Ünite 6: İnsan Yaşamında Psikolojik Ve Psikiyatrik Sorunlar Ve Çözümleri

Sağlık Açısından Psikolojinin Özellikleri

Sağlık, DSÖ’ce; “sadece hastalık ve sakatlığın olmaması değil, fiziksel (bedensel), mental (zihinsel–akılsal, duygusal) ve sosyal yönden tam bir iyilik hâli” olarak ifade edilmektedir. Psikoloji terimi, kök itibarıyla Yunanca zihin (psukhé, psyche) ile bilgi/bilim (logos) kelimelerinin birleşiminden oluşmaktadır. Psikoloji, canlıların ve insanın; duygu, düşünce ve davranışlarını incelemektedir. Psikiyatri ise mental (zihin) sağlığı ve hastalıklarıyla uğraşan tıp bilimidir. Psikolojik açıdan iyi olan bireylerin genel özellikleri şunlardır:

• Kendini ve çevreyi gerçekçi bir biçimde algılayabilen, gerçekçi olarak değerlendirebilen,
• Kendine güvenen, kendini ve yeteneklerini bilen,
• Kendine güvenen, kendini ve yeteneklerini bilen, aşağılık ve üstünlük duygusu kolay kolay gelişmeyen,
• Kendine ve çevresindekilere karşı, saygı ve sevgi kavramlarını içselleştirebilen,
• Davranışlarını; doğru-yanlış, iyi-kötü, uygunuygun değil vb. şeklinde anlamlaştırabilen ve yaşına, cinsiyetine, toplumsal kimlik ve statüsüne uygun davranış gösterebilen,
• Yaşadığı toplumun kültürel, sosyal, ekonomik normlarına uygun hareket edebilen,

Kendini; yaşadığı ailesinden başlayarak geniş kapsamda toplumun parçası olarak gören, kendi gelişiminin; diğer tüm insanlarla bağı olduğunu bilen, toplumsal yaşama olumlu yönde katkıda bulunmaya çalışan,

• Ailesini, çevresindekileri, toplumunu ve diğer insanları anlayabilen; farklılıkları anlayışla karşılayan, onlarla olumlu ve tutarlı ilişkiler geliştirebilen; arkadaşlıklar, dostluklar kurabilen, onlara yararlı olabilmek için çaba gösteren,
• Yaşama hevesi hisseden, yaşama karşı ilgi duyan, yaşamı için sorumluluklar alan,
• Kendisi, ailesi, toplumu vb. için geleceğe yönelik amacı, planları, beklentileri olan,
• Kendini ve sınırlarını bilen, özeleştiri yapabilen, başarısızlıklarını, düş kırıklıklarını başkalarında değil, kendisinin sınırlı yetileri içerinde arayan ve buna göre de problemlerini çözme yolları arayan, çözümleyebilen, hatalarını tekrarlamayan,
• Yeniliklere açık olan, değişen durumları değerlendirebilen, yeni seçenekler bulabilen; kendisi ve çevresi için en yararlıyı seçip uygulayabilen,
• İşinden, yaşamından, üretimlerinden keyif alabilen, yaptığından tat alan; gerektiğinde üzülebilen, sevinebilen, bunları abartmadan ve karşısındakileri incitmeden yansıtabilen,
• Uygun yer ve zamanda, gereken kişilere; bilgi, duygu, düşünce, görüş ve tutumlarını toplumsal ve kişisel saygı çerçevesinde aktarabilen,
• Tutum ve davranışları ile kendisine ve çevresine keyif, huzur ve neşe verebilen,
• İnsanları cinsiyet, ırk, dil, din, inanış, statü vb. özelliklerine göre sınıflara ayırmayan, ayrımcılık yapmayan; ilişkilerini insani temeller üzerine kurabilen,
• Olayları tek yönlü değil çok yönlü görebilen, değerlendirebilen,
• Kişiler arası ilişkileri önemseyen, yapıcı olabilebilen, gerektiğinde onlara ilişkin sorumluluklar yüklenebilen,
• Karşı cinse karşı sevmeyi ve sevilmeyi, insani bir değer olarak görüp benimseyen, sevgi ve saygıya dayalı ilişkiler kurabilen,
• Cinselliği; yaşamının doğal, önemli ve cinsiyetler arası iş birliğinin çok değerli parçası olarak gören,
• Çevreyi ve diğer canlıları koruyabilen, zarar vermeyen, korunmalarına katkı sağlayabilen kişiler psikolojik olarak sağlıklıdır, denilebilir.

Olumlu psikolojik sağlık boyutları şunları içermektedir:

• Özkabul: Kişinin, kendisi ve geçmiş yaşamıyla ilgili olumlu değerlendirmeler yapabilmesi.
• Bireysel Gelişim: Bir birey olarak sürekli gelişme ve ilerleme duygusunun ve amacının olması.
• Yaşam Amacı/Amaçları: Kişinin yaşamına değer/anlam katan; kişi, ülkü, değer, inanç vb. kavramlara sahip olma ya da olduğuna inanma.
• Olumlu İletişim Kurma: Diğer insanlarla; yapıcı, anlayış temelli, kaliteli ilişkiler kurma.
• Özerklik: Duygu, düşünce ve beklentilerine göre kendi yaşamını ve geleceğini, kendisinin belirleyebilmesi.

Erişkinlerde Psikolojik Ve Psikiyatrik Sağlık Sorunları

Kaygı (Anksiyete) Bozuklukları: Kişinin, gündelik hayatta karşılaştığı olaylarla ilgili olarak, engelleyemediği, nedeni bilinmeyen, belirsiz, içten gelen, korku, kaygı, sıkıntı ile yaşanan bir bunaltı duygusu ve aşırı endişelenmesidir. Kaygı bozuklukları çok hafif gerginlik ve tedirginlikten, aşırı panik olmaya varan düzeylerde olabilir.

• Fobiler
• Panik Bozukluk
• Yaygın Anksiyete Bozukluğu (YAB)
• Obsesif Kompulsif Bozukluk (OKB)
• Travma Sonrası (Post-Travmatik)
• Stres Bozukluğu

Somatoform Bozukluklar: Psikolojik rahatsızlıkların bedensel olarak algılanmasıdır. Fizyolojik açıklaması olmayan bedensel belirtiler, kaygıya bağlı olarak psikolojik nedenler sonucu ortaya çıkarlar.

• Konversiyon Bozukluğu
• Somatizasyon Bozukluğu

Disosyatif (Bölünme, Kopma, Parçalanma) Bozukluklar

Disosyatif bozukluklarda, kişinin bilinci/belleğindeki bozukluklar ile kimlik duygusundaki bozukluklar yer almaktadır.

• Disosyatif amnezide (unutma)
• Disosyatif füg
• Disosyatif Kimlik Bozukluğu (Çoklu Kimlik)

Yeme Bozuklukları

Yeme bozuklukları, psikolojik kaynaklıdır ve bedensel belirtiler ön planda gibi görünse de ciddi psikolojik sorunlarla birliktedir.

• Anoreksiya Nervoza
• Bulumia Nervoza (öküz açlığı, diyetsel kaos sendromu)
• Tıkınırcasına Yeme Bozukluğu

Duygudurum Bozuklukları

Temel bozukluk duygulanımdadır. Bu da iki yöndedir: Duygunun ya aşırı keder, üzüntü yönünde ya da aşırı neşe yönünde kaymasıdır. Bu kayma normalde sağlıklı kişilerin gün veya günler içerisinde yaşadığı sevinç ve üzüntüden çok daha ileridedir.

• Depresyon;
• Manik-Depresif (Bipolar: iki kutuplu) Bozukluk

Şizofreni

Kişinin, gerçekle gerçek olmayan arasındaki farkı ayırt edememesi, etmesini zorlaştıran; normal düşünce ve duygularını kontrol etmesini, normal olarak davranmasını önleyen zorlayıcı bir hastalıktır. Sanrıları ve varsanıları vardır.

Kişilik Bozuklukları

Üç küme altında incelenir:

A Kümesi

• Paranoid Kişilik Bozukluğu
• Şizoid Kişilik Bozukluğu
• Şizotipal Kişilik Bozukluğu

B Kümesi

• Antisosyal Kişilik Bozukluğu
• Sınırda (Borderline) Kişilik Bozukluğu
• Histrionik Kişilik Bozukluğu
• Narsisistik Kişilik Bozukluğu

C Kümesi

• Çekingen Kişilik Bozukluğu
• Bağımlı Kişilik Bozukluğu
• Obsesif Kompülsif Kişilik Bozukluğu
• Pasif Agresif Kişilik Bozukluğu

Cinsel Bozukluklar

• Parafililer (Sapkınlık)
• Cinsel Kimlik Bozuklukları (Transseksüalite)
• Cinsel İşlev Bozukluklar

Çocuk Ve Ergenlerde Psikolojik Ve Psikiyatrik Sağlık Sorunları

Çocuk ve Ergenin Psikolojik Sağlığını Etkileyen Faktörler

• Genetik/Kalıtımsal Faktörler
• Merkezî Sinir Sistemi (MSS) ile İlgili Faktörler
• Doğum Öncesi, Doğum ve Doğum Sonrası Dönemi
• Hormonal Faktörler
• Doğumsal Sağlık Sorunları ve Hastalıklarının Olması
• Çocuklukta Karşılaşılan Sağlık Sorunları, Hastalıklar ve Engeller
• Kişilik Özellikleri
• Yaş
• Cinsiyet
• Ailesel Özellikler
• Toplumsal Özellikler
• Toplumsal Kültür Özellikleri
• Yoksulluk

Çocuk ve Ergenlerde Görülen Psikolojik ve Psikiyatrik Sorunlar

• Kaygı Bozuklukları (Ansiyete vb)
• Depresif Belirtiler
• Yeme Bozukluklar
• Uyku Sorunları
• Sigara/Tütün Ürünleri, Alkol ve Madde Bağımlılığı
• Karşıt Olma-Karşı Gelme Bozukluğu (KOKGB)
• Davranım Bozukluğu
• İstismara Maruz Kalma

Toplum Ruh Sağlığı Hizmetleri Ve Psikolojik Sağlığın Korunması Geliştirilmesi

SÖ; 2005 yılında, Helsinki’de, Avrupa ülkeleri için bir plan açıklamıştır. Bu eylem planının bazı ana başlıkları şunlardır:

• Toplumdaki bütün bireylerin ruh sağlığını geliştirmek
• Damgalama ve ayrımcılıkla mücadele etmek
• Riskli yaşam dönemlerine özgü aktiviteler geliştirmek
• İntihar ve ruh sağlığı sorunlarını önlemek
• Ağır ruhsal hastalığı olan kişiler için toplum temelli hizmetlerle etkin bakım sunmak
• Sektörler arası iş birliğini sağlamak

Çocuk İstismarının Önlenmesi

Çocuk istismarındaki en büyük sorun, aile içinde olanıdır. Genellikle bu durumun üstü örtülür ve şikâyet söz konusu olmazsa, bu gizlilik, çocuğun veya ergenin aleyhine olur. Bu nedenle toplumun, kolluk kuvvetlerinin, öğretmenlerin, sağlık çalışanlarının eğitimleri ve konu hakkında duyarlılıklarının arttırılması gerekmektedir. Hatta çocuk ve ergenlere de onlara uygun eğitim yöntemleri ile farkındalıkları ve bu durumla karşılaştıklarında neler yapmaları gerektiği öğretilmelidir.

Ülkemizde istismara uğrayan, ihmal edilen çocukların tanı, tedavi, bildirim, izlem, koruma ve adli işlem süreçlerini profesyonelce yürütmek ve çocuğu/ergeni örselemeden, onları değerlendiren; ilki 2010 yılında açılan ve değişik illerde konuşlu Çocuk Koruma ve İzlem Merkezleri açılmıştır.

İntiharın Önlenmesi

Özellikle aile hekimleri, toplum sağlığı merkezleri, sağlıklı hayat merkezleri, acil servisler ve psikiyatri klinikleri bu tür kişileri fark ettiğinde, çok ciddi bir şekilde ele almalıdır. Diğer taraftan intihara götüren nedenler (ekonomik krizler, sınav kaygısı, okul başarısı, insan eliyle ortaya çıkan aciller, savaşlar, terörizm, doğa kaynaklı afetler vb.) belirlenip bireysel, ailesel ve toplumsal gerekli önlenmelerin alınması gerekmektedir.

İnsani Aciller, Doğa Kaynaklı Afetler ve Kitlesel Travmalarda Psikiyatrik Sorunların Önlenmesi

Afet ya da travma, ani ve kaotik (karmaşık) bir süreçtir. İhtiyaçların en yüksek, kaynakların en az olduğu bu dönemde, zamana karşı bir yarış vardır. Bu nedenle olağan dışı durumları iyi yönetebilmek için “afet ve acil durumlar planı” gibi afet yönetim planları yapılmalı, ilgili kişiler, kurumlar ve toplum; sürekli ve etkin şekilde eğitilmelidir. Kriz döneminde de bu planlar aktif hâle geçirilerek uygulanmalıdır.

Damgalama (Stigmatizasyon) ve Ayrımcılığa Karşı Farkındalığın Oluşturulması

Hastaların kendilerine saygısını azaltan, aile ve çevreyle ilişkisini bozan, sosyalleşmelerini engelleyen, özgürce yaşama ve çalışma haklarını ellerinden alan bir durumdur. Damgalama ve ayrımcılıkla mücadelenin temeli, psikolojik ve psikiyatrik sorunların; diyabet, hipertansiyon, grip, nezle vb. hastalıklardan farkının olmadığının vurgulanması, hatta kişilerin bedensel ve psikolojik sorunlarının ayıplanacak, beğenilmeyecek, kusurlu görülecek vb. şeyler olmadığını anlatmaktır. Yani sağlık okuryazarlığının arttırılması ve sağlık eğitimi ile toplumun farkına varması gereken bir konu olduğu üzerinde sürekli ve etkin bir şekilde durulmalıdır.

Psikiyatrik Sorunlarda ve Hastalıklarda Akılcı İlaç Kullanımı

Bu nedenle psikiyatrik sorunlarda ilaç kullanımı ciddi bir durumdur ve kontrolsüz olmamalıdır. Hekimin önerdiği şekilde ve dozlarda kullanılmalı, kontroller aksatılmamalıdır.

Toplumsal Ruh Sağlığı Hizmetleri

Toplum Ruh Sağlığı Merkezleri ülkemizde kurulmaya ve yaygınlaştırılmaya çalışılmaktadır. Bu merkezlerde ayrıca topluma yönelik sağlık eğitimleri, taramalar, psikolojik koruyucu ve geliştirici hizmetlerin verilmesi de mümkündür.