Ünite 7: Hasta Hakları ve Acil Sağlık Hizmetleri ile İlgili Mevzuat

Giriş

Sağlıklı yaşamak her insanın isteğidir ve aynı zamanda anayasal bir haktır. Dünya Sağlık Örgütü Anayasası’nda yer alan tanıma göre, sağlık, "sadece hastalık ve sakatlık halinin olmayışı değil, bedensel, ruhsal ve sosyal yönden tam iyilik halidir; sağlığın ulaşılabilir en yüksek seviyesine ulaşmak, ırk, siyasi görüş, ekonomik ve sosyal konumu ne olursa olsun tüm bireylerin temel hakkıdır.” Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 56. maddesi’nde yer alan sağlık ile ilgili hükümler ise şu şekildedir; “Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek devletin ve vatandaşların ödevidir. Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artırarak, iş birliğini gerçekleştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenler. Devlet, bu görevini kamu ve özel kesimlerdeki sağlık ve sosyal kurumlarından yararlanarak, onları denetleyerek yerine getirir. Sağlık hizmetlerinin yaygın bir şekilde yerine getirilmesi için kanunla genel sağlık sigortası kurulabilir.”

Hasta Hakları ile İlgili Mevzuat

Hasta hakları kavramının gelişimi, ilk olarak 1972 yılında Amerika Hastaneler Birliği Hasta Hakları Bildirgesi ile Amerika Birleşik Devletleri’nde ortaya atılmış olup, daha sonra 1981 yılında Dünya Tabipler Birliği Lizbon Hasta Hakları Bildirgesi, 1994 yılında Amsterdam’da Avrupa Hasta Haklarının Geliştirilmesi Bildirgesi, 1995 yılında Dünya Tabipler Birliği Bali Hasta Hakları Bildirgesi gibi uluslararası birçok bildirge ile ilerlemesini sürdürmüştür.

Türkiye’de, 01.08.1998 tarih ve 23420 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girmiş 08.05.2014 tarihinde değişikliğe uğramış olan “Hasta Hakları Yönetmeliği”, hasta haklarını somut olarak göstermek ve sağlık hizmeti verilen bütün kurum ve kuruluşlarda ve sağlık kurum ve kuruluşları dışında sağlık hizmeti verilen durumlarda, herkesin hasta haklarından faydalanabilmesine, hak ihlallerinden korunabilmesine ve gerektiğinde hukuki korunma yollarını fiilen kullanabilmesine dair düzenlemeleri yapmak amacı ile yayınlanmıştır. Yönetmelik, sağlık hizmeti verilen resmi ve özel bütün kurum ve kuruluşları, bu kurum ve kuruluşlarda veya bunların dışında hizmete katılan her kademe ve unvandakileri ve hizmetten faydalanma hakkı olan bütün bireyleri kapsamaktadır. Yönetmelikte hasta haklarının neler olduğu “Sağlık Hizmetlerinden Faydalanma Hakkı, Sağlık Durumu ile İlgili Bilgi Alma Hakkı, Hasta Haklarının Korunması, Tıbbi Müdahalede Hastanın Rızası, Tıbbi Araştırmalar, Diğer Haklar, Sorumluluk ve Hukuki Korunma Yolları” başlıkları altında yer almaktadır. Hasta Hakları Yönetmeliği’nde her bir başlık altında hasta haklarıyla ilgili çeşitli düzenlemelerin yer aldığı 51 madde bulunmaktadır.

Sağlık Hizmetlerinden Faydalanma Hakkı:

Sağlık hizmetlerinden faydalanma hakkı aşağıdaki olanak ve yasaklardan oluşur;

• Adalet ve Hakkaniyete Uygun Olarak Faydalanma
• Bilgi İsteme
• Sağlık Kuruluşunu Seçme ve Değiştirme
• Personeli Tanıma, Seçme ve Değiştirme
• Öncelik Sırasının Belirlenmesini İsteme
• Tıbbi Gereklere Uygun Teşhis, Tedavi ve Bakım
• Tıbbi Gereklilikler Dışında Müdahale Yasağı
• Ötenazi Yasağı
• Tıbbi Özen Gösterilmesi

Sağlık Durumu ile İlgili Bilgi Alma Hakkı:

• Bilgilendirmenin Kapsamı
• Kayıtları İnceleme
• Kayıtların Düzeltilmesini İsteme
• Bilgi Vermenin Usulü
• Bilgi Verilmesi Caiz Olmayan ve Tedbir Alınması Gereken Haller
• Bilgi Verilmesini Yasaklama

gibi başlıklarla hastanın sağlık durumu ile ilgili bilgi alma hakları yönetmelikte açıklanmaktadır.

Hasta Haklarının Korunması:

Hastanın, sağlık durumu ile ilgili tıbbi değerlendirmelerin gizlilik içerisinde yürütülmesini gizli tutulmasını isteme hakkı vardır. Ayrıca, kanunda gösterilen istisnalar hariç olmak üzere, kimse, rızası olmaksızın ve verdiği rızaya uygun olmayan bir şekilde tıbbi işleme tabi tutulamaz. Sağlık hizmetinin verilmesi sebebiyle edinilen bilgiler, kanun ile müsaade edilen haller dışında, hiçbir şekilde açıklanamaz. Araştırma ve eğitim amacı ile yapılan faaliyetlerde de hastanın kimlik bilgileri, rızası olmaksızın açıklanamaz.

Tıbbi Müdahalede Hastanın Rızası:

Hastanın rızasının alınamadığı hayati tehlikesinin bulunduğu ve bilincinin kapalı olduğu acil durumlar ile hastanın bir organının kaybına veya fonksiyonunu ifa edemez hale gelmesine yol açacak durumun varlığı halinde, hastaya tıbbi müdahalede bulunmak rızaya bağlı değildir. Ancak hastanın bilinci açıldıktan sonraki tıbbi müdahaleler için hastanın yeterliği ve ifade edebilme gücüne bağlı olarak rıza işlemlerine başvurulur. Hasta kendisine planlanan veya uygulanmakta olan tedaviyi kanunen zorunlu olan haller dışında ve doğabilecek olumsuz sonuçların sorumluluğu kendisine ait olmak üzere reddetmek veya durdurulmasını isteme hakkına sahiptir.

Tıbbi Araştırmalar:

Sağlık Bakanlığı’nın izni ve bireyin kendi rızası bulunmadan hiç kimseye tecrübe, araştırma veya eğitim amaçlı tıbbi müdahale yapılamaz. Araştırmalarda, gönüllünün sağlığına ve diğer kişilik haklarına zarar verilmemesi için gereken bütün tedbirler alınır. Araştırmanın gönüllüye vereceği muhtemel zararlar önceden tespit edilmemişse gönüllü, rızası bulunsa bile araştırma konusu yapılamaz.

Diğer Haklar:

• Güvenliğin Sağlanması
• Dini Vecibeleri Yerine Getirebilme ve Dini Hizmetlerden Faydalanma
• İnsani Değerlere Saygı Gösterilmesi ve Ziyaret
• Refakatçi Bulundurma
• Hizmetin Sağlık Kurum ve Kuruluşu Dışında Verilmesi

şeklinde sıralanabilecek diğer hastanın diğer hakları da mevcuttur.

Acil Sağlık Hizmetleri ile İlgili Mevzuat

Türkiye’de acil sağlık hizmetlerinin eşit, ulaşılabilir, kaliteli, hızlı ve verimli olarak yürütülmesini sağlamak amacıyla, sağlık hizmeti sunan ve sağlık hizmeti ile ilgili olan bütün kurum ve kuruluşların uymakla mükellef oldukları esaslar ile bu kuruluşlar arasında koordinasyon temin edilmesine ve Sağlık Bakanlığı tarafından yürütülecek olan acil sağlık hizmetlerinin sevk ve idaresine dair usul ve esasları belirlemek amacıyla, 11.05.2000 tarih ve 24046 sayılı “Acil Sağlık Hizmetleri Yönetmeliği” yürürlüğe girmiştir. 2004, 2007 ve 2014 yıllarında bu yönetmeliğin bazı maddelerinde değişiklik yapılmıştır.

Yönetmeliğe göre, acil sağlık hizmetlerinin yürütülmesi için Sağlık Bakanlığı tarafından acil sağlık hizmetlerinin uygulanmasına yönelik tavsiye kararları almak, yapılacak mevzuat çalışmalarına katılmak, acil sağlık hizmetleri ile ilgili sağlık kuruluşlarında çalışanların eğitim ve uygulama programlarını belirlemek üzere Acil Sağlık Hizmetleri Danışma Kurulu, acil sağlık hizmetleri konusunda araştırma ve hizmete özel eğitimleri planlamak, bilimsel araştırmalar yapmak, sertifikalı eğitim programları düzenlemek, eğitim materyalleri, yazılı ve görsel dokümanlar hazırlamak, afetler ve olağandışı durumlarda bağlı iller ile koordinasyonu sağlamak üzere Acil Sağlık Hizmetleri Bölge Eğitim Araştırma ve Uygulama Merkezi ve müdürlüklerce il genelindeki hastanelerin acil servisleri ile il ambulans servisi arasındaki koordinasyon ve hizmet standartlarını belirlemek üzere İl Acil Sağlık Hizmetleri Koordinasyon Komisyonu kurulur.

Acil Sağlık Hizmetleri Yönetmeliği, İl Ambulans Servisi Başhekimliği kurulmasını öngörür. Bu başhekimlik; ambulans hizmetlerinin il düzeyinde organizasyonunu, yönlendirilmesini, uygulanmasını ve değerlendirilmesini, hizmete katılan kurum ve kuruluşlar arasında işbirliğini sağlayan, merkez ve istasyonlarda görev yapan personelin hizmet içi eğitimleri ile sevk ve idaresini yapan, merkez ve istasyonlarda kullanılan tüm araç ve gereçlerin temin, kayıt, bakım ve onarımlarını sağlayan, hizmetle ilgili tüm kayıt ve istatistikleri tutan, merkezin de içinde olduğu, kendisine ait binası ve personeli olan birimdir. Hastane acil servisleri ise, ikinci ve üçüncü basamak resmi ve özel sağlık kurum ve kuruluşları bünyesinde acil sağlık hizmeti verilen birimlerdir.

Yönetmeliğe göre istasyonlar; acil sağlık hizmeti sunmak ve tıbbi müdahalede bulunmak amacıyla, belli kriterler dikkate alınarak yapılan incelemeler sonucunda müdürlüğün teklifi ve valiliğin onayı ile kurulan birimlerdir. İstasyonlar verdikleri hizmete göre üç tipte kurulabilir. Bunlar;

• A Tipi İstasyon: 24 saat kesintisiz sadece ambulans hizmeti verilen, ihtiyaca göre birden fazla ekip ve ambulans bulundurulan, idari ve özlük hakları bakımından başhekimliğe bağlı ve kadrolu personeli olan istasyonlardır. Ekip içerisinde hekim bulunan istasyonlar A1 tipi, ekip içerisinde hekim bulunmayanlar ise A2 tipi istasyon olarak adlandırılır.
• B Tipi İstasyon: Birinci, ikinci ve üçüncü basamak resmi sağlık kurum ve kuruluşları ile entegre olarak kesintisiz ambulans ve acil servis hizmeti verilen, kadrosu ve özlük hakları bakımından bünyesinde bulunduğu kuruma, ambulans hizmeti bakımından merkeze bağlı olan, ekip içerisinde hekim bulunan istasyonlardır. Hastane acil servisi ile entegre olanlar B1 tipi istasyon, birinci basamak sağlık kuruluşları ile entegre olanlar ise B2 tipi istasyon olarak adlandırılır.
• C Tipi İstasyon: İhtiyaca göre günün belirlenen saatlerinde sadece ambulans hizmeti verilen, idari ve özlük hakları bakımından başhekimliğe bağlı acil sağlık istasyonlarıdır.

Sağlık Bakanlığı yataklı sağlık tesislerinde sunulmakta olan acil servis hizmetlerinin çağın gereklerine, ihtiyaç ve beklentilerine uygun olarak geliştirilmesi için acil servislerin personel ve hizmet kıstasları, fiziki şartları, ulaşım, her türlü malzeme ve tıbbi teknolojik imkanları bakımından asgari standartlarını belirlemek, 112 Acil Sağlık Hizmetleri ile etkin bir koordinasyon sağlamak, acil servisleri yataklı sağlık tesisinin statüsü, hizmetin yoğunluğu ve hizmet verdiği bölgenin şartlarına göre seviyelendirerek yeniden yapılandırılmalarını sağlamak, hasta triyajı ve renk kodu sisteminin uygulama esaslarını göstermek ve bu birimlerde yürütülecek nöbet hizmetlerine ilişkin uygulama usul ve esaslarını belirlemek amacıyla 16.10.2009 tarih ve 27378 sayılı “Yataklı Sağlık Tesislerinde Acil Servis Hizmetlerinin Uygulama Usul ve Esasları Hakkında Tebliğ” yayınlamıştır.

Acil servisler, acil hasta kapasitesi, acil vakaların özelliği ve vakanın branşlara göre ağırlıklı oranı, fiziki şartları, bulundurduğu malzeme, tıbbi donanım ve personelin niteliği, hizmet verdiği bölgenin özellikleri, bulunduğu konum, bünyesinde faaliyet gösterdiği sağlık tesisinin statüsü gibi ölçütler dikkate alınarak I., II. ve III. seviye olarak seviyelendirilir.

Yataklı Sağlık Tesislerinde Acil Servis Hizmetlerinin Uygulama Usul ve Esasları Hakkında Tebliğ’e göre, acil servislerde etkin bir hizmet sunumu için renk kodlaması uygulanır. Acil servislere başvuran hastaların, hastalıkları ile ilgili şikayetleri, belirtilerin şiddeti ve tıbbi durumlarının aciliyeti göz önüne alınarak tabip veya bu konuda eğitim almış sağlık personeli tarafından yapılan öncelik belirleme işlemini ifade eden triyaj işlemi başvuru sırasında yapılır. Triyaj uygulaması için muayene, tetkik, tedavi, tıbbi ve cerrahi girişimler bakımından öncelik sırasına göre kırmızı, sarı ve yeşil renkler kullanılır.

Ambulans Hizmetleri: Türkiye’de ambulans hizmetleri ve ambulans servislerinin, kuruluş, işleyiş ve denetlenmesine ilişkin usul ve esaslar ile ambulans ve acil sağlık araçlarının tıbbi ve teknik donanım özelliklerini düzenlemek amacıyla, Sağlık Bakanlığı tarafından 08.07.2001 tarih ve 24456 sayılı “Ambulanslar ile Özel Ambulans Servisleri ve Ambulans Hizmetleri Yönetmeliği” yayınlanmış, ancak bu yönetmelik 07.12.2006 tarih ve 26369 sayılı “Ambulanslar ve Acil Sağlık Araçları ile Ambulans Hizmetleri Yönetmeliği” ile yürürlükten kalkmıştır. 10.04.2012 tarih ve 28260 sayılı “Ambulanslar ve Acil Sağlık Araçları ile Ambulans Hizmetleri Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik” ile de eski yönetmelikte bir takım değişiklikler yapılmıştır.