Ünite 7: Nüfus İstatistikleri

Giriş

Bir ülkenin veya bölgenin nüfus yapısının ve özelliklerinin bilinmesi sağlık hizmetlerinin sunumu açısından oldukça önemlidir. Sağlık hizmetlerini planlama, örgüt oluşturma, uygulama ve yeniden düzenleme aşamalarında en çok başvurulan veri kaynağı, bölgenin nüfusu ve nüfus yapısıdır.

Nüfus yapısı, cinsiyet, yaş, eğitim düzeyi, meslek grupları ve çeşitli yaş grupları yönünden dağılım konularını içine almaktadır. Doğum, ölüm, göçler, evlenmeler ve boşanmalar gibi olaylar ise nüfus dinamiğini etkilemektedir. Demografi bilimi haricinde coğrafya, sosyoloji, ekonomi, tarih, biyoloji, tıp ve istatistik gibi bilim dalları da nüfus konusu ile oldukça yakından ilgilenmektedir.

Nüfus, sınırları belirli bir alanda ve belirli bir zamanda yaşayan insan topluluğudur. Ülkemizde nüfus sayımlarını Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) yapmaktadır. Dünya nüfusu, ülke nüfusu, kent nüfusu, ilçe nüfusu vb.

Nüfusun Yapısı ve Genel Özellikleri

Nüfus yapısı, cinsiyet, yaş, eğitim, meslek ve çeşitli yaş grupları yönünden dağılım konularını kapsamaktadır. Doğum, ölüm, iç ve dış göçler, evlenme ve boşanma gibi olaylar ise nüfus büyüklüğünü (artış ya da azalış yönünde) etkilemektedir.

Belirli bir bölgedeki sağlık ile ilgili hizmetlerin değerlendirilmesi, tedavi hizmetlerinin yürütmesi ve zaman içerisinde yeniden düzenlenmesi çalışmalarında ilgili bölgenin nüfusu ve nüfusun yapısal özelliklerine öncelikle başvurulmaktadır.

Nüfus, belirli bir zamanda sınırları belirlenmiş bir bölgede yaşayan insan sayısı olarak da tanımlanabilir. Bir ülkenin ya da bölgenin sağlık ile ilgili istatistiklerinin, hız ve oranlarının hesaplanmasında bölgenin nüfusu ve nüfusa ait yapısal özelliklerinden yararlanılmaktadır. Nüfus sayımları iki farklı yöntemle yapılır. Bunlar;

1. De facto, sayım anında bireylerin bulundukları bölge içerisinde sayılmasıdır. 2000 yılına kadar Türkiye’de nüfus sayımı bu yöntemle yapılmıştır.
2. De juro, sayım anında bireylerin bulundukları bölge içerisinde değil sürekli oturma yerlerindeki nüfusta sayılması yöntemidir. Günümüzde nüfus sayımları bu yöntemle yapılmaktadır.

Adrese dayalı nüfus kayıt sistemi, kişilerin yerleşim yerlerine göre nüfus bilgilerinin güncel olarak tutulduğu, nüfus hareketlerinin her an izlenebildiği, MERNİS kayıtlarındaki T.C. Kimlik Numarasına göre kişiler ile ikamet adreslerinin eşleştirildiği bir kayıt sistemidir.

Bir ülkenin ya da bölgenin belirli bir yıl içindeki 30 Haziran ya da 1 Temmuz tarihindeki nüfusuna Yıl Ortası Nüfus (YON) denir.

15 yaş altı nüfusun, genel nüfus içerisindeki oranı yüksek ise bu tür toplumların nüfus yapısına genç nüfus adı verilir.

Ülkelerin veya bölgelerin nüfusları, belli yaş gruplarındaki insanların yoğunluklarına göre farklı isimler almaktadır. Eğer 65 ve daha üzeri yaştaki insanlar (65+),toplumun %10’undanfazlaisebu tür toplumların nüfus yapısına yaşlı nüfus adı verilmektedir.

0-14 yaş nüfusu tüm topluma oranlandığında%30-40,15-64 yaş nüfusu%50-60, 65+ yaş nüfusu ise %5-9 oranlarında yoğunluğa sahip olan bölgelere orta yaşlı nüfus adı verilir. Kalkınmakta olan ülkelerin nüfus yapıları bu formdadır.

Nüfus Piramidi

Nüfus pramidi, nüfusun yaş ve cinsiyet yapısını incelemeyi sağlayan grafiksel bir yöntemdir. Aynı zamanda nüfusun yaş ve cinsiyet yapısını bir zaman dilimi içerisinde değerlendirme olanağı sağlamaktadır. Bu grafiksel yöntemde nüfusun yaşa ve cinsiyete göre dağılımı beşerli yaş gruplarına göre gösterilir. 0-4 yaş grubu tabanda, 90+ yaş grubu tavanda olacak şekilde artan beşli yaş grupları yukarıya doğru orantılı olarak yatay dikdörtgen çubuklar dizilerek çizilmektedir. Bu şekliyle grafik bir piramide benzemektedir. Bu piramitlerin incelenmesi, o nüfusun doğum ve ölüm hareketliliği hakkında bir fikir verir. Nüfus pramitleri ülkelerin sosyoekonomik yapıları hakkında da önemli bilgiler vermektedir.

Nüfus Hız ve Oranları

Günümüzde sağlık, eğitim gibi hizmetlerin etkin olarak verilebilmesi için hizmet verilecek olan hedef toplumun nüfus yapısı ve özelliklerinin bilinmesi gerekir. Eğer bu yapı ve özellikler yeterince bilinmiyor veya eldeki veriler güvenli değilse yapılan hizmetin etkinliğinden söz etmek de mümkün olmaz.

Hız, belirli bir bölgede sağlık olaylarının görülme sıklığını ölçmek için kullanılır. Olayın görülme sayısının, bölgedeki tüm nüfusa bölünmesiyle elde edilir. Belli bir zaman dilimi için hesaplanır.

Oran, bir sağlık olayının diğerine göre ne boyutta olduğunu ifade eder. Hasta sayısının sağlam nüfusa oranı, 15-49 yaş grubundaki sigara kullanan kadınların, kullanmayanlara oranı gibi (a/b).

Nüfus yoğunluğu, bir bölgedeki toplam nüfusun o yerin yüz ölçümüne (km²) bölünmesi ile elde edilir. Bir bölgede km²ye kaç kişinin düştüğünü gösteren ölçüdür.

Genel cinsellik oranı, bir bölge veya ülkede toplam nüfus içerisinde her 100 kadına kaç erkeğin düştüğünü veren bir ölçüdür.

Yaşa özel cinsellik oranı, bir bölge veya ülkede incelenen yaş grubundaki erkek nüfusun aynı bölgedeki o yıl içindeki kadın nüfusuna bölünmesi ile bulunur. Yüzde olarak ifade edilir.

Doğumlar ve Ölümlerle İlgili İstatistikler

Sağlık hizmetlerinin değerlendirilmesinde doğumlar oldukça önemli bir yer tutar. Özellikle hastaneler, bölgeler ve ülkeler arası karşılaştırmalarda bebek doğum ve ölüm istatistikleri en önemli sağlık göstergesidir.

Doğum ve ölümler arasındaki farka nüfusun doğal artışı denir.

Kaba doğum hızı, belirli bir yıl içindeki canlı doğum sayısının yıl ortası nüfusa bölünmesiyle elde edilir ve her bin nüfusa kaç tane canlı doğum düştüğünü kaba doğum hızı gösterir.

Belirli bir yılda, doğurgan çağda olan 15-49 yaş grubundaki her 1000 kadına düşen canlı doğum sayısını genel doğurganlık hızı gösterir.

Belirli bir yıl içinde olan canlı doğum sayısının 15-49 yaş grubu evli kadın yıl ortası nüfusuna bölünmesiyle evli kadınlara özel doğurganlık hızı bulunur

Belirli bir yaş ya da yaş grubundaki kadınların 1 yıl içinde yaptıkları canlı doğum sayısının o yaş grubundaki kadın yıl ortası nüfusuna bölünmesiyle yaşa özel doğurganlık hızı bulunur.

Doğurgan çağda olan kadın nüfusun yaş yapısını dikkate almadan, doğurganlık düzeyi hakkında bilgi veren bir istatistiğe toplam doğurganlık hızı denir.

Canlı doğum olayı gerçekleştikten sonra bireyin yaşamının herhangi bir anında yaşamsal fonksiyonlarının tamamını yitirmesine ölüm adı verilir. Bir bölgedeki ölüm istatistikleri, sağlık hizmetlerinin planlamasında ve bölgeler arasındaki karşılaştırmalarda kullanılan önemli verilerdendir.

Kaba ölüm hızı, bir ülke ya da bölgede belirli bir yıl içerisinde gerçekleşen toplam ölüm sayısının yıl ortası nüfusa oranlanması ile hesaplanır.

Yaşa özel ölüm hızı, bölgede bir yıl içinde incelenen yaş grubunda ölen sayısının, bu yaş grubu yıl ortası nüfusuna bölünmesiyle elde edilir.

Genel mortalite hızı, bölgede bir yıl içinde belirli bir hastalıktan ölenlerin (mortalite), yıl ortası nüfusa bölünmesi ile elde edilir.

Bebek ölüm hızı, yıl içinde bir yaşına girmeden ölen bebeklerin o yıl içerisinde canlı doğan bebek sayısına bölünmesi ve 1000 ile çarpılmasıyla elde edilir. Her bin canlı doğuma karşı kaç bebeğin bir yaşına girmeden öldüğünü gösterir. Bebek ölüm hızı neonatal ve postneonatal dönem olarak ikiye ayrılmaktadır. Neonatal dönem, 0-27 günlük dönemde ölen bebekler, postneonatal dönem ise 28-364 günlük dönemde ölen bebekler için kullanılmaktadır.

Gebelikte, 28. haftadan sonraki fetüs ölümleri ölü doğum olarak isimlendirilmektedir.

Perinatal ölüm hızı, bir yıl içerisindeki ölü doğan bebek sayısı ile canlı doğan fakat 0-6 gün arasında ölen bebeklerin, o yıldaki tüm canlı doğum sayısına bölünmesiyle elde edilir.

Bir ülkenin sağlık düzeyini gösteren en önemli ölçütlerden biri ana ölüm hızıdır. Hamilelik döneminde hijyenik koşulların olmaması, doğum ve lohusalık dönemlerinde etkili bir sağlık hizmeti alamaması, bölgedeki anne ölümlerinin artmasına neden olabilmektedir. Bu hız hesaplanırken hamile bayan, gebelik dışında farklı bir nedenden ölmüş ise bu ölümler anne ölümleri dışında tutulmaktadır.

Evlenmeler ve Boşanmalarla İlgili İstatistikler

Bölgede olan evlenmelerin sayısı ve evlenen çiftlerin özellikleri hakkındaki veriler, ana-çocuk sağlığı ve aile planlaması hizmetlerinin örgütlenmesi, yürütümü ve yeniden düzenlenmesi aşamalarının planlanmasında kullanılmaktadır. Evlenmelerle ilgili veri kaynakları ise TÜİK’in yayınladığı Evlenme İstatistikleri, Türkiye nüfus araştırmaları ve özel araştırmalardır.

Evlenmelerle ilgili olarak sıklıkla kullanılan hızlar aşağıdaki gibi sıralanabilir.

1. Genel Evlenme Hızı
2. Evlenilebilecek Yaşa Özel Evlenme Hızı
3. Kadınlara Özel Evlenme Hızı
4. Erkeklere Özel Evlenme Hızı
5. Genel Evlenme Hızı (GEH)

Boşanma, erkek ile kadının, yeni bir evlenme yapacak şekilde hukuki bir kararla evliliklerini tamamen sona erdirmeleridir. Boşanmalar için sıklıkla kullanılan hızlar; kaba boşanma hızı, genel boşanma hızı, cinsiyete özel boşanma hızı, yaşa ve cinsiyete özel boşanma hızıdır.

Göçlerle İlgili İstatistikler

Göç, kişilerin gönüllü ve zorunlu nedenlere bağlı olarak coğrafi alanlar üzerinde yer değiştirmesidir. Bir başka ifade ile göç, sürekli yerleşip yaşamak amacıyla bir yerleşim yerinden bir başka yerleşim yerine taşınma olayıdır. Göçler gerek ülke içinde farklı bölgeler arasında gerekse bir ülke ile yabancı ülkeler arasında olan nüfus hareketleridir. Nüfusun özellikle yaş ve cinsiyet yapısında önemli değişikliklere neden olmaktadır. Göç veren kesiminin nüfusu azalırken göç alan kesimlerin ise nüfusu kontrolsüz şekilde artmaktadır.

Bölge sınırları içinde bir yerleşim yerinden diğerine yapılan göçe iç göç adı verilmektedir. Bölge sınırları dışındaki bir yerleşim yerinden, bölgeye yapılan göçe içe göç denir. Bölge sınırları içinden, bölge dışına yapılan göçe dışa göç denir. Bir bölgeye olan içe göçlerin toplamından o bölgeden dışa olan göçlerin toplamının çıkartılmasıyla net göç elde edilir.

Göçlerle ilgili hesaplanan hızlar; genel göç hızı, iç göç hızı, içe göç hızı, dışa göç hızı ve net göç hızıdır.