdır.

Magazin Programları

İngilizcede ''dergi'' anlamına gelen ''magazine'' kelimesinden Türkçeleştirilen magazin ifadesinden, televizyonda ünlülerin özel yaşamlarını gösteren programlar anlaşılmaktadır. Oysa magazin programı, dergilerde olduğu gibi, belirli bir dinleyici grubuna yönelik olarak, detaylı planlanmış ve içerikleri özel olarak belirlenmiş programlardır. Birbirinden farklı ancak hem güncel, hem de eğlenceli ve ilgi çekici konular ve kimi zaman da konuklar dengeli bir biçimde programın bütününü oluşturmaktadırlar.

Müzik Programları

Müzikle ilgili bilinç oluşturmak ve kaynaklandığı kültürü ile birlikte müziği aktarma amacı taşıyan, ağırlıklı unsuru müzik olan program türüdür. Program içeriği ağırlıklı olarak müzik olan yapımlarda müzik türü hakkında bilgi vermenin de amaçlanması gerekir. İşitsel bir araç olan radyoda, ses ve müzik temel öğelerdir.

Dünyada ve Türkiye'de özel radyoculuğa bakıldığında ticari radyoların, içerik olarak kendilerini daha çok müzikle tanımladıkları görülmektedir. Günümüz yayıncılığında, maliyeti düşük ve dinleyicinin çaba harcamasını gerektirmeyen programlar üretilmekte; kitleler günlük yaşamın sıkıntılarından uzaklaşmak adına yoğun bir eğlence ve tüketim kültürünün parçası haline getirilmektedir.

Radyonun sahipliği, yönetim şekli, yapılanma biçimi, saptanan amaç ve hedef kitle gibi özellikler radyoda hangi müzik türlerine, hangi biçimlerde ve oranlarda yer verileceğini belirlemektedir. Özellikle ticari radyolar için dinleyicinin beğenisi, müzik seçimini belirleyen tek etmendir.

Müzikal öğelerin arasına hem eğlendiren hem de bilgilendiren unsurların konması dinleyicinin ilgisini arttırabileceği gibi, toplumsal olarak bir katkı da sağlamış olacaktır.

Drama Programları

Radyo oyunları, dinleyicinin hayal gücüne seslenerek dinlediklerini zihninde canlandırmasına olanak sağlar. Radyo oyunları, karşılıklı konuşmalara dayalı, radyo ve televizyon diline uygun bir biçimde ya orijinal bir metne ya da edebi bir esere dayalı olarak hazırlanmış seri, dizi, tek oyun ya da dramatik belgesel biçimleri ile oluşturulmuş programlar olarak tanımlanmaktadır.

Drama programları; radyo oyunları, arkası yarınlar ve radyo tiyatrosu olarak yapım biçimine göre farklılaşmaktadır. Gereği gibi işlenirse drama programlarından çocukların, yetişkinlerin hatta meslek gruplarının eğitiminde yararlanılması mümkündür.

Eğitim Programları

Toplumu oluşturan bireylerin sosyal ve kültürel olarak gelişmesine katkıda bulunan programlardır. Dinleyicilerin sosyal, kültürel, ekonomik ve hukuki gelişmeler hakkında bilgi ve kültür düzeyinin arttırılmasını amaçlar. Radyo eğitim programları, yayının yapıldığı ülkenin koşullarına göre değerlendirilmelidir.

Türkçeyi yetkinlikle ve doğru kullanabilmek için de kitle iletişim araçlarına, özellikle radyoya önemli bir görev düşmektedir. TRT radyolarında yer alan eğitim programlarının alt türleri şu şekilde sınıflandırılabilir:

• Çocuk programları

• Örgün eğitim programları

• Yaygın eğitim programları

• Eğitim spotları

• Sağlık programları

• Bilgi beceri programları

• Gençlik programları

Çocuk programları; çocukların yaş, eğitim ve gelişim düzeylerini dikkate alarak, pedagoglarla birlikte çalışarak, çocuğa olumlu davranışlar kazandırmayı amaçlar. Kişilik gelişimini sağlamak ve bilinç düzeyini arttırmak öncelikli amaçlar arasındadır. Bu programlarda çocuğu sosyal yaşama hazırlayabilecek, duygusal, zihinsel, ahlaki gelişimlerine katkıda bulunabilecek içeriklerle beslemek önemlidir.

Örgün eğitim programları, her seviyede okul eğitimlerine yardımcı olmayı amaçlayan programlardır.

Yaygın eğitim programları, okula devam etme olanağı bulamayan insanlara yönelik olarak hazırlanır. Bu içerikler, başka bir iş yaparken bile dinlenebilen radyo aracılığıyla ulaştırılabilir.

Eğitim spotları; reklâm gibi, kısa ve dikkat çekici yapımlardır, yayınlanmaları kanunen zorunludur.

Sağlık programları, dinleyicilerin sağlık sorunları hakkında bilgilendirilmesi için sağlığa ilişkin her konu hakkında hazırlanan programlardır. Bu tür programların sağlıklı yaşam için gerekli bilgileri aktaran, hastalıkların hangi uzmanlık alanında izlenmesi gerektiği konusunda bilgilendiren programlar olması gerekmektedir.

Bilgi beceri programları; uzmanlık ve beceri gerektiren işleri, bunların yapım aşamalarını dinleyiciye aktaran ve bu yolla dinleyicilere bilgi ve beceri kazandırmayı amaçlayan programlardır.

Gençlik programları; 12-24 yaş grubundaki dinleyicileri hedef alan, gençlerin ortak özellik ve ihtiyaçlarına göre sorunlara çözüm yolları öneren programlardır. Bu programların gençlerin sosyal, duygusal, ahlaki gelişimlerini olumsuz yönde etkilememesi için özen gösterilmeli; onların hayata hazırlanmasına yardımcı olacak, eğitirken eğlendirecek programlar olmasına çaba sarf edilmelidir.

Spor Programları

Sporun çeşitli alanları ile ilgili önemli olayların dinleyiciye duyurulduğu, haberler ve olayların derinlemesine ele alındığı programlardır. Tematik yayıncılık anlayışı, beraberinde spor radyolarını da doğurmuştur.

Spor programları da kendi içinde;

• Spor bülteni,

• Spor karşılaşmaları ve

• Spor haber programları olarak alt türlere ayrılmaktadır.

Spor bülteni, ana haber bültenlerinin sonunda yer alabileceği gibi, haber amaçlı kanallarda ya da kendisini spor kanalı olarak tanımlayan kanallarda gün boyu belirlenmiş saat dilimlerinde dinleyiciye sporla ilgili gelişmeler aktarır.

Spor karşılaşmalarının temel amacı, spor karşılaşmalarını dinleyiciye aktarmaktır. Karşılaşma süresince kayıt ya da canlı olarak yayın yapılır.

Spor haber programları ise, kamuoyunun spor konusundaki olayları, karşılaşmaları ve gelişmeleri ele alan ve gerektiğinde değerlendiren programlardır. Spor konusunda donanımlı kişilerin, taraftarların, sporcuların ya da yorumcuların katılımıyla konusu spor olan haberler dinleyiciye aktarılmaktadır.

Kültür-Sanat Programları

Kültürel anlamda birikimli kişiler, uzman konuklar ile tarihin, sanatın ve kültürün çeşitli alanlarının derinlemesine görüşüldüğü programlardır. Özel radyolarda pek sık görülmeyen radyo program türlerinden biridir.

RTÜK, kültür ve sanat programlarının amacını, ''Kültürel değerleri aktarmak, tüm dünyadaki kültürlerin tanınmasını sağlamak, bireyi çağdaş kültürel birikimlerle donatmak'' olarak tanımlamaktadır. Bu tür programlar, kamu hizmeti olarak yayıncılık modeli anlayışını benimseyen radyo istasyonlarının öncelik verdiği programlardır.

Kamusal yayıncılığın amacı, halkın her kesimine seslenebilmek, bilgi ve bilinç düzeyini arttırmaktır. TRT'de yer alan kültür sanat programları;

• Belgesel programlar,

• Bilgi-kültür yarışmaları,

• Sanat programları ve

• Sohbet programları olarak sıralanabilir.

Belgesel programlar; gerçek olaylar, kişiler ya da doğanın kendi akışı ve çevresi içinde doğal bir biçimde ya da gerçeğe yakın ya da gerçek izlenimi veren bir biçimde gerçekleştirilen yapımlardır.

Bilgi kültür yarışmaları, eğitim ve bilgi aktarımı için de kullanılabilen, toplumun kültür seviyesinin artmasına yardımcı olan programlardır. Ayrıca, dinleyicide merak duygusu uyandırarak programın dinamikliğini arttırabilmektedir.

Sanat programları; herhangi bir sanat türü ile ilgili olarak bilgilendirme, tanıtma ya da etkinlik veya gelişmelerden haberdar etme amacıyla hazırlanan programlardır.

Sohbet programları ise tarihi ya da kültürel unsurları konu alabilen, söze dayalı programlardır. Temel amaç, bilgilendirici bir söyleşinin gerçekleştirilmesidir. Kültürel olarak birikimli kişiler ya da uzman konuklar ile tarih, sanat, kültür gibi alanlarda çeşitli konuların derinlemesine görüşüldüğü programlardır.

Program Programları

Program tanıtımları, radyoda yer alan programların yayın gününün ve saatinin, program içeriğinin, varsa konukların günler öncesinden dinleyiciye duyurulduğu tanıtım spotlarıdır; dinleyicide merak uyandırmayı amaçlar.

Tanıtım ve Reklam Programları

Reklâm programları, bir ürün veya hizmetin, alım, satım ya da kiralanmasını sağlamak, bir amaç ya da düşünceyi yaymak, reklamcının istediği etkileri oluşturmak amacıyla ücret veya benzer bir karşılık ile iletim zamanı tahsis edilen, kamuya yönelik duyurular olarak tanımlanmaktadır.

Radyo programcılığında reklâmlar;

• Reklâm kuşakları,

• Özel tanıtıcı reklâm programları ve spot reklâmlar,

• Doğrudan satış reklâmları ve

• Program desteklemesi olarak sınıflandırılmaktadır.

Reklâm ve yayın kuşağı, radyo yayın akışı içerisinde her türlü programın başında, arasında ya da sonunda yayınlanan reklâmlardan oluşmaktadır.

Özel tanıtıcı-spot reklâm; bir ürün, hizmet veya kuruluşun tanıtıldığı, söz ve müzik içeren tek bir reklâmı ifade eder.

Doğrudan satış reklâmları; reklâmı yapılan ürün ve hizmetlerin alımını, satımı ve kiralanmasının, reklâma cevap veren, reklâmı gördükten sonra sipariş veren kişinin adresinde gerçekleştirileceği veya sağlanacağı mesajını veren reklâmlardır.

Program desteklemesi ise yapımı ya da yayını gerçekleştirilecek radyo programlarının veya bu programlarda kullanılan görsel ve işitsel eserlerin üretimi dışında faaliyette bulunan gerçek veya tüzel kişilerin, kendi adını, markasını, logosunu veya faaliyetlerini tanıtmak amacıyla bir programın finansmanına doğrudan veya dolaylı bir biçimde, ayni veya nakdi destek olmaları şeklinde gerçekleşmektedir.

Pek çok radyo istasyonunun, düşük maliyetli ve eğlenceli olması nedeniyle çokça tercih ettiği bir program türüdür. Sunucu, bir tartışma konusu belirler, dinleyiciler konuyla ilgili görüşlerini telefonla programa katılarak ifade ederler.

Çok ilgi gördükleri için, ''cinsellik'' ve ''magazin'' özel radyoların tercih ettiği konular arasındadır. Bu programların sunucuları genellikle dinleyiciler tarafından tanınan ve sevilen kişilerdir. Bu programcılar gerektiğinde telefon bağlantısını kontrol edebilecek pratik zekâya sahip olmalıdırlar.