Ünite 6: Sağlık Personelinin Hak ve Yükümlülükleri ile İlgili Mevzuat

Giriş

Sağlık hizmetleri tabip, diş tabibi, eczacı, fizikoterapist, ebe, hemşire, sosyal hizmetler uzmanı, biyolog, psikolog, diyetisyen, sağlık mühendisi, sağlık fizikçisi ve farklı hizmetleri yürüten sağlık teknikeri ya da teknisyeni gibi geniş bir ekip tarafından yürütülmektedir. Bu kadar farklı meslek mensubu tarafından yürütülen sağlık hizmetlerinin yerine getirilmesinde, sürekli gelişim, katılımcılık, saydamlık, tarafsızlık, dürüstlük, kamu yararını gözetme, hesap verebilirlik ve güven esas alınmalıdır. Bu güveni sağlamak için sağlık hizmetleri görevini yürüten kişilere bazı hak ve yükümlülükler verilmiştir.

Sağlık çalışanları, kendilerinden hizmet almak üzere başvuran hastaların cinsiyeti, ırkı, milliyeti, dini ve mezhebi, ahlâki düşünceleri, karakter ve şahsiyeti, toplumsal statüsü, mevkii ve siyasi düşüncesi ne olursa olsun, muayene ve tedavi hususunda tam bir iş birliği içinde çalışarak, azami dikkat ve özen göstermekle yükümlüdür.

Sağlık çalışanları, özel sektörde Hususi Hastaneler Kanunu ve bu kanuna istinaden çıkarılan Özel Hastaneler Yönetmeliği’nde belirtilen standartlara uygun olarak işçi statüsünde istihdam edilmektedir. Dolayısıyla onların hak ve yükümlülükleri iş akitlerinde düzenlenmekte ve İş Kanunu’nda belirtilen temel ilkeler esas olmakla birlikte, çalıştıkları kurum ve iş akitlerine göre farklılıklar gözlenebilmektedir. Kamu sektöründe ise Devlet Memurları Kanunu’na (DMK) tabi olarak devlet memuru ve bu kanunun 4/B maddesine istinaden sözleşmeli personel olarak istihdam edilmektedirler.

Kamu Sağlık Kuruluşlarında Çalışan Sağlık Personelinin Hak ve Yükümlülükleri

Kamu sağlık kuruluşlarında sağlık çalışanları devlet memuru ve sözleşmeli personel statüsünde istihdam edilmektedir. Sözleşmeli personel statüsünde istihdam edilen çalışanların temel hak ve yükümlülükleri de genel olarak DMK’ya göre düzenlenmektedir. Ancak sözleşmeli personel ile memurlar arasında birtakım farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılıklar şu şekilde sıralanabilir:

• Memurlar 657 sayılı DMK’nın 4A maddesine göre istihdam edilmekte, sözleşmeli personel ise aynı Kanunun 4B maddesine göre istihdam edilmektedir.
• Sözleşmeli personel yıllık hizmet akdi ile çalışır, fakat memurlar için hizmet akdi söz konusu değildir.
• Memurlar sosyal güvenlik yönünden 5510 sayılı Sosyal Güvenlik Kanunu’nun 4C maddesine, sözleşmeli personel ise 4A maddesine tabidir. Ayrıca, işçiler gibi 4A maddesine tabi olan sözleşmeli personelin ücretlerinden işçiler gibi işsizlik sigortası kesintisi yapılmaz.
• Sözleşmeli personelin ücretleri kurumlara ve unvanlara göre değişen belli skalalara göre ödenmekte iken, memur maaşları derece-gösterge esaslı, memurlara özgü genel bir sisteme göre ödenmektedir.
• Memuriyete yeni başlayanlar için geçerli olan aday memurluk ve asalet tasdiki, sözleşmeli personel için söz konusu değildir.
• Sözleşmeli personel uygulamasında taraflar sebep göstermeksizin, bir ay öncesinden ihbar etmek şartıyla sözleşmeyi karşılıklı feshedebilirken, memurlar ise ancak atamaya yetkili makamın onaması halinde çekilebilir ve çekilen memurlar tekrar memuriyete dönmek için başvurabilirler. Ancak, sözleşmeli personelin göreve tekrar dönme hakkı yoktur.
• Kurum içinde yer değiştirme hakkı dışında, her iki kurumun karşılıklı muvafakat vermesi halinde memurların kurum değiştirmesi mümkün iken, sözleşmeli personelin sadece kendi kurumu içinde naklen tayini söz konusu olabilir.
• Bazı ücret unsurları vergiye tabi olmadığı için memurların vergi kesintileri sözleşmeli personele göre oldukça düşüktür. Bu nedenle vergi matrahları düşük olduğu için memur olarak istihdam edilenler sözleşmeli personele göre daha az vergi öder.
• Memurların istirahat raporları kanun gereği makam onayı ile sağlık iznine çevrilir. Sağlık izinleri, belli gün sayısı ile orantılı, ek tazminatlarda kısmi kesinti dışında önemli bir kesintiye yol açmaz. Ancak, sözleşmeli personelin iki günden fazla istirahat raporu almaları durumunda maaşları kesilir, karşılığında Sosyal Güvenlik Kurumu’ndan iş göremezlik ödeneği alırlar.
• Memurların yıl içinde kullanmadıkları yıllık izin hakları diğer yıla devredilirken, sözleşmeli personelin yıllık izinleri ait oldukları yıl için geçerli olur ve bir sonraki yıla devretmez.
• Memurların iş güvenceleri söz konusu iken, sözleşmeliler için özel bir iş güvencesi yoktur. Ancak, uygulamada, kamuda çalışan herkes gibi sözleşmelilerin de kamu hizmetlerinde süreklilik esastır ilkesine paralel olarak fiili güvenceye sahip oldukları değerlendirilmekte, memurların memuriyetten çıkarılmalarına neden olan suçlar dışında sözleşmeleri fesih edilmemektedir.

DMK sağlık çalışanlarının istihdamını da kapsamına alan üç temel ilkeyi esas almaktadır:

1. Sınıflandırma
2. Kariyer
3. Liyakat

Kamu hizmetleri; memurlar, sözleşmeli personel, geçici personel ve işçiler eliyle gördürülür. Dolayısıyla ayrıntısı aşağıda verilen dört istihdam şekli söz konusudur. Sağlık çalışanları bu dört istihdam şeklinden devlet memuru ve sözleşmeli personel statülerinde istihdam edilmektedir.

• Memur
• Sözleşmeli personel
• Geçici personel
• İşçiler

Gerek memur gerekse sözleşmeli statüde atanan sağlık çalışanları aşağıda belirtilen ödev ve sorumlulukları yerine getirmekle yükümlüdür:

1. Sadakat
2. Tarafsızlık ve Devlete Bağlılık
3. Davranış ve İş birliği
4. Yurt Dışında Davranış
5. Amir Durumda Olan Devlet Memurlarının Görev ve Sorumlulukları
6. Devlet Memurlarının Görev ve Sorumlulukları
7. Kişisel Sorumluluk ve Zarar
8. Kişilerin Uğradıkları Zararlar
9. Mal Bildirimi
10. Basına Bilgi veya Demeç Verme
11. Resmi Belge, Araç ve Gereçlerin Yetki Verilen Mahaller Dışına Çıkarılmaması ve İadesi

Kamu Sektöründe Görevli Sağlık Çalışanlarının Genel Hakları;

1. Uygulamayı İsteme Hakkı
2. Güvenlik
3. Emeklilik
4. Çekilme
5. Müracaat, Şikâyet ve Dava Açma
6. Sendika Kurma
7. İzin
8. Kovuşturma ve Yargılama
9. İsnat ve İftiralara Karşı Koruma

Kamu Sektöründe Görevli Sağlık Çalışanlarının Yasak Olan Fiil ve Davranışları;

1. Toplu Eylem ve Hareketlerde Bulunma Yasağı
2. Grev Yasağı
3. Ticaret ve Diğer Kazanç Getirici Faaliyetlerde Bulunma Yasağı
4. Hediye Alma, Menfaat Sağlama Yasağı
5. Denetimindeki Teşebbüsten Menfaat Sağlama Yasağı
6. Gizli Bilgileri Açıklama Yasağı

DMK’da kamu görevleri bir sınıflandırmaya tabi tutulmuştur. Memurların atanacakları kadrolar bu sınıflandırmaya uygun bir şekilde tahsis edilmektedir. DMK’ya tabi kurumlarda sınıflar dışında memurluk kadroları oluşturulamaz. Hiçbir memur sınıfının dışında ve sınıfının içindeki derecesinin altında bir derecenin görevinde çalıştırılamaz. DMK’ya tabi kurumlarda çalıştırılan memurların sınıfları aşağıda gösterilmiştir:

1. Genel İdare Hizmetleri Sınıfı
2. Teknik Hizmetler Sınıfı
3. Sağlık Hizmetleri ve Yardımcı Sağlık Hizmetleri Sınıfı
4. Eğitim ve Öğretim Hizmetleri Sınıfı
5. Avukatlık Hizmetleri Sınıfı
6. Din Hizmetleri Sınıfı
7. Emniyet Hizmetleri Sınıfı
8. Yardımcı Hizmetler Sınıfı
9. Mülki İdare Amirliği Hizmetleri Sınıfı
10. Milli İstihbarat Hizmetleri Sınıfı

Personel alım sürecinin başlatılması için gerek Sağlık Bakanlığı, gerekse diğer kamu kurum ve kuruluşları, personel atamasına lüzum gördükleri boş kadroların sayılarını, sınıf ve derecelerini belirterek Devlet Personel Başkanlığı’na bildirirler. Devlet Personel Başkanlığı atama yapılacak boş kadroların sınıf ve derecelerini, kadroların bulundukları kurum ve yerlerini, kadrolara alınacak personel sayılarını, alınacak personelin genel ve özel şartlarını, en son başvurma tarihini, başvurulacak mercileri, sınav yerlerini ve zamanlarını ve gerek görülen diğer bilgileri başvurma süresinin bitiminden en az 15 gün önce Resmi Gazete, radyo, televizyon ve ülke çapında tirajı yüksek gazetelerden asgari biri ve uygun görülecek diğer araçlar ile duyurur.

Tüm atama ve nakillerde aşağıdaki ilkeler esas alınır:

a. Ekonomik, sosyal ve kültürel şartlar ile ulaşım şartları yönünden benzerlik ve yakınlık gösteren illerin gruplandırılarak işlem yapılması,
b. Personelin hizmet bölgeleri ve grupları arasında, hizmet gerekleri de dikkate alınarak, adil ve dengeli dağılımın sağlanması,
c. Personel hareketlerinde hizmet puanının belirleyici olması,
d. Personel dağılım cetvelinde belirlenen sayılardaki aktif çalışanların dikkate alınarak idarenin hizmet ihtiyacının karşılanması; aylıksız izin, askerlik ve geçici görev gibi nedenlerle aktif olmayan standartlara bu süre içerisinde atama yapılması,
e. Atamayla ilgili personelin başvuru tarihinde yürürlükte olan usul ve esaslar çerçevesinde işlem yapılması.

Devlet memurluğuna alınacaklarda birtakım genel ve özel şartlar aranır. Genel şartlar aşağıdaki gibidir:

1. Türk vatandaşı olmak.
2. Genel olarak 18 yaşını tamamlayanlar devlet memuru olabilirler. Ancak, bir meslek veya sanat okulunu bitirenler 15 yaşını doldurmuş olmak ve Türk Medeni Kanunu’na göre kazai rüşt kararı almak şartıyla devlet memurluklarına atanabilirler.
3. Genel olarak ortaokulu bitirenler memur olabilirler. Ortaokul mezunlarından istekli bulunmadığı takdirde ilkokulu bitirenler de olabilir. Bir sınıfta belli görevlere atanabilmek veya bu görevlerde belli derecelere yükselebilmek için, kuruluş kanunları veya bu kanun ve kuruluş kanunlarına dayanılarak çıkarılacak yönetmelikler ile işin gereğine göre, yükseköğrenim dereceleri veya belirli fakülte, okul veya öğrenim dallarını veya meslek içi veya meslekle ilgili eğitim programlarını bitirmiş olmak veya yabancı dil bilmek gibi şartlar konulabilir.
4. Kamu haklarından mahrum bulunmamak.
5. Türk Ceza Kanunu’nun 53. maddesinde belirtilen süreler geçmiş olsa bile, kasten işlenen bir suçtan dolayı bir yıl veya daha fazla süreyle hapis cezasına ya da affa uğramış olsa bile devletin güvenliğine karşı suçlar, Anayasal düzene ve bu düzenin işleyişine karşı suçlar, zimmet, irtikâp, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, güveni kötüye kullanma, hileli iflas, ihaleye fesat karıştırma, edimin ifasına fesat karıştırma, suçtan kaynaklanan malvarlığı değerlerini aklama veya kaçakçılık suçlarından mahkûm olmamak.
6. Askerlik durumu itibariyle, askerlikle ilgisi bulunmamak, askerlik çağına gelmemiş bulunmak veya askerlik çağına gelmiş ise muvazzaf askerlik hizmetini yapmış yahut ertelenmiş veya yedek sınıfa geçirilmiş olmak.
7. Kurum ve kuruluşların DMK’ya göre %3 özürlü çalıştırması zorunluluğu saklı kalmak kaydı ile görevini devamlı yapmasına engel olabilecek akıl hastalığı bulunmamak.

Özel şartlar ise şunlardır:

1. Atanacağı hizmet göreceği sınıf için gerekli öğretim ve eğitim kurumlarının birinden diploma almış olmak.
2. Kurumların özel kanun veya diğer mevzuatında aranan şartları taşımak.

Yurt içinde veya yurt dışında tabip, uzman tabip ve yan dal uzmanlık eğitimini tamamlayan tabipler, her eğitimleri için ayrı ayrı olmak kaydı ile tarafından hazırlanan İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması esas alınarak belirlenen sürelerde Sağlık Bakanlığı veya Sağlık Bakanlığı’nca uygun görülen diğer kuruluşlarda, devlet memuru veya ilgililerin talebi halinde Eleman Temininde Güçlük Çekilen Yerlerde Sözleşmeli Sağlık Personeli Çalıştırılması İle Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanuna tâbi sözleşmeli sağlık personeli olarak devlet hizmeti yapmakla yükümlüdürler. Bu süreler, ihtiyaca göre ve Sağlık Bakanlığı’nın teklifi üzerine Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı kısaltılabilir. Sürelerin hesabında fiilen çalışma esas olup, hafta sonu ve resmi tatil günleri fiili çalışmadan sayılır. Yıllık, mazeret ve hastalık izinli geçirilen günler ise, yükümlülük süresine ilave edilir.

İlk defa veya yeniden veyahut yer değiştirme suretiyle;

a. Aynı yerdeki görevlere atananlar atama emirlerinin kendilerine tebliğ gününü,
b. Başka yerdeki görevlere atananlar, atama emirlerinin kendilerine tebliğ tarihinden itibaren 15 gün içerisinde o yere hareket ederek belli yol süresini, izleyen iş günü içinde işe başlamak zorundadırlar. Savaş ve olağanüstü hallerde bu süre Cumhurbaşkanlığı tarafından kısaltılabilir.

Yukarıdaki süreler;

1. Kanuni izinlerin kullanılması veya geçici bir görevin yapılması sırasında başka bir göreve atanan memurlar için iznin veya geçici görevin bitimi,
2. Hesaplarını, yerlerine gelenlere devir zorunda bulunan sayman ve sayman mutemetleri için devrin sona ermesi,
3. Eski görevlerine devamları kurumlarınca yazılı olarak tebliğ edilenler için yerlerine atanan memurların gelmesi veya yeni görev yerlerine hareketlerinin kurumlarınca tebliği tarihinde başlar.

Devlet memurlarının ehliyetlerinin tespitinde, kademe ilerlemelerinde, derece yükselmelerinde, emekliye çıkarma veya hizmetle ilişkilerinin kesilmesinde özlük ve sicil dosyaları başlıca dayanaktır. Kurum değiştiren memurların özlük ve sicil dosyaları yeni kurumlarına eksiksiz olarak gönderilir.

Kademe; derece içinde, görevin önemi veya sorumluluğu artmadan, memurun aylığındaki ilerlemedir. Memurun kademe ilerlemesinin yapılabilmesi için, bulunduğu kademede en az bir yıl çalışmış olması ve bulunduğu derecede ilerleyebileceği bir kademenin bulunması şartları aranır.

Derece yükselmesi yapılabilmesi için, üst derecede boş bir kadronun bulunması, memurun bulunduğu derece içinde en az 3 yıl ve bu derecenin 3. kademesinde 1 yıl çalışmış olmak ve kadronun tahsis edildiği görev için öngörülen nitelikleri taşımak gerekir.

Kamu görevlilerinin kanuni izin, geçici görev, disiplin cezası uygulaması veya görevden uzaklaştırma nedenleriyle işlerinden geçici olarak ayrılmaları halinde yerlerine kurum içinden veya diğer kurumlardan veya açıktan vekil atanabilir. Bir görevin kamu görevlileri eliyle vekâleten yürütülmesi halinde aylıksız vekâlet asıldır.

Kamu görevlilerinin çekilmesi ve memur ya da sözleşmeli personel olarak çalışmasının sona ermesini gerektiren bir husus söz konusu olduğu zaman memurlukları sona erer.

Kamu görevlileri bağlı oldukları kuruma yazılı olarak başvurmak suretiyle görevlerinden çekilme isteğinde bulunabilir. İzinsiz veya kurumlarınca kabul edilen mazereti olmaksızın görevin terk edilmesi ve bu terkin kesintisiz 10 gün devam etmesi halinde, yazılı müracaat şartı aranmaksızın, çekilme isteğinde bulunulmuş sayılır.

Genel olarak memurların haftalık çalışma süresi 40 saattir. Bu süre cumartesi ve pazar günleri tatil olmak üzere düzenlenir. Ancak kamu sağlık çalışanlarının haftalık yasal çalışma süresi 45 saat olarak belirlenmiştir. Bununla birlikte, sağlık çalışanlarından iyonlaştırıcı radyasyon ile teşhis, tedavi veya araştırmanın yapıldığı yerler ile bu iş veya işlemlerde çalışan personel, Sağlık Bakanlığı’nca çıkarılacak yönetmelikte belirlenen radyasyon dozu limitleri içinde çalıştırılabilir.

Devlet memuru ve sözleşmeli personel olarak görev yapan sağlık çalışanlarının yıllık izin süresi, on yıla kadar (on yıl dâhil) hizmeti olanlar için yirmi gün, hizmeti on yıldan fazla olanlar için 30 gündür. Zorunlu hallerde bu sürelere gidiş ve dönüş için en çok ikişer gün eklenebilir.

Çalışanlara, aylık ve özlük hakları korunarak, verilecek raporda gösterilecek lüzum üzerine, kanser, verem ve akıl hastalığı gibi uzun süreli bir tedaviye ihtiyaç gösteren hastalığı halinde on sekiz aya kadar, diğer hastalık hallerinde ise on iki aya kadar izin verilir. Aylıksız izin süresinin bitiminden önce mazereti gerektiren sebebin ortadan kalkması hâlinde, on gün içinde göreve dönülmesi zorunludur.

Aylıksız izin süresinin bitiminde veya mazeret sebebinin kalkmasını izleyen on gün içinde görevine dönmeyenler çekilmiş sayılır.

Disiplin amirleri, kurumların kuruluş ve görev özellikleri dikkate alınarak Devlet Personel Başkanlığı’nın görüşüne dayanılarak özel yönetmeliklerinde tayin ve tespit edilecek amirlerdir. Sözleşmeli sağlık personeline de memurlara uygulanan mevzuat hükümleri uygulanır.

Çalışanlara verilecek disiplin cezaları ile her bir disiplin cezasını gerektiren fiil ve haller şunlardır:

• Uyarma
• Kınama
• Aylıktan kesme
• Kademe ilerlemesinin durdurulması
• Devlet memurluğundan çıkarma

Uyarma, kınama ve aylıktan kesme cezaları disiplin amirleri tarafından; kademe ilerlemesinin durdurulması cezası, memurun bağlı olduğu kurumdaki disiplin kurulunun kararı alındıktan sonra, atamaya yetkili amirler; il disiplin kurullarının kararlarına dayanan hallerde valiler tarafından verilir. Devlet memurluğundan çıkarma cezası amirlerin bu yoldaki isteği üzerine, memurun bağlı bulunduğu kurumun yüksek disiplin kurulu kararı ile verilir.

Disiplin cezası almayı gerektiren fiil ve halleri işleyenler hakkında, bu fiil ve hallerin işlendiğinin öğrenildiği tarihten itibaren;

1. Uyarma, kınama, aylıktan kesme ve kademe ilerlemesinin durdurulması cezalarında bir ay içinde disiplin soruşturmasına,
2. Memurluktan çıkarma cezasında altı ay içinde disiplin kovuşturmasına başlanmadığı takdirde disiplin cezası verme yetkisi zaman aşımına uğrar.

Disiplin cezasını gerektiren fiil ve hallerin işlendiği tarihten itibaren iki yıl içinde disiplin cezası verilmediği takdirde ceza verme yetkisi zaman aşımına uğrar.

Yüksek disiplin kurulları kendilerine intikal eden dosyaların incelenmesinde, gerekli gördükleri takdirde, ilgilinin özlük dosyasını ve her nevi evrakı incelemeye, ilgili kurumlardan bilgi almaya, yeminli tanık ve bilirkişi dinlemeye veya gıyaben dinletmeye, mahallen keşif yapmaya veya yaptırmaya yetkilidirler. Hakkında memurluktan çıkarma cezası istenen memur, soruşturma evrakını incelemeye, tanık dinletmeye, disiplin kurulunda sözlü veya yazılı olarak kendisi veya vekili vasıtasıyla savunma yapma hakkına sahiptir.

Devlet memuru hakkında savunması alınmadan disiplin cezası verilemez. Soruşturmayı yapanın veya yetkili disiplin kurulunun 7 günden az olmamak üzere verdiği süre içinde veya belirtilen bir tarihte savunmasını yapmayan memur, savunma hakkından vazgeçmiş sayılır.

Disiplin cezaları verildiği tarihten itibaren hüküm ifade eder ve derhal uygulanır. Aylıktan kesme cezası, cezanın veriliş tarihini takip eden aybaşında uygulanır. Verilen disiplin cezaları üst disiplin amirine, devlet memurluğundan çıkarma cezası ayrıca Devlet Personel Başkanlığı’na bildirilir.

Görevden uzaklaştırma, devlet kamu hizmetlerinin gerektirdiği hallerde, görevi başında kalmasında sakınca görülecek devlet memurları hakkında alınan ihtiyati bir tedbirdir. Görevden uzaklaştırma tedbiri, soruşturmanın herhangi bir safhasında da alınabilir.

Görevden uzaklaştırmaya yetkili olan kişiler şunlardır:

1. Atamaya yetkili amirler,
2. Bakanlık ve genel müdürlük müfettişleri,
3. İllerde valiler,
4. İlçelerde kaymakamlar (İlçe idare şube başkanları hakkında valinin muvafakati şarttır).

Memurlar veya farklı statüde görev yapan sağlık çalışanları hakkında soruşturma açabilmek için, ağır cezayı gerektiren suçüstü hali genel hükümlere tabi olmak ve disiplin hükümleri saklı kalmak şartıyla ilçede görev yapanlar için kaymakam, ilde ve merkez ilçede görev yapanlar için vali, Cumhurbaşkanlığı ve bakanlıkların merkez ve bağlı veya ilgili kuruluşlarında görev yapanlar için o kuruluşun en üst idari amiri, Cumhurbaşkanlığı kararı ile veya bakanlıklar ile bağlı kuruluşların merkez teşkilâtında görevli olup ortak kararla atananlar için ilgili bakan veya Cumhurbaşkanlığı izni gerekmektedir.

Memur ve sözleşmeli personele kanun ve yönetmeliklerin ve amirlerin tayin ettiği görevler karşılığında DMK, Sağlık Personelinin Tazminat ve Çalışma Esaslarına Dair Kanun ile sağlanan haklar dışında ücret ödenemez, hiçbir yarar sağlanamaz. DMK gereğince ödenecek aylık, taban aylığı, kıdem aylığı, zam ve tazminatlar ile diğer ödemeler toplamının brüt tutarı, bulunulan yerde İş Kanunu gereğince işçiler için tespit olunan asgari ücretin aylık tutarından az olamaz. Az olması halinde, aradaki fark memurun diğer özlük hakları ile ilgilendirilmeksizin tazminat olarak ödenir.