Ünite 7: Korumanın Yeni Dinamikleri

Giriş

Tarihi çevreler, dönemlerinin; fiziksel, sosyal, kültürel, ekonomik ve teknolojik koşullarında oluşmuştur. Bu nedenle, her dönemden yeteri kadar örneğin korunması ve yaşatılması konusunda duyarlı olmak gerekmektedir. Modern çağın ve sanayi devrimine özgü yapı ve alanların korunması, yaşatılması ve sürdürülebilirliklerinin sağlanabilmesi, bu eserlerin mimarlık mirası olarak kavranması konusunda toplumsal bilinçlenme ile mümkündür.

Modern Mimari Miras

19. yüzyıl sonundaki endüstrileşmeyle beraber toplumsal yapının ihtiyaçlarında değişiklikler olmuştur. Modern mimarlık ürünleri bu ihtiyaçlara cevap vermeyi amaçlayan düşünce sistemi içinde gelişmiştir. Yeni anlayış eğitim, sağlık, endüstri, ulaşım, spor, eğlence gibi farklı işlevlere yönelik yapılar ile konut yapılarında yenilikler getirmiştir. Bu yapılar döneminin ileri teknolojisi ile üretilen malzemeler, yeni uygulanmaya başlanan yapım sistemleri ile gerçekleştirilmiştir.

20. yüzyılın başında koruma kuramı, yakın geçmişte ait bu mimarlığın ürünlerinin korunması konusuna çekinceli yaklaşmıştır. Ancak teorisyenler; Frank Lloyd Wright’in Tokioter Imperial Oteli, Auguste Perret’in Esder Fabrikası, Mendelsohn’un Kaufhaus Schoken binası, Louis Kahn’ın Philadelphia Sağlık Müdürlüğü gibi yapılarının 1960’lı ve 1970’lı yıllarda gerçekleşen yıkımlarını, St. Louis Missouri’deki Pruitt-Igoe konut kompleksinin 1972’de dinamitle yıkılmasını modern mimarlığın kültür mirası olarak tanımlanması meselesinin başlangıcı olarak nitelerler. 1970’lerden itibaren, özellikle yıkımların da etkisi ile modern mimarlığın kültür varlığı olarak tanımı ve kabulü konusu koruma kuramcılarınca ele alınmıştır.

Endüstri Mirası

Endüstri devriminin etkin yaşandığı İngiltere'de endüstri mirası kavramı yeni endüstriyel gelişmelerin mevcut endüstri komplekslerini işlevsiz, kullanışsız, değersiz kılması sonucunda yıkılmasına duyulan tepki ve kaygı sonucunda ortaya çıkmıştır.

Ninji Tagil Tüzüğü'ne göre endüstri mirası; sanayi kültürünün tarihsel, teknolojik, sosyal, mimari ve bilimsel değere sahip kalıntılardır (binalar ve makineler, atölyeler, imalathaneler, fabrikalar, madenler, işletme ve arıtma sahaları, ambarlar ve depolar, enerji üretilen, iletilen ve kullanılan yerler, ulaştırma ve tüm alt yapısı, sanayi ile ilgili barınma, ibadet etme veya öğretim gibi sosyal faaliyetler için kullanılan yerler).

Endüstri arkeolojisi; somut veya soyut bütün belgeleri, endüstriyel üretimi oluşturan yapıları, yerleşim dokusunu ve kentsel peyzajları yani endüstri mirasını incelemektedir.

Teknolojik değerin yüksek olduğu endüstri mirası estetik değeri olmayan bazı makinelerin eski modellerini ve kuşaktan kuşağa geçen kişisel eşyaları kapsamaktadır.

Ülkelerin endüstri devrimi sürecini farklı şekillerde ve zamanlarda yaşamış olması nedeniyle endüstri arkeolojisinin çalışma alanını belirlerken zaman sınırlaması yapılmaması gerekmektedir. Ancak, 20. yüzyıl sanayi yapıları endüstriyel miras özelliklerinin yanı sıra modern mimari miras özellikleri de taşıyabilmektedir.

Endüstriyel mirasın korunmasında karşılaşılan temel sorunlar aşağıdaki gibi sıralanabilir.

• Terk, ihmal ve bakımsızlık,
• Hızlı teknolojik değişimler,
• Kötü onarımlar ve yanlış plan kararları,
• Rant baskısı ve koruma yasalarının çerçevesinin yetersizliği,
• Yeniden kullanım kararlarının verilmesinde ölçeğin zorladığı ekonomik koşullar,
• Yaygın bir kamuoyu desteği eksikliği

Türkiye'de endüstri mirası envanterinin hazır olmaması ve yasal çerçevenin yetersiz kalması1930-1940'lı yıllarda kurulmuş fabrikaların ve anıtsal özellikteki tesislerin işlevlerini tamamen yitirmelerine neden olmaktadır.

Endüstri ve Modern Mimari Mirasın Korunması Konusundaki Örgütlenme

Modern Mimari Mirasın Korunması Konusundaki Örgütlenme

Modern mimari mirasın korunması konusundaki örgütlenme Hollanda'daki senatoryumun bakımsızlığı ve yapılabilecek müdahalelere karşı 1990 yılında kurulan DoCoMoMo'nun amacı; (Modern Hareketin Korunması ve Belgelenmesi) modern mimarlık mirasının belgelenmesi, mirası tehdit eden faktörlerin tespit edilmesi, korumaya ve tahribatı durdurmaya yönelik stratejiler geliştirilmesi ve yeni miras kavramının ve bu alandaki eylemlerin dünyanın farklı bölgelerinde yaygınlaştırılmasıdır. UNESCO, ICOMOS (Uluslararası Anıtlar ve Siteler Konseyi), mAAN (Modern Asya Mimarlığı Ağı) diğer önemli kuruluşlardır.

Avrupa Konseyi’nin 1991'de “Yirminci Yüzyıl Mimari Mirasının Korunması Hakkındaki Tavsiye Kararı” belgesiyle; mirasın korunması ve değerinin arttırılması için bu konuda üretilecek bilgiyi teşvik etmek, sistematik listeler yapmak, yasal mülkiyet konusunu ele almak, uzmanlık eğitimi, kamu bilinci ve işbirliği konuları 20. yüzyıl mirası açısından karara bağlanmıştır.

DoCoMoMTürkiye Ulusal Çalışma Grubu:

• Arşiv eksiklerini giderecek bir dokümantasyon merkezinin kurulması,
• Ulusal envanter çalışması başlatmak ve sürdürmek,
• Gerekli yasa ve yönetmeliklerin geliştirilerek onaylanması
• Ulusal Çalışma Grubu’nu genişletmek,
• Bilimsel toplantılar, bilimsel ve kamuoyuna yönelik çeşitli yayınlar ve web sitesi ile modern mimarlığa ilgiyi arttırmak, halkla ilişkiler çalışmaları yapmak ve etkinlikler düzenlemek

Endüstri Mirasının Korunması Konusundaki Örgütlenme

Sanayi devrimi ile kurulan endüstri kentleri ve bölgeleri ikinci dünya savaşının ardından terk edilmiş ve zamanla çevresel ve görsel kirlilik yaratmış, sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik yapının bozulmasına sebep olmuştur.

İngiltere'de ilk yenileme çalışmaları ve ilk konferans gerçekleştirilmiş ve FICCIM endüstri anıtlarını koruma amaçlı örgüt kurulması gündeme gelmiştir.

1960 yılında “Endüstriyel Anıtları İnceleme Kurulu” kurulmuş ve ilk kayıt işlemleri “Ulusal Endüstri Anıtlarının Kayıtları” başlamıştır.

1983'de Genel Envanter kuruluşu bünyesinde Endüstri Miras odası kurulmuştur. TICCIH (Uluslararası Endüstriyel Mirası Koruma Komitesi):

• Endüstriyel mirasın korunması, belgelenmesi, araştırılması ve iletilmesi.
• Üretim türlerini; tarım-gıda üretimi, hidrelektrik-elektrokimyasal sanayi, madencilikkömür sanayi, kâğıt sanayi, tekstil sanayi, metalurji, su, iletişim yapıları, darphaneler ve demiryolları gibi bölümlere ayırmıştır.
• Endüstri mirasıyla ilgili soruları konusunda bilir kişidir.
• Üç yılda bir toplantı düzenlenmekte; üç ayda bir bülten çıkartılmakta; iki yılda bir ise Endüstriyel Miras isimli bir dergi yayınlamaktadır.

ERIH (Avrupa Endüstri Mirası Güzergâhı): Avrupa’nın endüstriyel tarihinin keşfi amaçlı hazırlanan bir turizm bilgi ağıdır. Amacı; endüstriyel miras değerlerinin tanıtılması ve korunarak turizme kazandırılması yoluyla ekonomiyi büyütmektir.

Endüstriyel tarih 10 tema üzerine kurulmuştur; tekstil, madencilik, demir ve çelik, üretim, enerji, nakliyat ve iletişim, su, konut ve mimari, servis ve boş zaman endüstrisi ve endüstriyel peyzaj. Kültür turizminin bir çeşidi olarak görülen Endüstri Mirası Güzergâhında bu konulara odaklı bireysel veya kitle turizmi gerçekleştirilebilmektedir.

Kurulan benzer diğer kuruluşlarda da mirasının araştırılması, belgelenmesi, korunması, yeniden işlevlendirilmesi gibi konularda toplantılar düzenlenmekte ve yayınlar çıkarılmaktadır.

• ICOHTEC,
• SHOT,
• NEKTAR
• E-FAITH
• AIA -İngiltere,
• Industriedenkmal Stiftung - Almanya,
• Comité d’Information et de Liaison pour l’Archéologie - Fransa,
• CILAC - Fransa,
• SIA - ABD,
• Japan Society for Industrial Archaeology -Japonya

Endüstri ve Modern Mimari Mirası Koruma Yöntemleri

Gelişmemiş veya gelişmekte olan ülkelerde sürdürülebilirliğin yerleşmemiş olması, yasaların yetersizliği ve rant elde etme gibi nedenlerle tarihi değerler yok edilmekte ve özellikle endüstriyel tesislerin yıkımıyla çevre tehlikelere açık hale getirilmektedir. Yapının mevcut koşullarında olabildiğince üzün süre kullanılması hammadde, enerji ve atık kullanımını azaltacaktır. Yapının toplumsal amaç için kullanımı teşvik edilebilmektedir. Ancak yapının yeni işlev için gerekli değişikliklerinin sadece belirli sınırlar içinde yapılması yükümlülüğü bulunmaktadır.

Modern Mimarlık Mirasını Koruma Yöntemleri İki temel görüş bulunmaktadır;

1. Modern mimarlık mirasının mevcut koruma kuramı; ölçütleri ve pratiği ile değerlendirilebilir.
2. Mirasın ürünlerini ortaya çıkaran kuram ve pratiği, mevcut koruma kuramının yeniden tartışılmasını gerekli kılmaktadır ve kuramsal alandaki yeni yaklaşımların pratikteki etkilerinin de araştırılması gerekmektedir.

Malzemenin dayanıksız olduğu; yapım sistemlerinin, malzemelerin ve uygulama yöntemlerinin deneysel olarak hızla değişen ortamlarda gelişmiş olduğu; özgün malzeme ve patinanın aynen korunmasının genel kabul gördüğü ancak belirli noktalarda taviz verilebileceği durumlarda restorasyon önerilmektedir.

Endüstri Mirasını Koruma Yöntemleri

• Endüstri mirasının yaşayan bir mekana dönüştürülme süreci aşağıdaki gibi özetlenebilir:
• Mimari özelliklerini, ne tür enerji kullanıldığını, ne tür makineler içerdiğini, eklentilerini ayrıntıları araştıran belgeleme,
• Temizleme, onarım, sağlamlaştırma, bütünleme, yeniden işlevlendirme ve gerektiği durumlarda yeniden tasarım vb. koruma kararlarının belirlenmesi,
• Uygulama,
• Kullanım

Sürdürülebilirlik yaklaşımı kapsamında özgün mekân düzeni korunan fabrikaların mümkün olduğunca geleneğini sürdüren tesisler; özgün mekân düzeni korunamayan fabrikaların ise bulundukları bölgenin ihtiyaçlarına cevap verecek farklı işlevlerle kent yaşamına kazandırılmaları gerekmektedir. Kamuya açık işlevlendirmelerin amacı sürekliliği sağlamak ve kentsel yaşam kalitesini güçlendirmektir.

Yeniden tasarlama yöntemiyle yapısal ve işlevsel olarak orijinal kurgusunu, önemini, değerini ve işlevini yitirmiş olan yapıların fonksiyonel - strüktürel açıdan yeniden tasarlanması ve yapısal elemanların yeniden yorumlanması mümkün olmaktadır. Özgün işlevine devam edemeyecek yapılarda uygulanan bu yöntemle yapıların yok olmasına engel olunmaya çalışılmaktadır.

Blaenavon’da gerçekleştirilen “Endüstri Mirası Semineri”nde tartışılan endüstriyel alanların yeniden canlandırılması konusunda ele alınan etki ve yaralar şunlardır:

• Toplumsal etki ve yararlar:
  • Toplumsal hareketlilikte artış sağlama
  • Dikkate değer yerel faydalar sağlanması.
• Sürdürülebilirlik açısından etki ve yararlar:
  • Mirasın yer aldığı alanlar insanların yaşama, çalışma ve ziyaret isteğini arttırmaktadır.
  • Kültürel özelliklerin çeşitliliğinin geliştirilmesi ve korunmasına katkı sağlanmaktadır.
  • Mevcut değerlerin sürdürülür kullanımı, yeni alanların kullanım ihtiyacını azaltmaktadır.
  • Endüstriyel alanların gelecek nesillere en iyi şekilde aktarılması konusunda tanımlayıcı rol oynanmaktadır.
• Turizm açısından etki ve yararlar:
  • Endüstriyel alanların yeniden canlandırılması, dünya çapında artan kültürel turizm güzergâh ihtiyacını karşılamaktadır.
  • Kişisel tecrübe ve kimlikle bağlantılı olarak tarih herkesin ilgisini çekebilmektedir.
• Ekonomik etki ve yararlar:
  • Yeni iş olanakları yaratmaktadır.
  • Yapı ve miras yönetimi konusunda eğitim olanaklarını teşvik etmektedir.
  • Tarihi miras alanları insanların yaşadığı, çalıştığı ve yatırım yaptığı alanlardır.
  • Kendi kendine yeten ekonomiler yaratmaktadır.
  • Ulusal ekonomiye katkı sağlamaktadır

Endüstri mirası güzergahı kültürel turizm için minimum yer alan, tarihi, mimari, bilimsel, teknolojik ve sosyal açıdan tek ve benzersiz alanlar yaratmaktadır.

İstanbul Türkiye’de tarihi endüstri yapılarının kültürel ortama en çok kazandırıldığı şehirdir. Bu yapılardan bazıları:

• Darphane-i Amire: Yunus Emre Kültür Merkezi,
• Tophane-i Amire: İstanbul Müzesi
• Hasköy Lengerhane ve Şirket-i Hayriye Tersanesi: Mimar Sinan Üniversitesi Kültür ve Sanat Merkezi
• Defterdar Feshane-i Amire: Rahmi Koç Endüstri Müzesi
• Cibali Tütün Fabrikası: Kadir Has Üniversitesi