Ünite 4: Büyük ve Orta Format Fotoğraf Makineleri

Giriş

Büyük fotoğraf makineleri teknoloji ilerledikçe küçülmüş ve kullanım alanları da giderek artmıştır. Geleneksel fotoğrafçılıkta geçerli olan, film boyutu büyüdükçe, görüntü kalitesi artar kuralı, sayısal fotoğrafçılıkta da algılayıcı boyutuna uygulanır. Fotoğraf makineleri için üretilen en büyük ve çözünürlüğü en yüksek algılayıcılar, büyük format makineler için tasarlanmaktadır. Orta ve büyük format fotoğraf makinelerine sayısal arkalık eklendiğinde, bu makineler sayısal fotoğraf makinesi haline gelmektedir.

Büyük Format Fotoğraf Makineleri

Büyük format fotoğraf makineleri adı altında incelenen kameralara “Büyük Format” denilmektedir. Bu fotoğraf makinelerinde büyük boyutlu plan filmler (sheet film) sıklıkla kullanılmış ve halen de kullanılmaktadır. Plan film (sheet film) çoğunlukla büyük format körüklü fotoğraf makinelerinde kullanılan asetat ya da polyester taşıyıcı tabanlı tekil plaka filmlere verilen addır. Çoğunlukla inç ölçü sistemine göre 4x5, 5x7 ve 8x10 olarak üretilir ve kullanılır. Ancak günümüzde bu filmlerin yerini sayısal görüntü arkalıkları almıştır. Büyük format fotoğraf makineleri; stüdyo kamerası, teknik kamera, field camera ve stand camera olarak da adlandırılmaktadır.

Büyük format fotoğraf makineleri, ortamdaki ışık değerini ölçebilen ışıkölçerlere sahip değillerdir. Işık ölçümünü yapabilmek için el pozometrelerinden (ışıkölçer) ya da makine üzerine takılabilen harici ışıkölçerlerden faydalanmak gerekir.

Büyük format fotoğraf makinelerinin yapılarını iki başlık altında incelemek mümkündür. Bunlar;

• Düzlem yataklı fotoğraf makineleri ve
• Monoray (tek raylı) fotoğraf makineleridir.

Düzlem Yataklı Fotoğraf Makineleri : Katlanabilir özelliğe sahiptirler. Film ya da sayısal algılayıcı düzlemi (arka standart) hareketsizdir. Objektif düzlemi (Ön standart) ve körük, kızak adı verilen taşıyıcı düzlem üzerinde aynı eksende hareket eder. Taşıyıcı kızak yukarı kaldırıldığında söz konusu sistem içeriye katlanır ve kızak, kapak görevini üstlenir.

Kamera hareketleri sınırlıdır. Objektif düzlemi eğme (tilt) ve kayma (shift) hareketleri yapabilir.

Monoray (Tek Raylı) Fotoğraf Makineleri: Film ya da sayısal algılayıcı düzlemi (arka standart) ve objektif düzlemleri (ön standart) hareketlidir ve söz konusu paneller tek bir ray üzerinde konumlanırlar. Makine tek bir uzun ray üzerine konumlandığından, birçok büyük format fotoğraf makinesi gibi, bu makinelerde de üçayak kullanımı bir zorunluluktur.

Film ve objektif düzlemleri birbirlerinden bağımsız itme ve kayma hareketlerini gerçekleştirebilir.

Monoray fotoğraf makineleri iki türlüdür:

• Mekanik donanımlı büyük format makineler; boyut olarak daha büyüktür. Bu tür makinelerde bakaç olarak buzlu cam kullanılır. “Copal” ya da “Compur” olarak adlandırılan merkezi (yaprak) örtücüye sahip mekanik objektifler kullanılır. Merkezi örtücü, objektifin içinde mümkün olduğu kadar diyafram sistemine yakın yer alan, iris şeklinde yaprak plakalardan oluşan örtücü sistemidir. Makine içinde diyaframın yanı sıra örtücü mekanizması da objektifin içindedir.
• Elektronik donanımlı büyük format makineler; boyut olarak daha küçüktür. Sayısal objektifler (ES electronic shutter) ve sayısal arkalıklar ile birlikte kullanılır. Kullanılacak örtücü hızı, diyafram gibi veriler, objektif ve sayısal arkalığı birbirine bağlayan bir kablo aracılığı ile makine üreticisinin tasarladığı bilgisayar yazılımı sayesinde kontrol edilir.

Büyük format fotoğraf makinelerinin temel yapısal öğeleri iki başlık altında incelenmektedir. Bunlar:

• Taşıyıcı unsurlar
• Görüntüleme unsurlarıdır.

Taşıyıcı Unsurlar: Fotoğraf makinesinin gövdesini meydana getiren iskeleti oluşturur. Taşıyıcı unsurlar dört başlık altında toplanır:

• Arka Standart (Arka çerçeve-Film Düzlemi)
• Ön Standart (Ön çerçeve-Objektif düzlemi)
• Körük • Taşıyıcı düzlem (monoray)

Arka Standart: Arka çerçeve olarak da tanımlanmaktadır ve fotoğraf makinesinin arka kısmında yer almaktadır.

Ön Standart: Ön çerçeve olarak da tanımlanmaktadır. Fotoğraf makinesinin ön bölümünde yer alır üzerine objektifin konumlandırıldığı alandır.

Körük: Arka ve ön çerçeveleri birbirine bağlayan esnek ve kıvrımlı ışık geçirmez bölümdür. Körükler;

• Standart ve
• Geniş açı körükleri olarak iki grupta incelenirler.

Taşıyıcı Düzlem: Körükle birbirine bağlanan ön ve arka çerçevelerle üzerine kurulu görüntüleme sistemini taşıyan ana parçaya verilen isimdir.

Görüntüleme Unsurları: Taşıyıcılara bağlanarak konumlandırılan, konunun çerçevelenmesine (kadrajlanmasına) ve görüntülenmesine olanak tanıyan öğelerden oluşur. Görüntüleme unsurları üç temel başlık altında tanımlanır:

• Buzlu cam ( Bakaç/vizör)
• Film ya da sayısal arkalıklar
• Objektif

Buzlu Cam (Bakaç-Vizör): Görüntünün, kadraj (çerçeveleme) ve netliğinin kontrol edildiği şeffaf cam yüzeye verilen isimdir.

Film ve Sayısal Arkalıklar: Geleneksel büyük format körüklü fotoğraf makinelerinde kullanılan asetat ya da polyester taşıyıcı tabanlı tekli plaka filmlere plan film (Sheet film) denir.

Büyük ve orta format yeni nesil fotoğraf makinelerinin sayısal arkalıklarının algılayıcı ölçüleri, geleneksel plan filmlerin boyut çeşitliliğine kıyasla daha kısıtlı ve birbirlerine yakın boyutlardadır. Ancak çözünürlükler değişkendir.

Sayısal görüntü arkalıkları üç gruba ayrılır:

• Tek pozlandırma (One Shot) ile görüntü elde edilen arkalıklar: Genellikle orta format fotoğraf makinelerinde kullanılır. Görüntü kirliliği ve renk uyumsuzlukları yaratır. Fakat gelişmiş görüntü işlemcileri ve geliştirilen yazılımlarla bu sorunlar ortadan kaldırılmaktadır.
• Üst üste pozlandırma (Multi Shot) ile görüntü elde edilen arkalıklar: Bir tek fotoğraf elde etmek için, aynı kareden çok sayıda (genellikle 3 kare) pozlandırma yapılır. Masaüstü çekimleri ile renk sadakatinin önemli olduğu ürün çekimleri ve tıpkı kopyalamalarda (reprodüksiyon) tercih edilir. Daha çok büyük format fotoğraf makinelerinde kullanılır.
• Tarayarak pozlandırma (Line Scan) ile görüntü elde edilen arkalıklar: Sayısal arkalığın algılayıcı alanı çizgiseldir. Çizgisel olarak taranan ve kaydedilen görüntü parçaları, birbirlerine yazılım vasıtasıyla eklemlenerek fotoğrafın tamamını oluşturur.

Objektif: Büyük format fotoğraf makinelerinde örtücü sistemi (zamanlayıcı) ve diyafram mekanizması mercek gruplarının arasında yer alan bağımsız bir sistem bütünüdür.

Büyük format objektif tasarımlarının özellikleri üç maddede özetlenebilir:

• Net görüntü dairesi çapının büyüklüğü (objektifin aydınlatma dairesi ya da kapsama gücü): Büyük format fotoğraf makinelerinde objektif seçiminde dikkat edilmesi gereken en önemli ölçüt, objektifin görüntü düzleminde aydınlattığı dairesel alanın, kullanılacak film ya da sayısal arkalığın (algılayıcı) köşegen uzunluğundan daha büyük bir alanı (çapı) kapsayabilmesi yani aydınlatabilmesidir.

Büyük format fotoğraf makinelerinde kullanılan objektiflerin kullanılabilir net görüntü dairesi çaplarına ilişkin referans değerler, netleme uzaklığı ve diyafram değeri göz önünde bulundurularak tanımlanır. Bu değerler genellikle sonsuz netlik ve 1/22 diyafram çapıdır.

• Çizgi ayırma gücü (Çözümleme gücü): Objektifin 1mm aralıkta ayırabildiği çizgi sayısıdır.
• Objektif kusurlarından arındırılmışlık: Küresellik problemi ya da küresellik bozulmasından kaynaklanan nedenlerle oluşan optik kusurlar, büyük format objektiflerde azaltılmıştır. Bu kusurlar, merceğin asal eksenine paralel gelen ışık demetinin, mercekten geçtikten sonra yine merceğin küresel profilinden kaynaklanan sebeple farklı odak noktalarında kırılmaları sonucu ortaya çıkar. Büyük formatta geniş açılar daha silindirik yapıdadır. Bu özelliklerinin yarattığı en temel olumsuzluk görüntüde oluşan köşe kararmalarıdır. Köşe kararmasını önlemek için “centerfilter” denilen, orta kısmı koyu gri, kenarlara doğru renksiz şeffaf filtreler kullanılır. Ayrıca kısık diyafram kullanımı tercih edilir. Centerfilter geniş açı objektiflerle çekilmiş fotoğraflarda merkezle kenarlar arasında ışık yoğunluğu farkını dengelemek amacıyla üretilen ve objektif üzerine takılarak kullanılan, merkezi nötr gri kenarları şeffaf, degrade özel cam yüzey tasarımıdır.

Küresellik kusuru düzeltilmiş (Asferik yapıda) olan geniş açı tasarımlarında, görüntüde oluşan, distorsiyon olarak tanımlanan biçim bozulmaları da oldukça düzeltilmiştir. Küresellik kusuru merceğin asal eksenine paralel gelen ışık demetinin mercekten geçtikten sonra yine merceğin küresel profilinden kaynaklanan sebeple farklı odak noktalarında kırılmaları sonucu oluşan kusurdur. Distorsiyon yani biçim bozulması ise düz çizgilerin görüntü alanı içerisinde dışa doğru bükülmesidir. Yatay eksende bükülmelere yastık, düşey eksende bükülmelere fıçı distorsiyon denir.

Büyük format makinelerinin tercih edilmelerinde rol oynayan faktörler iki bölümde incelenebilir. Bunlar;

• Biçim ve perspektif kontrolü ve
• Net alan derinliği kontrolüdür.

Büyük format fotoğraf makinelerini, 35mm ve orta format SLR ya da DSLR makinelerden ayıran en önemli fark, objektif ve görüntü (film) düzlemlerine, eğme ve kaydırma hareketleri yaptırabilecek şekilde tasarlanmış olmalarıdır. Eğik hareketler; öne- arkaya eğme (tilt) ve sağa-sola çevirme (swing) hareketleri olarak tanımlanır. Kaydırma hareketleri ise yukarı-aşağı (rise - fall), sağasola kayma (shift) hareketleridir.

Objektif düzlemine yaptırılan kayma hareketleri, konuya bakış noktasının da değişmesine neden olur. Film düzlemine (arka çerçeve) yaptırılan benzer hareket ise sadece görüntünün çerçeve alanı içerisinde yerinin değişmesini sağlar. Objektif düzlemine yaptırılan eğik hareketler, görüntünün netliğini değiştirir. Film düzleminin benzer hareketleri ise hem netlik hem de görüntünün biçim özelliklerinin değişmesine (küresel bir nesnenin, eliptik bir forma dönüşmesi gibi) yol açar.

Biçim ve Perspektif Kontrolünde: Kaydırma hareketleri perspektif kontrolünde etkin olarak kullanılır. Ön çerçevenin (objektif düzlemi) yukarı-aşağı, sağa-sola kayma hareketleri, objektifin konuya olan bakış noktasını değiştirir. Arka çerçevenin (film ya da algılayıcı düzlemi) benzer hareketleri, görüntünün film düzlemi üzerindeki konumunu (yerini) değiştirir. Çoğunlukla mimari yapıların ya da yapı ögelerinin fotoğraflanmasında, ambalaj kutuları, kare ya da dikdörtgen prizmatik formların masaüstü çekimlerinde perspektif kontrolüne başvurmak yararlıdır. Perspektif kontrolünde esas amaç, konunun düşey çizgilerinin film düzlemine paralelliğini korumaktır. Öncelikli olarak konuya göre objektif ve film düzlemlerinin birbirine paralellikleri sağlanır ve görüntünün film düzlemi üzerindeki konumu (yeri), arka çerçevenin, çerçevelemeye bağlı olarak yukarı aşağı ya da sağa sola kaydırma hareketleri ile düzenlenir.

Net Alan Derinliği Kontrolü: Objektif düzleminin (ön çerçeve), sağa-sola ya da öne- arkaya eğik hareketleri, netlik ve net alan derinliği kontrolüne yönelik düzenlemeleri gerçekleştirir. Net alan derinliği; netlemesi yapılan konunun, önünde ve ardında kalan net olarak görülebilir mesafeyi tanımlayan terimdir. Tercih edilen objektifin odak uzaklığı, diyafram çapı ve netleme uzaklığına bağlı olarak, söz konusu net alan derinliği değişkenlik gösterir.

Özellikle masaüstü fotoğraf çekimlerinde, düzlemlerin ve ön-arka plan derinliğinin keskinliğinin ve net alan derinliği kontrolünün gerekli olduğu çekimlerde tercih edilen bir kullanım biçimidir. Eğme hareketleri kullanılarak gerçekleştirilen Scheimpflug adı verilen yöntem kullanılır. Scheimpflug kuralı objektif, film ve konu düzlemi sonsuzda aynı ara kesitte buluştuğunda konu düzlemi üzerinden geçen her noktanın, film düzlemi üzerinde kullanılan diyafram değerine bağlı kalmaksızın net görülmesidir.

Orta Format Fotoğraf Makineleri

Hızla gelişen sayısal fotoğraf teknolojisi kamera sınıflandırmalarında da değişikliklere yol açmaktadır. Eski nesil olarak da adlandırılabilecek geleneksel orta formatların bir kısmı, yeni nesil teknoloji ve ortak bileşenlerle (sayısal arkalıklar) kullanılabilirlerken, bu grup içerisinde değerlendirilen bazı türler söz konusu bileşenler ile tamamen uyumsuzdurlar ve bu makineler de sadece film kullanılabilir.

Orta format fotoğraf makinelerinin büyük çoğunluğu;

• Objektif,
• Gövde ve
• Film taşıyıcısı (magazin) ya da sayısal arkalık olmak üzere birbirlerinden ayrılabilir üç bölümden oluşur.

Objektif ve film düzlemlerini bir arada tutan kısım (gövde), aynı zamanda görüntünün izlenebilmesine olanak tanıyan ayna, buzlu cam ve pentaprizma ya da üstten bakmalı bakaç çerçevesini üzerinde bulunduran bölümdür. Pentaprizma: buzlu camın üzerinde sağ-sol ters yönlerde oluşan iz düşümü düzelterek bakaça ulaştırmayı sağlayan buzlu cam üzerine konumlandırılmış beş kenarlı cam prizma yapıdır.

Orta format fotoğraf makineleri üç ana gruba ayrılır:

• Geleneksel SLR-TLR orta formatlar
• Kompozit SLR orta formatlar
• Sayısal SLR orta formatlar

Geleneksel SLR-TLR Orta Formatlar: Geleneksel orta formatlar isimlerini, bu makinelerde kullanılan film boyutundan alır. Işıkölçer çoğunda bulunmaz, ama bazı makineler pentaprizmalıdır. Geleneksel orta formatların iki türü vardır:

• SLR (Single Lens Reflex): Bu türlerinde, takılı objektifin gördüğü alan, iz düşüm olarak ayna aracılığıyla buzlu cam üzerinde takip edilir.
• TLR (Twin Lens Reflex): Bu türlerinde ise bakaç farklılığı bulunur. Makine üzerinde iki adet objektif yer alır. Objektiflerin konuya bakış eksenlerindeki seviye farkından dolayı, izlenen görüntü ile kayıt edilen görüntü arasında özellikle yakın plan çekimlerde kadraj farklılıkları söz konusu olabilir. Bu uyumsuzluğa paralaks hatası adı verilir.

Kompozit SLR Orta Formatlar: Sayısal arkalıklar ile uyumlu çalışabilecek yapıda olan eski nesil orta format fotoğraf makinesi tasarımlarını kapsayan türleridir.

Sayısal SLR Orta Formatlar: Orta formatta; objektif, gövde ve sayısal arkalığın birbiri ile tam uyumlu çalışabilmesi esası üzerine kurgulanmış fotoğraf makinesi sistemleridir.

Tıpkı büyük format fotoğraf makinelerinde olduğu gibi, bu makinelerin de diyafram ve örtücü hızına yönelik tüm bilgileri bilgisayar ekranından kontrol edilebilir, elde edilen görüntü, aynı ekranda eş zamanlı olarak (live view) izlenebilir.

Fotoğraf makinesi ile bilgisayarı bir araya getiren bu sistemde, yine büyük format sayısal sistemde olduğu gibi fotoğraf makinesini bilgisayara tanıtacak sürücülere ihtiyaç duyulur.