Ünite 5: Sermaye Piyasası Araçları

Sermaye Piyasası ile İlgili Temel Kavramlar

Finansal piyasalar, para piyasası ve sermaye piyasası olarak ikiye ayrılır. Finansal piyasalara fon sunanlar, diğer kişi ya da kurumlara sundukları bu form karşılığında, fon talebinde bulunanlardan menkul kıymet veya finansal araç belgesi almaktadırlar. Finansal varlıkların başlıca özellikleri şunlardır:

• Paraya çevrilebilirlik
• Bölünebilirlik
• Geri dönülebilirlik
• Getiri
• Vade

Menkul kıymet , ortaklık veya alacaklılık sağlayan, belli bir meblağı temsil eden, yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte, seri hâlinde çıkarılan, ibareleri aynı olan ve şartları Sermaye Piyasası Kurulu’nca belirlenen kıymetli evrak olarak tanımlanmıştır.

Kıymetli evrak ise, senetten doğan hakkın, senetten ayrı olarak beyan edilemeyeceği ve başkalarına devredilemeyeceği, hak ile senedin birbirine sıkı sıkıya bağlı olduğu senetlere denir.

Dolayısıyla her menkul kıymet bir kıymetli evraktır, ama her kıymetli evrak menkul kıymet değildir.

Para piyasasında işlem gören finansal araçlar,

• Hazine bonosu,
• Banka bonosu
• Mevduat sertifikası
• Finansman bonosu
• Repo ve ters repo şeklinde sıralanabilir

Sermaye Piyasası Kurulu, halkın iktisadi kalkınmaya etkin ve yaygın olarak katılımını sağlamak amacıyla kurulmuştur. Halka açık anonim ortaklıkların, sermaye artırımlarının kolaylaştırılması ve formalitelerinin azaltılması için ise, kayıtlı sermaye sistemi getirilmiştir.

Sermaye Piyasası Mevzuatında Yer Alan Finansal Araçlar

Anonim ve sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketlerin, sermayelerinin belirli oranlarını temsil eden ve sahiplerine senedine göre ortaklık sağlayan senetlere hisse senedi adı verilir. Şirketler sermayelerinin tamamını halka açmayabilir ve kasasında tutabilir. Halka sunulmayan bu hisse senetlerine kasa hisse senetleri denir.

Hisse senetleri, sahibine aşağıdaki haklardan yararlanma imkânı sağlar:

• Ortaklık hakkı,
• Yönetime katılma (oy) hakkı,
• Kar payı (temettü) ve temettü avansı alma hakkı,
• Rüçhan hakkı (yeni pay alma hakkı),
• Bedelsiz pay alma hakkı,
• Bilgi edinme hakkı.

Rüçhan hakkı, işletme tarafından yeni ihraç edilecek hisse senetlerinden, öncelikli olarak mevcut ortakların satın alma hakkını ifade eder.

Hisse senetleri aşağıdaki şekilde türlere ayrılır:

• Tedavül bakımından hisse senetleri
  • Nama yazılı hisse senetleri
  • Hamiline yazılı hisse senetleri
• Sermaye artışına göre hisse senetleri
  • Bedelli hisse senetleri
  • Bedelsiz hisse senetleri
• İhraç Değerine göre hisse senetleri
  • Primsiz hisse senetleri
  • Primli hisse senetleri
• Sahiplerine sağladıkları çıkara göre hisse senetleri
  • Adi hisse senetleri
  • İmtiyazlı hisse senetleri
• Oydan yoksun hisse senetleri
• Katılma intifa hisse senetleri

Adi hisse senetleri, sahiplerine bütün hakları eşit olarak sağlar. İmtiyazlı hisse senetleri ise, ana sözleşme ile ayrıcalık ve imtiyazlar yaratan hisse senetleridir. Oydan yoksun hisse senetleri, sahiplerine oy hakkı haricindeki ortaklık haklarını sağlar. Katılma intifa senedi, kardan pay ya da yeni pay alma gibi bir takım hakları sağlamakla birlikte ortaklık hakkı vermeyen hisse senetleridir.

Borçlanma araçlarından olan tahviller, devletin ya da özel sektör şirketlerinin orta ve uzun vadeli fon sağlamak üzere çıkarttıkları borç senetleridir. Tahviller hisse senetlerine göre, daha az risk içermeleri, daha düşük maliyetli olmaları ve faiz olarak ödenen miktarın vergi matrahından düşülebilmesi nedenlerinden dolayı, yatırımcılar açısından çekicidir.

İşletmelerin ihraç ettikleri tahvillerin geri ödenmesinde kullanılmak üzere oluşturdukları fona, itfa fonu adı verilmektedir.

Tahvil türleri:

• Güvenceli tahviller,
• Güvencesiz tahviller,
• Kara iştirakli tahviller,
• Ödenim fonlu tahviller,
• Primli tahviller,
• İkramiyeli tahviller,
• Faizi tahvil olarak ödenebilen tahviller,
• Riskli tahviller,
• Süper kuponlu tahviller olarak sınıflandırılabilirler.

Burada tahvil ile ilgili bazı kavramları açıklamakta yarar görülmektedir. Nominal değer, tahvil ve bononun vadesinde yatırımcının alacağı para miktarıdır ve tahvilin üzerinde yazılı olan değerdir.

Kupon oranı, tahvil sahibinin alacağı faiz miktarıdır.

Vade , anapara ve son faiz ödemesinin yapılacağı tarihtir.

İtfa, borcun borçlu tarafından bir defa veya birkaç dönemde ödenmesidir.

Kara iştirakli tahvil, sahibine faiz ve kardan pay alma hakkını bir arada verir. İhraç primi, tahvilin üzerindeki nominal değerden daha düşük değere satılmasını ifade eder.

Uzun vadeli riski az bir finansman aracı olan tahvillerin, ihraç eden açısından üstünlükleri ve de sınırlılıkları vardır.

Üstünlükleri,

• Tahvil maliyeti belli ve sınırlıdır.
• Hisse senetlerine göre getirisi düşüktür.
• İşletme sahipleri, yönetimi ve denetimi tahvil sahipleri ile paylaşmazlar.
• Faiz ödemeleri vergi matrahından düşülmektedir.

Sınırlılıkları,

• İşletmenin gelirleri düzenli değilse, faiz ödemelerini karşılayamaz. Bu nedenle, işletme için bir risk doğar.
• Aşırı borçlanma durumunda, finansal kaldıraç olumlu çalışsa da, hisse senetlerinin fiyatları düşebilir.
• Tahviller, özellikle uzun bir dönemi içerdiklerinden, risk de içerirler. Çünkü uzun dönemde planlar ve beklentiler değişebilir.
• Tahvillerde vade uzun olduğundan, işletme için kısa vadeli borçlara göre daha ağır hükümler söz konusu olabilir.

Hisse senedine çevrilebilir tahvil sahiplerinin, hisselerini değiştirmeleri durumunda uygulanacak fiyata çevirim fiyatı adı verilir.

Anonim ortaklıkların finansman ihtiyaçlarını karşılamak için ihraç ettikleri ve kar ve zarara katılma hakkı veren menkul kıymetler, kar ve zarar ortaklığı belgeleridir.

Diğer Sermaye Piyasası Araçları ve Teknikler

Fiyatları bir başka ürünün fiyatına bağlı olan ürünlere, türev ürünler adı verilir.

Türev ürünler, vadeli (forward) sözleşmeler, gelecek (futures) sözleşmeleri, swaplar ve opsiyonlardan oluşmaktadır.

Türev ürünlerinin kullanılma amaçları:

• Riskten korunma,
• Spekülasyon,
• Arbitrajdır.

Riskten korunmak amacıyla işlem yapan kişi ya da kurumlara hedger denir.

Spekülasyon , fiyat artışlarından kar etmek amacıyla spekülatörler tarafından yapılan alım-satım işlemidir.

Fiyat farklılıklarını kullanarak aynı ve eşit miktardaki malın arbitrajcı tarafından eş zamanlı olarak bir piyasadan alınıp diğer piyasaya avantajlı bir fiyattan riske girmeden kar edilmesi işlemine arbitraj denir.

Vadeli (forward) işlemler, ileri tarihte teslim olacak olan malın, vadesi, fiyatı ve miktarının bugünden belirlenerek sözleşmeye bağlandığı sözleşmelerdir. Vadeli işlemler her türlü malla ilgili olarak yapılabilir.

Geleceğe yönelik fiyatın, vadenin ve miktarın bugünden belirlendiği sözleşmeye ise, gelecek (futures) sözleşmesi adı verilir.

Gelecek sözleşmeleri,

• Döviz gelecek sözleşmeleri,
• Faiz gelecek sözleşmeleri,
• Endeks gelecek sözleşmeleri,
• Mal gelecek sözleşmeleri şeklinde sınıflandırılabilir.

Belirli sayıda malın veya menkul kıymetin, sahibine önceden belirli bir fiyattan, belirli süre içerisinde alımsatım hakkını veren sözleşmeye, opsiyon sözleşmesi denir. Opsiyonu alan tarafın satan tarafa ödediği tutara, opsiyon fiyatı (prim) denir. Opsiyonun kullanılması durumunda geçerli olacak, sözleşmenin başlangıcında belirlenmiş olan işlem fiyatına ise, kullanım fiyatı adı verilir.

Opsiyonlar, sağladığı hakkın türüne göre, satın alma ( call option ) ve satma opsiyonu (put option), vadede veya vadeden önce kullanımlarına göre ise Amerikan tipi ve Avrupa tipi opsiyon olarak ikiye ayrılmaktadır.

Opsiyon sözleşmesine konu olan varlıklara göre ise opsiyonlar;

• Hisse senedi opsiyonları,
• Endeks opsiyonları,
• Döviz opsiyonları,
• Faiz oranı opsiyonları,
• Gelecek sözleşmeleri üzerine düzenlenen opsiyonlar,
• Mal opsiyonları şeklinde sınıflandırılabilir.

Swap , taraflar arasında borçların değiş tokuşu olarak anlaştıkları finansal işlemdir. Borçlar, faiz, anapara, hem faiz hem de anapara olabilir.

Kredi türevleri , varlık sepetlerinden veya dayanak varlıklarından türetilen ve kredi riskini transfer etmek için kullanılan teminatlar veya sözleşmelerdir.

Kredi türevleri ,

• Kredi temerrüt swapları (CDS)
• Krediye dayalı tahviller (CLN)
• Kredi spread opsiyonları (CSO)
• Toplam getiri swapları (TRS) şeklinde dört gruba ayrılır.

Kredi temerrüt swapları (CDS), alacaklının kredi olayına karşın kendini korumaya almak için, üçüncü bir kişiye ücret ödeyerek alacağını garantiye aldığı kıymetli evraktır.

Krediye dayalı tahviller (CLN) kredi temerrüt swaplarındaki koruma satıcısının, koruma alıcısının ihraç ettiği tahvillerini nakit karşılığında alarak, kredi riskini üstlenmesini sağlayan sözleşmelerdir

Kredi spread opsiyonları (CSO) , kredi temerrüt swapaları ve krediye dayalı tahvillerden farklı olarak, karşı tarafın spesifik kredi olaylarının tanımlanmak zorunda olduğu, borçlunun kredi spreadına dayanan opsiyondur.

Toplam getiri swapları (TRS) ise, koruma satıcısının, koruma alıcısının varlığın piyasa değerinde meydana gelecek artışları aktarması ve varlığın yaratacağı nakit akımlarını aktarması koşuluyla, koruma alıcısına varlığın piyasa değerindeki azalışlarını karşılamayı ve sözleşme süresince belirli bedeli ödemeyi taahhüt ettiği sözleşmelerdir.

Mezzanine kapital yüksek esnekliğe sahip bir arafinansmandır (hybrid-melez). Yani hem dış kaynakların hem de öz sermayenin karakterlerini içerir.

Başlıca türleri,

• İkinci dereceden teminatlı krediler
• Katılma ödüncü
• Sessiz katılım
• Kara katılım hakkı
• Sukuk

olarak sıralanır.