Ünite 2: Radyo Stüdyoları

Giriş

Haberleşme ve iletişim olgusu çok Eski Çağlardan günümüze kadar toplumlar ve insanlar arasında, yaşamın vazgeçilmez bir ihtiyacı olmuştur.

Elektromanyetik dalgalar ile veri aktarılmasının sonucu olarak ortaya çıkan radyo, kitle iletişim tarihinin en önemli araçlarından birisidir. İtalyan Guglielmo Marconi, elektromanyetik dalgalar yoluyla insan sesinin gönderilmesi deneyini 1895 yılında İtalya’da gerçekleştirmiştir ve radyonun mucidi olarak anılan ilk kişidir. Radyo alıcıları, elektromanyetik dalgalar yoluyla yayın yapan radyo istasyonlarından alınan veriler ses sinyallerine çevrilebilen cihazlardır. Radyo yayınları 1920’li yıllarda tüm sanayileşmiş ülkelerde ortaya çıkmaya başlamıştır. 1935 yılında FM bandının bulunması ve kullanılmaya başlanması parazitsiz ve daha kaliteli ses yayını yapma imkanı sunmuştur.

Günümüz radyo yayınları internetin altyapısını oluşturduğu küresel iletişim ağları yoluyla birlikte, radyolar sesini karasal etki alanın çok ötesine ulaştırabilmektedir. Radyo yayın içeriklerinin haber verme, eğitim, propaganda, reklam ve eğlendirme gibi beş temel işlevi vardır. Radyo programları kendi yayın içeriklerini karşılayacak şekilde çeşitli birimlerden oluşan ve özel teknik cihazlarla donatılmış stüdyolarda üretilmektedir.

Radyo Stüdyolarında Temel Bölümler ve Stüdyo Türleri

Radyo stüdyoları programların hazırlanması, seslendirilmesi ve kontrol edilmesi için çeşitli teknik cihazlarla donatılmış özel odalardır. Dış kaynaklı ve istenmeyen seslerin yayına girmesini engellemek amacıyla ses yalıtımlı tasarlanmıştır. Radyo stüdyoları kullanım amaçları ve yapısal planlamalar doğrultusunda çeşitli bölümlere ayrılmaktadır. Radyo stüdyo birimleri en temelde, ses kayıtlarının alınıp kurgulanarak yayına hazırlandığı “yayın stüdyoları” ve doğrudan yayının yapıldığı “yapım stüdyoları” olmak üzere iki başlık altında toplanabilir.

Stüdyoların kullanım amacına bağlı olarak da boyutları değişir. Genellikle cam bir bölme ile birbirinden ayrılmış iki küçük odadan oluşan temel radyo stüdyosu, yayın için içeriklerin hazırlandığı yapım stüdyosu ve canlı olarak yayınların yapıldığı yayın stüdyosu olmak üzere iki küçük odadan oluşmaktadır. Günümüz iletişim ve yazılım teknolojilerinin getirdiği avantajların neticesinde, tek bölümlü bir stüdyo odası içinde çok az kişinin yayınları gerçekleştirdiği stüdyolar giderek yaygınlaşmaktadır. İnternet üzerinden amatör olarak yapılacak radyo yayınlarında ise, çevrimiçi olan bir bilgisayar ve mikrofon donanımı yeterlidir.

Yayın Stüdyoları:
Radyo yayının canlı olarak gerçekleştiği stüdyodur.

Akvaryum Yayın Stüdyosu: Ses geçirmez cam bir bölme ile ayrılmış kontrol/kumanda odası ve sunucuların canlı yayınlarını gerçekleştirdiği odadan birbirlerini görerek, koordineli bir şekilde çalışmaları için planlanmış stüdyolardır.

Yazılım Tabanlı Yayın Stüdyosu: Yazılım tabanlı yayın stüdyosu bilgisayar ve ilgili radyo yazılımlarının tüm yayın otomasyonunu gerçekleştirdiği en yaygın stüdyo türüdür. Günümüzde, özellikle dijital yayın yapan tüm radyo kuruluşlarında bu tür yayın stüdyoları vardır.

Yayın Kontrol/Kumanda/Sistem Odası: Stüdyo yçnetim odası, stüdyo ile bağlantılı yazılımların, okuyucu teypler bulunan, stüdyodan gelen seslerin saptandığı, yönetmenin, yapımcının bulunduğu odadır. Radyo ile ilgili yayın otomasyon yazılımı, sunucular ve arşiv yazılımı bu odada tutulur. Radyonun kalbi olarak ifade edebiliriz.

Yapım Stüdyoları:
Ses kayıt ve düzenleme işlemlerinin yapıldığı ve radyoda yayınlanacak program kayıtlarının alınıp çeşitli yazılım ve cihazlar yoluyla kurgulandığı prodüksiyon odasıdır.

Haber Stüdyosu: Radyonun yayın politikasına bağlı olarak haberlerin yayına hazırlandığı ya da doğrudan sunulduğu stüdyodur.

Ses/Müzik/Enstrüman Kayıt Stüdyosu: Yayın ve diğer stüdyo tiplerinden mekansal olarak daha geniş olarak planlanan müzik stüdyoları, canlı müzik performanslarının ya da eğlence programlarının gerçekleştirildiği büyük stüdyolardır.

Drama Stüdyosu: Drama stüdyoları özel ses efektlerinin canlı olarak eklenebildiği teknik cihaz ve yazılımlarla kontrol edilen ve ses sanatçılarının seslendirme yapabilmelerine olanak tanıyan stüdyolardır.

Arşiv Odası: Ses dosyalarının bilgisayar diskinde fazla yer kaplaması sonucunda bütün radyo arşivlerinin bilgisayarda depolanmasını kolaylaştırır.

Radyo Stüdyolarında Kullanılan Cihazlar ve İşlevleri

Radyo stüdyolarının türlerine ve yayın planlamalarına bağlı olarak seçilecek cihazlar farklılaşmaktadır. Günümüz teknolojik koşulları geliştikçe radyo stüdyolarında kullanılan cihazlar da değişmekte ve yerlerini çok daha fonksiyonel cihazlara bırakmaktadırlar.

Yayın Mikseri:
Yayın mikseri CD çalar, bilgisayar, enstrüman ve baülı mikrofonlar gibi pek çok kaynaktan gelen cihazın bağlanarak ortak bir platformdan harmanlanmasını ve kontrol edilmesini sağlayan araçtır.

Mikrofonlar:
Akustik enerji mikrofon tarafından elektrik enerjisine çevrilir ve elektrik enerjisi hoparlör tarafından tekrar akustik enerjiye çevrilir. Mikrofonlar yapılarına ve yönel özelliklerine göre çeşitli türlere ayrılır.

Yapılarına Göre Mikrofonlar: Radyo çalışmalarında en çok kullanılan mikrofon türleri kondansatör mikrofonlar ve dinamik mikrofonlardır:

• Dinamik Mikrofonlar: Düşük bir frekans tepkisine sahip oldukları için sadece çok yakında bulunan seslere karşı duyarlıdır ve genellikle her yönden gelen sesleri algılar.
• Kondansatör Mikrofonlar: Radyo yayıncılığında çoğunlukla kondansatör mikrofonlar kullanılmaktadır. Kondansatör mikrofonlar harici bir enerji beslemesine ihtiyaç duyarlar.

Yönel Özelliklerine Göre Mikrofonlar: Mikrofonlar ses toplama biçimlerine göre üç gruba ayrılır:

1. Tek yönlü mikrofonlar: Kardioid mikrofon olarak da tanımlanır. Özellikle mikrofon diyaframının önü yönünden gelen seslere karşı çok daha duyarlıdır.
2. Çok yönlü mikrofonlar: Bu mikrofonlar her yönden gelen seslere karşı duyarlıdır. Bu mikrofonun ortamdaki diğer seslere karşı da daha duyarlı olacağı göz ardı edilmemelidir.
3. İki yönlü (çift) mikrofonlar: İki yöne karşı algılama özelliği mikrofonlardır. Genellikle sunucu ve konuktan ya da iki sunucudan oluşan programlarda kullanılır.

Bilgisayarlar:
Radyo istasyonlarında yayın otomasyon yazılımı gibi programların kurulacağı, radyo prodüksiyonu ve ses işleme yazılımlarının kullanılacağı pek çok bilgisayara ihtiyaç duyulmaktadır.

Yayın Otomasyon Yazılımları:
Bir radyo istasyonun ihtiyaç duyduğu her türlü yazılım desteğine sahip birçok yayın otomasyon yazılımı mevcuttur. Bu tür yazılımlar sayesinde müzik dosyalarının düzenlenmesi, seslerin arşivlenmesi, seslere efekt eklenmesi gibi özelliklerin dışında, radyo çalışanlarına istenilen düzeyde yetkilendirme ve uzaktan yayın kontrolü gibi pek çok özellikler de sunulabilmektedir.

CD ve DVD Çalarlar:
CD ve DVD gibi cihazlar yayın mikserine bağlı olarak doğrudan yayına müzik verilmesi gibi işlevleri sağlar.

Kulaklık Dağıtım Amplifikatörü:
Kulaklık çoğaltıcı hem kişiyi yönlendirme hem de tüm yayını birden kişinin dinleyebilmesi için kullanılır.

Referans Ses Monitörleri:
Radyo yayınına gönderilecek ses sinyaline ait işitsel ve teknik kalite kontrollerinin yapılabilmesine olanak sağlayan monitörlerdir.

Kod Çözücü Ünite:
İnternet yayını için kontrol ünitesidir.

Dijital İnternet Yayın İşlemci Kartı:
Radyonun sahip olduğu internet bant genişliğine bağlı olarak yayını çevrim içi yapmayı sağlar. Bant genişliği, ulaşılmak istenen kişi sayısını belirler.

Cihaz Dolabı:
Yayın otomasyon sistemlerinin birbirine entegre edilebileceği, aynı zamanda düzenli bir şekilde kontrolün sağlandığı montaj ünitedir.

Tüner:
Amaç, vericiden gelen yayın çıkışını kulaklık çoğaltıcı üniteye yönlendirerek, yayın stüdyosunda program yapmakta olan yönetmen, programcı ve konuğun duymasını sağlamaktadır.

Enerji Dağıtım Ünitesi:
Kumanda odasındaki cihaz dolapları, kulaklık çoğaltıcı gibi tüm cihazlar enerji kaynağını buradan alırlar.

FM-AM İşlemci:
Yayın çıkışını yayın yapılacak FM ya da AM frekans genişliğine göre ayarlayan cihazdır.

Radyo Link:
Bir adet aktarıcı anten bir adet anteni bulunur. Gönderici link genellikle radyo stüdyosuna en yakın çatı türü bir yükseltinin üstünde konumlandırılırken, alıcı linki vericinin bulunduğu mekanda bulunur.

Radyo Vericisi:
Radyo stüdyosundan yapılan ve linkler vasıtası ile aktarılan yayınların radyo dalgalarına çevrilerek radyo alıcılarına ve hedeflenen kitleye ulaşmasına yarar.

Radyo Stüdyolarında Görev Alan Kişiler ve Görevleri

Radyo yayınları, yukarda değinilen çeşitli stüdyolarda yayın ve yapım süreçlerini gerçekleştirmek üzere, idari, yaratıcı ve teknik anlamda uzman kişiler tarafından gerçekleştirilmektedir.

Radyo Yöneticisi:
Radyo yayın istasyonun ilgili teknik ve içerikle ilgili müdürlerin bağlı olduğu idari ve finansal kurum yöneticisidir.

Program Müdürü:
Radyo istasyonu tarafından yayınlanacak programların kurumun yayın politikası çerçevesinde yapılmasından, yürütülmesinden ve koordinasyonundan sorumludur.

Program Yapımcısı:
Radyo program yapımcısı, bir radyo programının düşünce aşamasından yayın aşamasına getirilme sürecinde ilgili kişilerle görüşen ve programın gerçekleşebilmesi için çalışanları bir araya getiren kişidir.

Program Yönetmeni:
Radyo programlarında yapımcı ve sunucuyla iş birliği yaparak, radyo programının gerçekleştirilmesinde görevli olan çalışanları ve program akışını yönetir.

Radyo Programcısı:
Radyo yapımcısının uygun gördüğü radyo programını canlı yayın ya da banttan yayın halinde kendi sesiyle sunan kişidir.

Haber Sunucusu:
Genellikle haber bültenlerinin ve haber programlarının hazırlanması ve sunumunda görev alan kişilerdir.

Yayın Yönetim Şefi:
Teknik birimlerde görev alır. Yayından sorumlu olan program görevlileri ile teknik görevliler arasındaki işleri düzenlemekle görevlidir.

Yayın Mühendisi:
Yayın mühendisi, radyo yayınından teknik olarak sorumlu olan ve teknik birimin başında bulunan kişidir.

Ses Teknisyeni:
Radyo işletmesinde sesin standartlara uygun kalitede kaydedilmesinden ve mikser çıkışından yayına gönderilmesinden sorumludurlar.

Kurgu Operatörü:
Özellikle radyo istasyonlarının yapım stüdyolarında görevli bu kişiler; radyo programları, program tanıtımları, reklamlar gibi hazırlanması için gerekli olan sesleri bir araya getirerek kurgularlar ve yayın otomasyonuna hazır hale getirirler.

Radyo Stüdyolarının Mekânsal Özellikleri

Radyo bina ve stüdyoları alanında uzman olan mühendisler tarafından projelendirilip tasarlanırlar. Stüdyolarda genellikle dışarıya açılan pencereler bulunmaz ve bu sebepten stüdyoda havalandırma son derece önemlidir. Havalandırma sistemi olmayan stüdyo düşünülemez. Ancak bu havalandırma sistemlerinin ve aydınlatma sistemlerinin oda akustiğini bozmayacak türde, sessiz çalışması gerekir. Bir stüdyo için en iyi oralar, amaca bağlı olarak, akustik uzmanlarınca yapılır.

Radyo İstasyonu İşletmeciliği ve Organizasyon Yapısı

Radyo yayıncılığının dinleyiciye doğrudan ulaşması ve oldukça büyük bir kitleye hitap etmesi noktasında ülkenin siyasal, ekonomik ve kültürel özellikleri bağlamında örgütlenişini ve yönetim sistemini de belirlemektedir. Türkiye’de radyo yayıncılığı ve işletme sahipliği 1990’lı yıllara kadar TRT’nin tekelinde gerçekleşmiştir. 1990’lı yıllardan itibaren Türkiye’de özel radyo şirketleri çok çeşitli kişi, kurum ve kuruluşlar tarafından sermaye konularak oluşturulmuştur.

Radyo İşletmeciliği ve Yayın Sistemleri:
Radyo yayınını gerçekleştirmek ve yönetmek adına kurulan radyo işletme ve yayın sistemleri kamusal/devlet, özel ve kurumsal olmak üzere üç başlık altında toplanabilir:

1. Kamusal/Devlet Sisteminde Yayıncılık: Radyo istasyonlarının kuruluşunda ve yönetiminde doğrudan devletin öncül olduğu ve tüm sermayesi bağlı olunan devlet tarafından finanse edilen yayıncılığı ifade eder.
2. Özel/Ticari Yayıncılık: Radyo istasyonlarının kurulunun doğrudan kişi ya da özel şirketler tarafından finanse edildiği yayıncılık türüdür.
3. Kurumsal Radyolar: Ülke içindeki kamu ve özel kuruluşların gerek duyduğu hizmetlerin görülmesi amacıyla kurulurlar.

Radyo İstasyonlarının Organizasyon Yapısı:
Radyo istasyonlarının frekansları yayın alanlarına göre şu şekildedir:

• Ulusal Radyo İstasyonları: Türkiye’deki tüm bölgelere yayın yapma yetkisine sahip olan radyo kanalları.
• Bölgesel Radyo İstasyonları: Türkiye’nin yedi bölgesinden herhangi birine yayın yapan radyo kanalları.
• Yerel Radyo İstasyonları: Türkiye’nin sadece herhangi bir ilinde yayın yapan radyo kanalları.

Telif Hakları:
Radyolar tüm sanatçı, müzisyen, söz yazarı, besteci ve prodüktörlerin telif haklarını ödemek zorundadırlar. Fikir sahiplerinin haklarını korumak amacıyla çeşitli birlikler oluşturulmuştur. Bu oluşumlar telif alanında uluslar arası sözleşmelerin uygulanması ve müziğin izinsiz kullanılmasının önlenmesi yönünde hükümetlerle iş birliği içinde çalışmaktadırlar.