Ünite 1: Boş Zaman ve Rekreasyon Kavramı

Giriş

Sanayileşme ve teknolojik gelişmenin insan yaşamına kattığı olumlu ve olumsuz etkileri rekreasyon ve boş zaman kavramları üzerinde de bariz bir şekilde görmek mümkündür. Artık insanların, iş odaklı yaşamanın verdiği stres ve olumsuz duygulardan arınmak için rahatlama, gevşeme, mutlu olma ve hoşça vakit geçirme amacıyla boş zamanlarını değerlendirmeye çalıştıkları görülmektedir. Bu ünite; durdurulamayan, akıp giden zaman dilimlerinden boş zaman ve onu değerlendirerek değer katmamıza yardımcı olan rekreasyon kavramını ve bu kavramlarla ilgili konulara ışık tutmayı amaçlamaktadır.

Zaman ve Boş Zaman Kavramına Genel Bakış

İnsanın duyu organlarıyla algılayamadığı, fizik, felsefe, psikolojik ve sosyolojik boyutlara sahip bir olgu ve gerçeklik olan zamanın temel ögesi “olay” dır. Zaman, olayların sırayla birbiri ardında meydana gelmesidir. İnsan yaşamı için bu denli önemli olan zaman kavramı kullanım amacına göre farklılık gösterebilir. Kullanım amacına göre zaman, kazanç sağlamaya dönük yapılan aktivitelere ayrılan çalışma zamanı, işe gidiş geliş, eğitim, meslek gelişim aktiviteler gibi çalışma ile ilgili aktivitelere ayrılan zaman, yeme, içme, uyuma gibi fizyolojik ihtiyaçlara ayrılan zaman ve aile bireyler ya da ev ile ilgilenme gibi sorumluluklara ayrılan zaman ve eğlenmek, dinlenmek ve hoş vakit geçirmek için kullanılan boş zaman olarak sınırlandırılabilir. Boş zaman kavramı ile serbest zaman kavramı uzun yıllardır dilimizde bir anlamın karşılığında kullanılmak için birbiriyle önemli bir mücadele vermektedir. Günlük kullanımla ilgili olarak serbest zaman kullanımına göre boş zaman kullanımının daha doğru olduğunu söylemek mümkündür.

Boş Zaman Kavramına Tarihsel Bakış

Şüphesiz, neredeyse insanlık tarihi kadar eski sayılabilecek olan boş zaman kavramı, tarihsel serüveni boyunca üzerine yüklenen anlam ve değerlerle zaman zaman farklılaşarak günümüze kadar uzanmış bir kavramdır. Kralların bizzat kendilerinin yönettiği dini seremoni ve törenlere, kutlama, yarışma, eğlence gibi rekreasyonel aktivitelerin de dâhil edilmesi boş zaman özelliklerindendir. Dinsel tören ve savaş talimi niteliğindeki sportif uğraşlar olarak belirginleşen boş zaman anlayışı, Sümerlerde oyunlar, danslar ve farklı rekreasyonel aktivitelerin ritüellere uygun şekilde yorumlanarak uygulanması şeklinde tarihteki yerini almıştır. Boş zaman tarihinde Altın Çağ, Antik Yunan’da M.Ö. 500 yıllarında boş zamanın bir gelişim fırsatı olarak görüldüğü dönemdir. M.S. 400 le M.S. 1000 yılları arası Katolik Kilisesi’nin boş zamanı, “çalışma ve din inanç karşıtı olan, israf edilen zaman” olarak tanımlamasından dolayı “Karanlık Çağ” olarak anılmaktadır. Karanlık Çağ’ın bu katı duruşu MS 1500’lerde biraz daha yumuşadı ve dini özel günlerin kutlanmasında ve festivallerde müzik ve dans yaygınlaştı. Spor ve turnuva türündeki rekabete dayalı oyunlar her ne kadar eğlence içerse de, savaşa hazırladığı için hoşgörüyle karşılanmaya başladı. Rönesans boş zaman anlayışının tekrar canlanmasında öyle etkili olmuştur ki Protestan Kilisesi’nin baskılarına rağmen 17. yüzyıla girilirken birçok park ve mesire alanının yapılması, ve sanat ve spor kitaplarının basılması, bu etkiyi gösteren en güzel örneklerdendir. 18. Yüzyıldaki Sanayi Devrimi de boş zaman anlayışı için bir kırılma noktasıdır. Bu dönemde, çalışma zamanıyla boş zaman çok net çizgilerle birbirinden ayrılmıştır. Boş zaman, çalışma ve onun yoruculuğundan arta kalan çok küçük bir zaman dilimi hâline dönüşmüştür. 21. yüzyıl ise boş zamanın bir tüketim aracı sayılmaya başladığı ve metalaştığı bir dönemdir. Meta alınan ve satılan ticari mal demektir. Günümüz boş zaman anlayışını da içine alan bu dönem, boş zamanın tarihsel serüveninde karşımıza çıkan, özgür katılım, duygusallık, yararcılık, yaratıcılık gibi anlamlarından uzak, hatta zamanı alışveriş merkezlerinde geçirme, para harcama ve bir şeyler satın almanın boş zamanları değerlendirme alternaifleri arasında sayıldığı bir dönemdir.

Boş Zaman Kavramı ve Boş Zamanı Açıklamaya Yönelik Yaklaşımlar

İnsanlık tarihinde boş zaman kavramının ilk olarak Antik Yunan’da telaffuz edildiği söylenebilir. “Licere” kelimesinden türeyen boş zaman, genellikle zorunluluklardan muaf olma, seçme fırsatı, işten arta kalan zaman ve zorunluluklardan arta kalan zaman gibi bakış açılarıyla tanımlanmıştır. Boş zamanı farklı bakış açısıyla açıklayan birçok yaklaşım vardır. Bu yaklaşımları üç başlık altında toplayarak ele almak mümkündür. Bunlar; zamana dayalı yaklaşımlar, aktivite temelli yaklaşımlar ve nitelik temelli yaklaşımlardır.

Zamana Dayalı Yaklaşımlara Göre Boş Zaman

Zamana dayalı yaklaşımlar boş zamanı “bireylerin sahip olduğu zaman dilimi” olarak değerlendirmektedir. Bu bakış açısına göre boş zaman, çalışmak için ayrılan zaman ya da çalışmayı destekleyici, seyahat, eğitim, toplantı gibi çalışma ile ilgili aktiviteler için harcanan zamandan arta kalan zaman olarak ele alınmaktadır. en genel boş zaman tanımı ise çalışmanın yanı sıra yaşamı devam ettirmek için gerekli olan uyku, beslenme, kişisel bakım ve sorumluluklardan geriye kalan zaman dilimi” olarak karşımıza çıkmaktadır.

Aktivite Temelli Yaklaşımlara Göre Boş Zaman

Boş zamanın yaygın kullanılan anlamlarından bir diğeri de, çalışma, fizyolojik ihtiyaçlar ve sorumluluklardan arta kalan süre içerisinde yapılan aktiviteler” olarak karşımıza çıkmaktadır. Aslında bu bakış açısı boş zamanı bir zaman diliminde yapılan aktivite olarak kabul etmektedir. Diğer bir deyişle, boş zamanda bir aktivite yapıyor olmak temel belirleyici bir rol oynamaktadır; yani bu zaman dilimi ancak bir aktiviteye katılımla tam olarak boş zaman anlamına kavuşmaktadır.

Nitelik Temelli Yaklaşıma Göre Boş Zaman

Bu yaklaşım boş zamanı, bir zaman dilimi olarak ve bir aktivite olarak görmenin yanı sıra katılım sonucunda elde edilen duygular ve faydalar açısından da önem taşıdığını açıklamaya çalışmaktadır. Boş zamanın sadece aktivite katılımıyla açıklanmasının yeterli olmadığı, boş zaman katılımından söz edebilmek için fiziksel katılım, zevk alma, rahatlama ya da yaratıcılık gibi deneyimlerin ortaya çıkması gerektiği görüşünü merkeze almaktadır. Bireylerin aktivite katılımı sonucunda hissettiği ve elde ettiği duygu ve deneyimler bu zaman diliminin gerçekten boş zaman olarak adlandırılıp adlandırılamayacağını belirlemektedir.

Rekreasyon

Çoğu zaman boş zaman ile karıştırılan rekreasyon kavramı yenilenmek, tazelenmek ve sağlığı tekrar kazanma anlamında olan Latince “recreatio” kelimesinden türemiştir. Rekreasyon, çok basit bir tanımla, insanın boş zamanlarında geçekleştirdiği aktiviteler ve deneyimlerdir. Daha genel bir tanımla rekreasyon, bireylerin boş zamanlarında özgürce seçim yaparak, gönüllü katılımla, bireysel ya da grup olarak geçekleştirdikleri eğlendirici ve mutluluk veren aktivite ya da aktiviteler bütünüdür. Rekreasyon kelimesi çoğunlukla, içinde zorunluluk içermeyen bir aktivite ile özdeş olarak anılmaktadır. Torkildsen, rekreasyonu, kişinin boş zamanında kendi başına ya da grup olarak, bağımsız bir şekilde ve zevkle, karşılığında maddi bir çıkar ya da karşılık beklemeden eyleme dönüşerek geçekleştirdiği aktiviteler olarak açıklamıştır. Başka bir tanımla rekreasyon, hareketlerin nedeni olmaktan ziyade duyguların nedenidir; kişisel bir tepki, psikolojik bir reaksiyon, bir tutum, bir yaklaşım, bir yaşam tarzı, ve mutlu olma hissi ile ilgilidir.

Rekreasyon Teorileri

İhtiyaç Karşılama Aracı Olarak Rekreasyon

Bu yaklaşım, bireylerin rekreasyonel aktiviteleri seçerken belirli içsel ihtiyaçlarını karşılamayı hedefledikleri üzerinde durmaktadır. Bu noktada bu yaklaşımda ortaya çıkan temel sorun, “hangi aktivitelerin rekreasyon ile ilgili olduğu, hangilerinin olmadığı” ayrımının yapılma güçlüğüdür.

Boş Zaman Aktivitesi Olarak Rekreasyon

En çok kabul gören ve belki de rekreasyon alanında çalışanların ve rekreasyon hizmeti sunanların yaygın olarak kullandığı rekreasyon tanımı “insanların boş zamanlarında yaptıkları aktiviteler” şeklindedir . Ancak her ne kadar postmodern boş zaman anlayışında zaman dilimlerinin iç içe geçmiş olması söz konusu olsa da, rekreasyonun “insanların boş zamanlarında yaptıkları aktiviteler” olarak tanımlanması birçok çevre tarafından geçerliliğini güçlü bir şekilde sürdürmektedir.

Birey ve Toplum için Bir Değer Olarak Rekreasyon

Rekreasyon bireyin boş zamanlarında, yaşadığı toplumun yüksek ahlaki standartlarıyla ve sosyal değerleriyle örtüşen, kendisi ve yaşadığı toplum için iyi sayılan şeyler yapmasıdır. Bu bakış açısına göre rekreasyon, insan gelişiminde kritik rol oynayan ve kişilik oluşumuna katkı sağlayan bir olgudur.

Rekreasyon Kavramının Özellikleri

Rekreasyon kavramı birtakım genel özelliklere sahiptir. Bu özelliklerin ele aldığımız durum ya da aktivitede görülüyor olması, ona rekreasyon ya da rekreasyonel olma özelliğini kazandırmaktadır. Bu özelliklerden bir tanesinin bile yokluğu rekreasyon nitelemesine zarar verebilmektedir.

1. Rekreasyon, insanların boş zamanlarında gerçekleşir.
2. Rekreasyon tembellik ya da sürekli dinlenmenin karşıtı olarak fiziksel, zihinsel, sosyal ya da duygusal katılım ile gerçekleşen en az bir aktivite içermelidir.
3. Aktivite seçimi ve katılımı gönüllü olmalı, zorunluluktan ve mecburiyetten uzak olmalıdır.
4. Rekreasyon spor, oyun, sahne sanatları, güzel sanatlar, müzik, drama, seyahat, hobiler ve sosyal aktiviteler gibi birçok aktiviteyi içerebilmektedir. Bu aktiviteler bireysel ya da grup olarak, bir kez, aralıklı, sürekli ya da sıklıkla yaşam boyu gerçekleştirilebilir aktivitelerdir.
5. Rekreasyonel aktivitelerinin katılımcılara kişisel ve toplumsal özellikler kazandırması beklenir.
6. Rekreasyonel aktiviteler ödül ve kazanç gibi dışsal güdüleyicilerden ziyade, mutluluk, kişisel doyum ve hissedilen olumlu duygular gibi içsel güdüleyiciler ile gerçekleşmektedir.
7. Rekreasyona katılımın temel sebebi genellikle keyif arayışı ve mutluluk olmasına rağmen, entelektüel ve sosyal ihtiyaçlar da boş zaman katılımı için bir sebeptir. Rekreasyon, bazı durumlarda keyif ve eğlence sağlamaktan ziyade, yüksek bir bağlılık, disiplin hatta acı bile içerebilmektedir.
8. Rekreasyonel aktiviteler doğrudan bireyin kendisi tarafından gerçekleştirilmektedir.

Rekreasyonel Aktivitelerin Yararları

Boş zaman aktivitelerinden elde edilen faydalar boş zamana yüklenen anlamla doğru orantılıdır. Boş zaman aktiviteleri sonucunda mutlu olmak isteyebiliriz, ancak bireyden bireye, bölgeden bölgeye, toplumdan topluma mutluluğa erişme şekli değişiklik gösterebilmektedir. Boş zaman aktivitelerinin sağladığı yararlara daha sistematik ve açıklayıcı bir sınıflamayla bakmak, boş zaman aktivitelerinin yararlarını gelişigüzel değil daha bütünsel bir çerçevede ele almamıza yardımcı olacaktır. Bu doğrultuda, boş zaman aktivitelerini dört ana başlık altında değerlendirmek mümkündür. Bunlar; kişisel, sosyalkültürel, ekonomik ve çevresel yararlar olarak ele alınabilir. Bu dört ana başlık da kendi içerisinde farklı alt boyutlardan oluşmaktadır:

• Kişisel Yararlar
  1. Psikolojik Yararlar; zihinsel sağlık, kişisel gelişim ve insan gelişimi, kişisel değer ve tatmin.
  2. Fizyolojik Yararlar; Kalp-dolaşım sistemi, yüksek tansiyonu düşürme ve dengeleme, obezite ve beden yağ oranını azaltma, kas dayanıklılığını artırma, alkol ve sigara tüketimini azaltma, kemik kuvvetini ve dayanıklılığını arttırma, bağışıklık sistemini güçlendirme, solunum sistemine güçlendirme, sağlıklı yaşlanma ve yaşam süresini uzatma.
• Sosyal ve Kültürel Yararlar
• Ekonomik Yararlar
• Çevresel Yararlar

Rekreasyonel Aktivitelerin Sınıflandırılması

Genel olarak rekreasyon aktiviteleri; rekreasyon katılımcısının katılım şekline göre, rekreasyon aktivitesinin yapıldığı mekâna göre ve rekreasyon aktivitesinin içeriğine göre olmak üzere üç farklı başlık altında sınıflandırılabilir. Katılım Şekline Göre Rekreasyon Aktiviteleri: Rekreasyon aktiviteleri katılım şekline göre aktif rekreasyon aktiviteleri ve pasif rekreasyon aktiviteleri olarak ikiye ayrılmaktadır. Aktif rekreasyon aktiviteleri, insanların katılımcı olarak daha etkin rol aldıkları boş zaman aktiviteleri ve aktif rekreasyon aktiviteleri sınıflaması altında değerlendirilmektedir. Örneğin yüzmek, futbol oynamak ve keman çalmak gibi. Pasif rekreasyon aktiviteleri, genellikle katılımcıların izleyici (seyirci) ya da daha az etkin olarak katıldıkları aktiviteleri içermektedir. Kitap okumak, Tiyatro oyunu seyretmek ve maç izlemek gibi.

Mekâna göre rekreasyon aktivitelerini: açık ve kapalı alan rekreasyon aktiviteleri olarak sınıflandırmak mümkündür. Kapalı alan rekreasyon aktiviteleri, toplumun kullanımına ayrılmış kapalı mekânlarda ve evlerde gerçekleştirilen rekreasyonel aktivitelerini kapsamaktadır. Kapalı alan rekreasyon aktiviteleri genellikle yapı ve tesis özelliği taşımaktadırlar. Açık alan rekreasyon aktiviteleri, orman, deniz, göl, spor sahaları, park, dağ, oyun alanları gibi alanlarda gerçekleştirilen aktiviteler, açık alan rekreasyon aktiviteleri olarak nitelendirilir. Açık alan rekreasyon aktiviteleri kendi içinde de doğal alanlarda ve yapay alanlarda yapılan açık alan rekreasyon aktiviteleri şeklinde bir sınıflama içermektedir. İçeriğine göre rekreasyon aktivitelerinin diğer sınıflamalara kıyasla biraz daha belirgin ve detaylı olduğu söylenebilir. Rekreasyon aktivitelerinin katılımcılara sundukları içeriklere göre birbirinden ayrılması prensibine dayanmaktadır.

• Sanatsal rekreasyon aktiviteleri: Sanatsal rekreasyon aktiviteleri rekreasyon aktiviteleri yelpazesinde önemli bir bölümü oluşturmaktadır. Bu aktiviteler sanatsal bilgi ve becerileri geliştirmeye ve arttırmaya yönelik uygulamaları içermektedir .
• Rekreasyonel spor aktiviteleri: Rekreasyonel sporlar boş zaman aktiviteleri içerisinde en geniş katılım ve seçeneğe sahip kategori olarak ele alınabilir. Rekreasyonel sporlara katılım, kimi zaman pasif rekreasyon katılımcısı olarak seyirci sıfatıyla, kimi zaman ise aktif katılımla dahil olunan rekreasyonel sporların uygulayıcısı olarak gerçekleşebilir.
• Sosyal rekreasyon aktiviteleri: Bu kategori altında yer alan aktiviteler sosyalleşme ve kişiler arası etkileşimin ön plana çıktığı aktivitelerdir.
• Eğitsel rekreasyon aktiviteleri: Kişilerin boş zaman aktivitelerine katılım yoluyla öğrenme eyleminin gerçekleşmesi prensibine dayanmaktadır. Spor, sanat, kişisel gelişim ya da boş zaman aktivitesi olarak yaşamın herhangi bir alanına dönük becerilerin öğreticilerden öğrenilmesidir.
• Rekreasyonel gönüllülük aktiviteleri: Bu kategori içerisinde sosyal sorumluluk barındıran yegâne rekreasyon kategorisidir. Boş zamanlarını diğer insanlara yardım ederek değerlendirme bu kategorinin ana düşüncesini oluşturmaktadır.
• Sağlık ve zindelik amaçlı rekreasyon aktiviteleri: Bu kategori altında yer alan rekreasyon aktiviteleri fiziksel, bilişsel, duygusal ve sosyal olarak sağlıklı ve zinde olmak amacıyla yapılan aktivitelerdir.