Ünite 6: Stüdyodan Evlere

Radyo ve Yayınlar

Radyo yayınlarının amacı haber, reklam, farklı program türleri, müzik yayını gibi yapımlarını dinleyicilerine ulaştırmaktır. Bu üretimlerin gerçekleştirilebilmesi, radyodan dinleyicilerine ulaştırılabilmesi için pek çok şeye ihtiyaç duyulmaktadır. Öncelikle üretimin son haline geleceği, bir mekan ve bu mekanın işlevini yerine getirebilecek çeşitli teknik donanım ve yazılımlar; bir başka deyişle, radyonun varlığını ortaya çıkaran ses ve bu sesin farklı biçimlerde işlenerek iletimi için oluşturulan sistem. Mikrofonlar, ses masası, çalıcı ve kaydedici ortamlar ve bunların bir arada bulunduğu stüdyolar ile yayınları dinleyicilere ulaştıracak son noktadaki anten ve verici iletim sistemleri.

İyi bir yayın için kullanılan mikrofonlar, ses masaları gibi teknik aletlerin, ses seviyelerinin, ses kalitesinin iyi bir teknikle sağlanması gerekmektedir. Teknik elemanların yanı sıra, programlarının başarılı olabilmesi açısından programcıların da teknik ayrıntılardan haberdar olması ve cihazları yetkin bir biçimde kullanabilmesi önemlidir. Başarılı bir radyo yayınında program içeriği ve programcı yanında standartlara uygun teknik ayrıntıların tam anlamıyla sağlanması ve işletilmesi gereklidir.

Ses Kaynakları Olarak Okuma ve Kayıt Ortamları

Analog ses kayıtları, makara bantlı kayıt cihazı, kaset kaydedici, kartuş cihazları gibi ses kayıt cihazları aracılığı ile makara bant, kaset veya kartlara yapılmaktadır. Ses kaydı, manyetik band adı verilen bir şerit üzerine kaydedilerek gerçekleştirilmektedir.

Makara bantlı ses kayıt cihazlar, manyetik ses kayıtlarının yapılmasını sağlayan kayıt cihazlarından biridir. Farklı amaçlar içeren 3 farklı manyetik kafadan oluşmaktadır:

1. Kayıt kafası: Elektrik enerjisini manyetik enerjiye dönüştürür ve ses kaydeder.
2. Okuma kafası: manyetik enerjiyi elektrik enerjisine dönüştürür ve sesi okur.
3. Silme kafası: Manyetik izleri kayıt cihazından siler.

Kasetçalar ya da teyp çalar cihazlar, kaset bantlar ile çalışırlar. Avantajları: Taşınabilme kolaylığı, hafifliği ve küçük olmasıdır. Dezavantajları: düşük kalite kayıt, ses kalitesinin istenilen düzeyde olmaması, kolay kurguya olanak tanımaması. Bu tür cihazlar genellikle, müzik, güncel olayların aktarılması ve aircheck (canlı yayın kayıtlarında anonsların kaydedilmesi) kayıtlarını gerçekleştirmek amaçlı kullanılmıştır.

Kartuş cihazları, 1950’lerin sonundan itibaren okuma ve kayıt süreci için kullanılmaya başlamıştır. Makara bantlı ses kayıt cihazlarının yüksek kalite sağlamasına karşın, makarayı takmak ve başlangıç noktasını bulabilme konusunda bazı engellerinin olması kartuş cihazlarının bu problemi çözmek için geliştirilmesine neden olmuştur.

Tüm yayın boyunca, yayınlanması istenen reklam, radyo istasyonunu tanımlayan anonslar, kamu spotları gibi zamanında yayınlanması gereken kısa ses kayıtları için kullanılmaktadır.

Sayısal teknolojinin radyo alanında kendine geniş bir yer bulması, sayısal okuma ve kayıt cihazlarının analogdan sayısala doğru bir geçiş yapmasına neden olmuştur. Sayısal teknoloji, okuma ve kayıt sistemlerinde döner kafalı ve optik sistemlerini radyo yayıncılığında kullanılan başlıca sayısal sistemler olarak getirmiştir.

Döner kafalı kayıt ve okuma sistemleri (R-DAT), optik kayıt ve okuma sistemleri yerini alıncaya kadar oldukça verimli kullanılmış ve halen radyo yayıncılığında da kullanımı devam eden sayısal sistemlerdendir. İlk olarak 1970’li yıllarda makara bantlı ses kayıt cihazlarının yerine kullanmaya başlamışlardır. Ses kayıtlarında DAT olarak bilinen kasetler kullanılmaktadır. Yüksek kalitede ses kaydı, depolanması ve kaydı yapılmış olan sesin dinlenmesi, yayın sırasında sağladığı kolaylıklar, küçük boyutlu olması gibi özellikleri ile yayıncılar açısından oldukça popüler hale gelmiştir.

Optik kayıt ve okuma sistemleri, manyetik sistemlerden 100 kat fazla veri depolamaya olanak sağlayan, daha düşük maliyetli, uzun ömürlü sistemlerdir. Kompakt diskler (CD), MiniDisk (MD), DVD kayıt ortamlarının başlıcaları arasında sayılabilir.

• MD, CD ve DVD’ler önceden kayıt yapılan ve birden fazla baskı sistemiyle çoğaltılabilen,
• CD-R ve DVD-R, bir kere yazılabilen ve silinip değiştirilemeyen, manyetik disklerle aynı özelliklere sahip,
• MD ve CD-RW, silinebilen ve üzerine yeni ya da farklı kayıtların yapılabildiği optik sistemlerdir.

MiniDisk (MD), kullanıcılarına silinebilmesi ve tekrar kayıt yapılabilmesi, yazılı verilere kolay ulaşımın yanında ekonomik olması gibi kolaylıklar sağlamaktadır.

Radyo Stüdyoları

Radyo istasyonunda stüdyodan yayınların alıcılara ulaşması için verici, link ve anten sistemlerine ihtiyaç duyulmaktadır. Radyo yayıncılığında AM ve FM yayın hizmetleri ses iletişiminin gerçekleşmesinde kullanılan sistemlerdir. Verici ve anten sistemleri birbirinden ayrı bir alana yerleştirilerek, program nakilleri stüdyo-verici bağlantısıyla sağlanmaktadır. Bir AM radyo istasyonunun verici anteni, basit bir istasyon kulesinden oluşmaktadır. Kulenin yüksekliği, istasyonun ilettiği frekansa bağlıdır. FM iletim antenleri genellikle kapsama alanı içinde yer alan topluluğa yakın bir yerde ve mümkün olduğunca yüksek bir kulenin üzerinde yer almaktadırlar. FM’in kısa dalga boyu sinyalleri doğrusal olarak hareket ettiğinden ve engellerin etrafında dolaşamadığından, kule genelde bölgenin en yüksek yerine yerleştirilir. Kısa dalga boyuna sahip olmasından dolayı, AM antenlerinden daha küçüktürler.

Radyo yayıncılık hizmetlerinde stüdyoda oluşturulan program materyalinin yayınlanması için vericiye taşınmasında en önemli iletim zinciri ise, link oluşturmaktadır. Linkler 3 kategoride incelenir:

1. Destek Linkleri: Haber desteği ve diğer uzak yapım materyalini şebeke ya da stüdyo merkezine göndermek için kullanılır.
2. Ağ Dağıtım Linkleri: Şebeke program malzemelerini ülkenin farklı bölgelerine dağıtmak için kullanılır.
3. Stüdyodan Vericiye Linkler: Bir istasyonun stüdyo merkezini verici mahalline bağlamak için kullanılır.

Bir radyo istasyonunda işlevlerine göre aşağıdaki stüdyolar bulunur:

1. Yayın Stüdyosu
2. Yapım Stüdyosu

Her iki stüdyonun da temel tasarım özellikleri ve birbirinden çok da farklı olmayan temel cihazları bulunmaktadır. Yayın teknolojilerinin günden güne çeşitlenerek artması nedenliyle, bir radyo stüdyosu içinde yer alan teknik cihazlar ve aletler değişebilmekte ve güncellenmek zorunda kalınabilmektedir. Fakat bir radyo stüdyosu için en temel gereksinim, akustik ortamın sağlanmasıdır.

Radyo Stüdyosunda Akustik Ortam: Stüdyolar sesin oluşturularak mikrofonlar tarafından alınmasını sağlayan akustik bir ortamı yaratmak için en çok üzerinde çalışılan alanlardır.

Yayın ve yapım stüdyolarının özellikle akustik koşullarının iyi düzenlenmesi gerekmektedir. Akustik, algılanan sesin fiziksel davranışlarıdır. Sesin hava aracılığı ile iletilmesinde, çeşitli materyaller tarafından yansıtılması, kırılması, emilmesi ya da bunların kısmen gerçekleşmesi sesin fiziksel davranışlarını oluşturmaktadır. Bir radyo stüdyosunda, seslerin alınması ve işlenmesinde, sesin kaynağı, onu çevreleyen materyallerin yapısı ve şekli, ses niteliğini belirlemekte önemli rol oynamaktadır.

İyi bir stüdyo akustiğinde, odanın boyutları, odanın şekli, ses yayılımının düzenlenmesi için ses emici materyaller ve ses dalgalarının dağılımına yardımcı olmak üzere farklı şekillerde oluşturulan duvar yüzeyleri önem taşımaktadır. Duvarlar çift kat yapılarak aralarında hava boşluğu bırakılmakta, sesin içeriye veya dışarıya sızmasını önlemek için izole edilmektedir.

Bir radyo stüdyosu için akustik izolasyonun sağlanması dışında, radyo stüdyosunun inşasında gözden kaçırılmaması gereken pek çok nokta bulunmaktadır. Bunlar:

• Havaalanı, demiryolunun bulunduğu yerlere yakın bölgelerde inşa edilmemelidir.
• Çelik çerçeve tercih edilmelidir. Duvarlar, tuğla ya da beton olmalıdır.
• Bir stüdyonun inşa edilebileceği en uygun yer, sağlam bir zemin olmalıdır. Eğer stüdyo böyle bir zemine kurulamıyorsa, yerler, duvarlar ve tavanlar kauçuk ya da benzer materyallerle kaplanmalıdır ve kapılar çift kapı özelliğinde olmalıdır.
• Kabloların yapım stüdyosu, koridor veya cihazların bulunduğu bir başka odayla bağlantılarının sağlanması için duvarlarda açılacak çeşitli boşlukların da yer almasına dikkat edilmelidir.
• Stüdyo ve kontrol odası arasında yer alan camlar 6-9 mm arasında olmalı ve iki cam arasındaki hava boşluğu en az 100 mm olmalıdır.

Ses kaynağından çıktıktan sonra dinleyiciye çeşitli yollardan ulaşırken herhangi bir engele çarpmıyorsa bu seslere “direkt, dolaysız ulaşan ses” denir. Ses kaynağından çıktıktan sonra duvar, tavan gibi bazı engellere çarparak yansıyan sesler ise, “undirect-dolaylı ses” olarak tanımlanır. Sesin orijinal yoğunluğunun kaybolması, bir başka deyişle sesin kesildiği andan başlayarak şiddetinin milyonda bire düşmesine kadar geçen saniye cinsindeki süre, yankılanma zamanını oluşturmaktadır ve bu oran yaklaşık 60 desibellik bir ses zayıflamasına neden olmaktadır. Radyo stüdyolarında yankılanma süresinin 0,3 sn olması istenmektedir. Bu kadar kısa bir yankılanma süresi olmasının en büyük nedeni; dinleyicinin radyosunu dinlerken bulunduğu ortamda da radyodan gelecek sesi etkileyecek bir akustiğin bulunmasından kaynaklanmaktadır. Bu yüzden stüdyodaki akustiğin yok denecek kadar az miktarda olması, iki ayrı akustiğin birbirine karışmasını engellemektedir. İki ayrı akustiğin birbirine karışması, radyo dinleme eylemini yorucu hale getiren ve yayınların anlaşılmasını engelleyen bir durumdur.

Yayın Stüdyosu: Yapım stüdyolarından farklı amaçlar için kullanılmaktadır. Radyo yayınlarının ilk yıllarında, programlama bugünkü kullanımından daha farklıydı. Pek çok yaratıcı ve teknik becerileri olan kişilere ihtiyaç duyulmaktaydı. Yayınlar, stüdyoya bitişik bir kontrol odasında yer alan yönetmenin talimatları ve teknik ekibin desteği ile gerçekleştirilmekteydi.

Programlamadaki değişiklikler bugünün stüdyo tasarımlarını ve kontrol odası kavramının yeniden tanımlanmasına neden olmuştur. Bugünün modern yayın stüdyolarına bakıldığında, bir yayının oluşturulması için gerekli temel cihazların dışında kalabalık bir ekibe ihtiyaç duyulmamaktadır. Genellikle, sunucu veya DJ’in tek başına yayınları gerçekleştirdiği görülmektedir. Bir tek programcının yer aldığı ve yayının her türlü aşamasının bu kişi tarafından gerçekleştirildiği günümüz yayın stüdyolarına “combo” ya da “self-operation studio” adı verilmektedir.

Yayın stüdyolarında canlı yayınları gerçekleştirmek için kullanılan cihazlar; mikrofonlar, kulaklıklar, kaydedilmiş anons, program ve müzik için playback üniteleri, tüm kaynakları kontrol eden ve birbirine miksleyen ses kontrol masası, program anonslarını veya canlı performansın kaydedilmesini sağlayan kayıt cihazları. Tüm bunların yanında, hoparlörler bir başka deyişle monitörler de bulunmaktadır. Monitörler, yayını gerçekleştiren kişilere, farklı kaynaklardan gelen sesleri dinleyerek yayına nelerin gittiğini duymasını sağlamaktadır.

Mikrofonlar : Radyo yayıncılığında kullanılan en önemli araçlardan biri mikrofondur. Kullanılan pek çok mikrofon çeşidi olmasına rağmen, mikrofonun çalışma prensibi aynıdır. Mikrofonlar, ses kaynağından gelen akustik enerjiyi elektrik akımına dönüştürmektedir.

Yayının nereden ve nasıl gerçekleştirileceğine bağlı olarak, el mikrofonları ya da stüdyo mikrofonları kullanılabilir. Mikrofonların özellikleri ve türlerinin iyi bilinmesinin yanı sıra farklı seslerde nasıl uygun kullanılacağı, en sakin seslere dahi duyarlı olup olmadığı, sağlam olması, monte edildiği yerde herhangi bir titreşime sahip olmaması, kendi sesini üretmemesi gibi birtakım noktalara dikkat edilmesi gerekmektedir. Ayrıca, boy, ağırlık, kullanım kolaylığı, uygun fiyatlı ve yayın türüne uygun tasarımı gibi diğer özellikler de beklenen diğer özellikler arasında yer almaktadır.

Ses Masası: Mikrofonların dışında, bir radyo istasyonunun en önemli araçlarından bir diğeri de ses masasıdır. Mixer olarak tanımlanmanın yanı sıra ses kontrol masası ya da sadece masa olarak da tanımlanır. Bir ses masası, çeşitli ses kaynaklarını bir araya getiren, karıştıran, seviye veya seslerini kontrol eden, vericiye ya da kayıt cihazına çıkışları gönderen bir araçtır. Bir stüdyoda birbirinden farklı mikrofon, CD, plak, DAT kayıt cihazları, telefon, bilgisayar gibi ses kaynakları bulunabilmektedir. Ses masası, bir yayının belirli standartlar ve istenilen düzeyde gerçekleşebilmesi için tüm bu kaynakların bir araya getirilmesinde, ses kaynakları ve verici arasındaki bağlayıcı gücü oluşturmaktadır. Bu nedenle, ses masasının öncelikli amacı, farklı kaynaklardan gelen ses sinyalini yükseltmek ve doğru yere göndermektir. Ses masaları yayında kullanılabileceği gibi, prodüksiyon yani yapım amaçlı da kullanılabilmektedir.

Ses masası, ayrıca her bir ses kaynağının ses seviyesini değiştirme ve uygun seviyeye getirme görevini de yerine getirmektedir. Yayında kullanılan ses masaları her bir ses kaynağının iletilmesi için başlangıç noktasını oluşturmaktadır. Tüm bunların ötesinde ses masası, yayınlanmadan önce sesin gözden geçirilmesini, yayınlanacak bölümün belirlenmesini ve yayın sırasında ya da yayın sonrasında kayıtlanmış halini dinleme şansını da getiren tüm unsurları barındırmaktadır. Ses masaları, temel prensip olarak yükseltim, yönlendirim ve miksleme işlemlerini gerçekleştirmektedir.

Ses masaları değişen teknoloji ile birlikte sanal hale de dönüşmüştür. Bilgisayar ekranında oluşturulan ses masasında her türlü etkinliğin gerçekleştirilmesi fare ve klavye aracılığıyla olmaktadır. Tüm seslerin açılıp kısılması, ses kaynaklarının farklı bir biçimde kullanılması mümkün olmaktadır. Bilgisayarların pek çok şeyi hafızasında tutması nedeniyle, daha sonra tekrar bakmak amacıyla depolanması, daha önceki anonsların kontrol edilebilmesi gibi kolaylıkları da beraberinde getirmektedir. Ancak sanal ses masaları bilgisayar tabanlı olduğu için zaman zaman sıkıntılar doğurabilmektedir.

Bilgisayar : Yayın stüdyolarında bugünün yayın teknolojisini kolaylaştıran bilgisayarlar da bulunmaktadır. Bilgisayarlardan özellikle radyo otomasyon sistemlerinde yararlanılmaktadır. Otomasyon sistemleri günlük yayın akışı içinde, reklam, şarkı veya başka yayınlanması gereken ögeleri düzenleme ve planlama imkanı sağlamaktadır. Özellikle müzik planlama yazılımları, şarkı geçişlerinde miks yapmayı, radyo istasyonunun müzik yayın politikası çerçevesinde öne çıkarılması veya belli bir plan dahilinde yayınlanması istenen şarkıları belli bir rotasyon düzeninde oluşturması kolaylıklarını sağlamaktadır

Yapım Stüdyosu: Prodüksiyon stüdyosu olarak da tanımlanan bu stüdyolar, sesleri, efektleri, müziği bir araya getirerek daha sonra yayınlanmak üzere ortaya çıkarmak için kullanılmaktadır. Bir yapım stüdyosunda, yayınlanacak bir ürünü ortaya çıkarmak için yeniden kaydetme, farklı bir şekilde harmanlama, bir araya getirme, farklı müzik ya da efekt seçeneklerini tatmin edici bir sonuç ortaya çıkana kadar, canlı yayınlardan farklı olarak zaman kısıtlaması olmaksızın gerçekleştirme olanağı bulunmaktadır.

Birbirinden farklı seslerden oluşan bir radyo yapımının, bir araya getirilerek kurgulanması, birden fazla ses efektinin veya müziğin eklenmesi tek bir seferde ve aynı anda gerçekleştirilmesi mümkün olmayan yapımlardır. Bu açıdan, yapım stüdyoları bunun gibi daha kompleks yapımları oluşturmak için büyük önem taşımaktadır.

Yapım stüdyoları, bir radyo istasyonunun yayınlarını geliştirmek ve desteklemek için daha yaratıcı aktiviteleri gerçekleştirmek üzere kullanılmaktadır. Yapım stüdyolarında spot, reklam spotları, bir istasyonun tanıtım spotları, kamu spotları, sabah veya akşamüstleri drive-time’ larda yayınlanan şov programlarında yer alan belli komedi bölümlerini hazırlamak üzere yararlanılabilmektedir.

Yapım stüdyolarını, yayın stüdyolarından ayıran en temel özellik; ağırlıklı olarak kaydedici ortamların yer almasıdır. Yapım stüdyolarında gerçekleştirilen en önemli işlerden biri de, ses kurgusunun gerçekleştirilmesidir. Seslerin, kurgulanması ve depolanmasında ses sayısal verilere dönüştürülerek iş istasyonlarında işlenebilmektedir. İş istasyonları, kullanım kolaylığının yanı sıra yapımlarda esneklik, zaman kazanımı ve yaratıcı olanakların arttırılması gibi üstünlükleri de beraberinde getirmektedir. Yapım stüdyolarında iş istasyonlarının kullanımı, sesin işlenmesinde kolay kurgu, ses frekans ayarı, sıkıştırma derinlik verme, yedekleme, efektler ekleme, istenmeyen gürültüleri önleme gibi kazanımlar sağlamaktadır.