Ünite 8: Sağlık Alanındaki Özel İstatistikler

Giriş

Verinin belirli işlemlerden geçirilmesine veri işlem ve işlemden geçirildikten sonra elde edilen ürüne ise enformasyon adı verilmektedir. Sağlık hizmetlerinin etkin, düzeyli ve güncel olarak planlanabilmesi, organize edilebilmesi, yürütülebilmesi, verilen hizmetlerin kalitesinin değerlendirilebilmesi ve kurumlar ve bölgeler arası karşılaştırmalar yapılabilmesi için yönetici ve planlayıcıların sürekli olarak enformasyona ihtiyacı vardır.

İyi nitelikli bir enformasyon ise doğru, tam, güvenilir, kullanılabilir, ekonomik, yararlı, basit, güncel, zamanında ve denetlenebilir olmalıdır.

Sağlık kayıtları genelde; nüfus, ölüm, doğum, çevre koşulları, sağlık kurumları, sağlık personeli, hastalıklar ya da hastalıklarla ilgili rutin kayıtlar olarak tanımlanabilmektedir.

Hastalıklarla İlgili İstatistikler

Çalışmalarda belirli bir zaman dilimi içerisinde hastalık (morbidite) ve hasta sayısı farklı olabileceği için hastalık hızları, hastalık (vaka) ve hasta için ayrı olarak hesaplanmalıdır. İncelenen belli bir süre içerisindeki hastalık hızları, prevalans hızı ve insidans hızı olarak iki değişik biçimde hesaplanabilir; prevalans hızı ve insidans hızı.

İncelenen süreden önce başlayan (çalışmanın başladığı tarihten önce) ve incelenen süre içerisinde yeni ortaya çıkan hastaların toplamını kullanan bir istatistiğe prevalans hızı denir. İnceleme süresi (period) içinde mevcut hasta sayısının (eski ve yeni olgular dahil olmak üzere) risk altındaki nüfusa bölünmesiyle elde edilen bir hastalık hızıdır. Risk altındaki nüfus, o hastalığa karşı risk taşıyan ya da hastalığa duyarlı olan nüfustur.

İnsidans hızı, incelenen zaman aralığı içerisinde yeni gözlenen hasta sayısının risk altındaki nüfusa bölünmesiyle elde edilen, yeni olgu gözlenme hızıdır. Daha çok akut, sosyal ve bulaşıcı hastalıkların değerlendirilmesinde kullanılmaktadır.

Fatalite hızı, belirli bir hastalıktan ölenlerin o hastalığa yakalananların sayısına oranlanması ile elde edilir. Belirli bir zaman dilimi içinde X hastalığına yakalananların bu süre içinde %, ‰, … (k) kaçının öldüğünü ifade etmek için kullanılır.

Hastalıkların ortaya çıkmasında etkili olan etkenlerin önemini ortaya koymak amacıyla hesaplanan birçok istatistik bulunmaktadır. Özellikle etken ile hastalık arasındaki bağımlılığı, birlikteliği değerlendirmek amacıyla yararlanılan ve olasılık kurallarından yararlanılarak geliştirilen oranlar sağlık alanında sıklıkla kullanılmaktadır. Hastalıkların ortaya çıkmasında risk faktörleri önemli bir yer tutmaktadır. Bir hastalığın ortaya çıkmasında kesin etkisinin olup olmadığı bilinmeyen ancak hastalığın ortaya çıkmasında birçok faktör arasında yer alan ve varlığında ise hastalığın gözlenme oranını arttırdığı saptanan değişkenlere risk faktörü adı verilir.

Risk faktörü ile hastalık arasındaki bağımlılığı, birlikteliği değerlendirmek için yararlanılan ve olasılık kurallarından yararlanılarak geliştirilen birçok oran bulunmaktadır. Bunlar arasında en sık kullanılanlar Odds Oranı (Göreli orantı, Olasılıklar oranı, Odds ratio, OR), Göreli Risk Oranı (Relative Risk) ve Atfedilen Risktir (Attributable Risk).

T zaman diliminde toplumda gözlenen bir hastalığın gözlenme oranı P(H) ve gözlenmeme oranı Q(H) olarak tanımlanabilir. Hastalığın gözlenme oranının, gözlenmeme oranına bölünmesine ise odds adı verilir. Risk faktörünün olduğu durumda hastalık görülme oranının, risk faktörü olmadığı durumdaki hastalık görülme oranına bölümü odds oranı olarak ifade edilmektedir.

Risk faktörü var iken hastalığın görülme sıklığının, risk faktörü yok iken hastalığın görülme sıklığına oranına Göreli Risk Oranı adı verilmektedir.

Belirli bir risk faktöründen etkilenerek hastalananların (veya ölenlerin) hızından bu faktörün etkisinde kalmadan hastalananların (veya ölenlerin) hızının çıkarılmasıyla Atfedilen Risk elde edilir.

Tanı testi, bir hastalığın nedenini belirlemek amacı ile kullanılan laboratuvar tekniklerine, klinik gözlemler veya özgün gereç ölçümlerine bağlı olarak yapılan değerlendirme yöntemlerine verilen genel bir isimdir. Tanı testleri yardımıyla hasta ve sağlıklı bireylerin ayrımlarının, çeşitli teşhis yöntemlerinden ve laboratuvar testlerinin sonuçlarından yararlanılarak yapılması amaçlanmaktadır.

Duyarlılık (Sensitivity, P(D)) Oranı, gerçekte hasta olan (G(H+)) bireylerin test tarafından hangi oranda saptanabildiğini belirten bir olasılıktır. Testin gerçek hastaları belirlemede ne kadar duyarlı olduğunu ortaya koyar. Hastalık etkeni var iken testin, bu etkeni kesin olarak tanıyabilme yeteneğini ölçer.

Özgüllük (Specificity, P(Ö)) Oranı, bir tanı testinin gerçekten hasta olmayanları ayırabilme yeteneğini belirleyen orandır. Bir birey değerlendirilen hastalığa yakalanmamış ise bu bireyi tanı testinin kesin olarak ayırabilme yeteneğini gösterir.

Pozitif Belirleyicilik Oranı (Positive Predictivity, P(PB)), bir testin hasta diye nitelediği kişilerin gerçekte ne kadarının hasta olduklarını gösteren bir orandır.

Negatif Belirleyicilik Oranı (Negative Predictivity, P(NB)), bir testin hasta olmadığını belirlediği kişilerin, gerçekte hangi oranda sağlam olduklarını gösteren bir orandır.

Yalancı Negatiflik Oranı (False Negative Ratio, P(YN)), bir testin gerçekte hasta olan kişileri sağlam olarak gösterme oranıdır. Testin, hastalık fenomeni varken onu algılayamama ya da belirleyememe, yanlış bildirme oranıdır.

Yalancı Pozitiflik Oranı (False Positive Ratio), bir testin gerçekte sağlam olan kişileri hasta olarak gösterme oranıdır.

Doğruluk Oranı (Kesinlik Oranı, Accuracy, Tanı değeri, Diagnostic Value), duyarlılık ve özgüllük oranlarından yararlanılarak tek bir ölçü elde edilmek istendiğinde kullanılan ölçülerden biri de doğru test sonucu olasılığıdır.

ROC Eğrisi Yöntemi

Medikal testlerde sonuçlar her zaman hastalık var (H+) ya da hastalık yok (H–) ya da bir hastalığın ortaya çıkmasında etken var (EP) ya da etken yok (EN) biçiminde ortaya çıkmamaktadır. Sağlık alanında pek çok değişkenin değeri sağlıklı bireylerde normal sınırlarda seyrederken bu değerlerdeki yükselme ya da düşüşlere bağlı olarak hastalık yavaş yavaş ortaya çıkabilmektedir. ROC eğrisi yönteminde, tanımlanmış belli bir aralıkta değerler alan sürekli değişkenin hastalığın tanısının konulmasında etkin bir biçimde kullanımı amaçlanmaktadır.

Pozitif Benzerlik Oranı (Positive Likelihood Ratio), Gerçek Pozitiflik oranı ile Yanlış Pozitiflik oranının birbirlerine oranı olan bir değerdir.

Negatif Benzerlik Oranı (Negative Likelihood Ratio), H+ iken Negatif test olasılığı ile H– olduğunda negatif test sonuçları olasılığının oranıdır.

Koruyucu Sağlık Hizmetleri

Toplumda yaşayan bireylerin sağlığının korunması, hastalıkların önlenmesi için verilen hizmetler ile yapılan düzenlemelere koruyucu sağlık hizmetleri denilmektedir. Toplum sağlığını koruyucu önlemler başlıca üç düzeyde ele alınmaktadır:

1. Primer Koruma: Kişisel ya da toplumsal düzeyde sağlığı geliştirmek amacıyla aşılanma, dengeli beslenme, çevrenin güvenli hale getirilmesi, fiziksel ve duygusal yönden iyi durumda olmak için gereken önlemlerin alınmasıdır.
2. Sekonder Koruma: Sağlığın bozulma olasılığı karşısında erken tanı ve tedavi önlemlerinin kişisel ve toplumsal düzeyde alınmasıdır.
3. Tersiyer Koruma: Hastalığa bağlı olarak gelişebilecek sakatlık ve kalıcı bozuklukların en aza indirilmesi, hastanın içinde bulunduğu yeni duruma uyumunun sağlanarak yaşam kalitesinin arttırılması için alınması gereken önlemlerdir. Bir anlamda rehabilite edici hizmetlerin alanına girmektedir.

Sağlık Hizmetlerinin Düzeyini Gösteren İstatistikler

Sağlık kurumu tarafından belirli bir bölge içerisindeki hedef topluma sunulan hizmetlerin başarılı olup olmadığını saptamada kullanılan birçok istatistik geliştirilmiştir. Sağlık kuruluşu ya da ülke için düşünüldüğünde sağlık düzeyi göstergeleri olarak adlandırılan bu istatistikler aynı zamanda kurumlar, bölgeler ve ülkeler arası karşılaştırmalar içinde sıklıkla kullanılmaktadır. Bu göstergeler kurumların, bölgelerin ve ülkelerin zaman içerisinde kendilerini değerlendirmelerine de olanak sağlamaktadır. Bu nedenle kullanılan verilerin ve bu verilerden hesaplanan göstergelerin karşılaştırmalara olanak sağlayacak şekilde standart olması gerekmektedir.

Yaşam Tabloları

İnsanlar, sahip oldukları sosyal, ekonomik ve sağlık koşullarından farklı şekillerde etkilenmekte ve farklı yaş gruplarında değişik risklere maruz kalmaktadırlar. Belirli bir yaş grubuna giren bireylerin sahip oldukları ölüm risklerini, ölüm istatistikleri aracılığı ile değerlendiren ve bireylerin beklenen yaşam sürelerini belirlemeyi hedefleyen tablolar, yaşam tabloları olarak adlandırılmaktadır.

Hastalık ve Ölüm Nedenlerinin Uluslararası Sınıflandırılması

Ülkeler arasındaki sınırların kalktığı, insanların oldukça kolay bir şekilde ülkeler arasında yolculuk yaptığı dünyamızda hastalıklara ve ölüm nedenlerine her geçen gün yenileri eklenmekte ve bu kadar çok hastalığın tek tek incelenmesi oldukça zor hâle gelmektedir. Bilgisayar ve bilgi teknolojilerindeki gelişmeler yardımıyla artık sağlık alanındaki veriler kayıt altına kolayca alınabilmekte, çok büyük veri setleri çok kısa sürede analiz edilmektedir. Gelişen dünyada, günümüz koşullarında hastalık ve ölüm nedenlerinin belirli bir sistematik içerisinde incelenmesi gerekmektedir. Bu nedenle hastalıkları sınıflandırmak, belirli alt başlıklara indirgeyerek incelemek bir zorunluluk hâline gelmiştir.

Hastanedeki Sağlık Hizmetlerinin Değerlendirilmesi

Bireyler sağlık hizmeti aldıkları kurumlardan etkin, yeterli ve ucuz hizmet vermesini beklemektedir. Sadece tedavi hizmetleri değil, otelcilik hizmetleri, yemek hizmetleri gibi birçok alanda da sağlık kurumlarından beklentiler üst seviyededir. Bu nedenle sağlık kurumu yöneticisi, kurumunu faaliyet gösterdiği her alanda ve her birimde sürekli denetlemeli, yönetmeli, idealde olması gereken en iyi sağlık hizmetini bölge halkına sunmalıdır.

Sağlık kurumunda tüm alanlardaki hizmet ögelerinin en iyi şekilde sunulması, kurumun verimliliğini ve tercih edilirliğini de önemli düzeyde arttırmaktadır. Bu nedenle yöneticinin, hastane hizmetlerini hem kurum içerisinde (önceki yıllara göre) hem de diğer kurumlara karşı tarafsız olarak değerlendirmesini sağlayan çeşitli oran ve hızlar geliştirilmiştir. Bunlar; hastane için kaba ölüm hızı, net ölüm hızı, yatak doluluk oranı, yatak devir hızı, yatak devir aralığı, ortalama hasta yatış gün sayısı, yatan hasta oranı, on bin nüfusa düşen yatak sayısı ve anestezi ölüm hızıdır.