Ünite 3: Fiziksel Ortamın Düzenlenmesi

Giriş

Sınıf yönetiminde önemli olan konulardan biri de sınıfın fiziksel ortamının eğitim ihtiyaçlarına göre düzenlenmesi gerekliliğidir. Yerinde rahat edemeyen, tahtayı, perdeyi, araç gereçleri göremeyen, söylenenleri iyi işitemeyen, ısı ve ışığı ayarsız, kalabalık, renkleri uyumsuz, kirli, gürültülü araç gereçleri eksik, kullanımı sıkıntılı bir ortamda, eğitsel amaçlara ulaşmak mümkün değildir.

Sınıf Ortamının Özellikleri

Sınıflar belirli genel özelliklere sahip olmalıdırlar. Bu durumda bize olması gereken ortak asgari özellikleri ifade eder. Bu özelliklerden ilki çok boyutluluktur. Farklı yaşama biçimlerine sahip öğrencilerin, bu yaşama biçimlerinin davranışlarını sınıfa taşımaları, sınıfın özelliklerinden biri olan çok boyutluluğu oluşturur. Bir diğer ortak özellik eşzamanlılıktır. Aynı zaman dilimi içinde sınıfta değişik olayların oluşması, sınıfın bir başka özelliği olan eş zamanlılığı oluşturur. Sınıflar aynı anda yanıt istedikleri birçok davranışı aynı anda üretirler. Bu sınıfın çabukluk-anındalık özelliğidir. Sınıf denen grubun kısa sürede, çok sayıda davranış üretmesi ve bunların pek çoğunun anında yanıt istemesi çabukluk-anındalık özelliğinin; bu olayların bazılarının beklenmedik olması ise kestirilemezlik özelliğinin sonucudur. “Kalıcı izli davranış değişiklikleri oluşturma” olarak tanımlanan öğretim, uzun sürede oluşur. Bu durum ise sınıfın genel ve ortak özelliklerinden bir diğeri olan uzun süreliliğini oluşturur.

Fiziksel Ortamın Etkileri

Eğitimin sürekli, etkileyici değişkeni olan fiziksel ortam, eğitsel amaçlar için gerekli araçlardan ve bunların düzenlenmesinden oluşur. Sıra, masa, dolap, aralıklar, öğrenci dizilimi gibi fiziksel engeller, sınıftakiler arasında psikolojik engel de oluşturur, sınıf içi iletişim ve etkileşimi değiştirir. Fiziksel olanaklar ile ders süreci içinde bunlarda oluşacak değişmeler, sınıftakilerin davranışlarını da değiştirir. Örneğin arkadaşı ile itişen öğrenciye sıra vermek, el yıkaması istenen öğrenciler için ortama sabun koymak bu düzenlemelere örnektir. Belirsizlik yerine, planlı yapılanmış bir sınıf düzeninin öğrenci davranışı üzerinde etkili olduğu bulunmuştur.

Fiziksel Ortamın Değişkenleri

Sınıf ortamında birçok fiziksel değişkenden söz etmek mümkündür. Bu değişkenler aşağıdaki sıralama ile ifade edilebilir.

• Sayı

• Işık

• Isı

• Renk

• Gürültü

• Temizlik

• Görünüm (Estetik)

Sınıfı oluşturan gruptaki öğrencilerin sayısı, duvar ve eşyaların renkleri, kalitesi, görünümü, temizliği, ısı, ışık, gürültü ve estetik fiziksel ortamın başlıca ögeleri olarak sayılabilir.

Sayı: Öğrenci sayısı, hedeflere göre farklılaşır. Sınıf düzeyi de sayının belirleyicilerindendir. Özellikle ilk dönemlerde yani küçük yaş grubu çocuklarda sınıf sayılarının daha az olması beklenir. Sayı, öğretmen ve öğrencilerin, sürekli iletişim ve etkileşimini engellemeyecek miktarda olmalıdır. Sayı çoğaldığında, öğrenciler, grupla ortak iletişim yerine, yanındakilerle iletişimi seçip “sınıf” bütünlüğünden kopabilirler. Dersin niteliği de sayıyı etkileyen diğer bir değişkendir. 15-20 öğrenciden oluşan bir sınıf normal olarak kabul edilebilir. Kalabalık olmayan sınıflar, öğretmene öğrenci başına ayıracağı zamanı artırma, plan yapma ve uygulama olanağı ile öğrencilerin tamamına yaparak, yineleyerek, pekiştirerek öğrenme olanağı sağlayarak eğitsel kaliteyi artırırlar.

Işık: Işık, görme yanında, psikolojik düzenimizi de etkiler. Işık, görme ve okuma rahatlığı sağlayacak düzeyde olmalıdır. Aksi durumda, gözü yorar, dikkati dağıtır, sinirlilik ve edim düşüklüğü yaparak öğrenci ve öğretmenin işini güçleştirir. Işık göze doğrudan gelmemeli, güneşe ve mevsimlere göre değişmelidir. Sınıftaki ışıkların hepsi, tek düğme ile değil, birkaç düğme ile ayrı ayrı yanabilir olmalıdır. Pencerelerin alanı, sınıfın doğal ışıkla aydınlanabilmesi için yeterli olmalıdır. Okul mimarisinde, fiziksel sınıf özelliklerine ilişkin rakamlar önerilmiştir. Bu öneriler, Milli Eğitim Bakanlığınca, bazı okullarda izlenmektedir. Sınıfta doğal ışıktan yararlanmak için gerekenler yapılmalı, yapay ışıklar, zorunlu durumlarda kullanılmalıdır.

Isı: Sınıfta yaklaşık 18-20 derece sıcaklığın, öğrencilerin üşümeden, terlemeden oturabilmeleri ve gevşemeden iş görebilmeleri için ideal olduğu söylenebilir. Öğrencilerin, üşümeden, terlemeden oturabilecekleri, gevşemeden iş görebilecekleri, yaklaşık 18-20 derece ısının, sınıf için ideal olduğu söylenebilir. Sınıftaki her öğrencinin, 36,5 derece ısıda birer soba olduğu unutulmamalıdır. Nem gibi ısıyı etkileyen diğer koşullara da dikkat edilmelidir.

Renk: Renkler, fiziksel ve davranışsal durumlarımızı etkiler. Farklı renklerde, kan basıncımız, nefes alıp verişimiz, kaslarımızın etkinliği farklılaşmaktadır. Açık mavi renk gevşetici ve rahatlatıcı, koyu mavi uyarıcı, kırmızı kışkırtıcı, heyecan verici, gerilim yaratıcı, açık sarı ve portakal renkleri uyarıcı olabilmektedir. Sınıf içi renkler için, dokuzuncu sınıfa kadar, sıcak renklerden sarı, pembe, şeftali rengi, daha sonraki yıllar için mavi ve mavi-yeşil tonlar önerilmektedir

Gürültü: Gürültü, rahatsız eder, işitmeyi engeller, dikkati dağıtır, fiziksel ve ruhsal sağlığı olumsuz etkiler. Sınıf dışından gelebilecek gürültü, okul yapımı sırasında düşünülmelidir; ama bu yapılamamışsa, azaltılması için gerekenler yapılmalıdır. Sınıf kuralları gürültüyü engellemeyi de içeriyorsa, bu tür gürültünün engellenmesi kolaylaşır. Gürültü nedeniyle söylediklerinden bazılarını yinelemek durumunda kalan öğretmen, zamanı iyi kullanamamış, planını aksatmış olur. Gürültü var diye öğretmenin sesini yükseltmesi, sınıftaki gürültüyü de artırabilir.

Temizlik: Sağlığın esas öğesi olan temizlik uygun bir sınıf ortamı açısında oldukça önemli bir değişkendir. Temizlik için, “bulduğun gibi bırak” ve “temiz bırak” kuralları uygulanmalıdır. Sınıftaki hava, içeridekilerin çokluğu gözetilerek sürekli temizlenmelidir. Kirlilik, dolaylı sorunlara da yol açar. Hastalık, tembellik, kötü alışkanlık, kötü koku, dikkatsizlik, uyuşukluk ve bunların neden olduğu sorunlardan kurtulmanın ilk yolu temizliktir. Sınıfta oluşan çöpler de kolay ulaşılabilen, ağzı kapalı bir çöp kutusuna konmalı ve bu kutular sık sık boşaltılmalı, temizlenmelidir.

Görünüm (Estetik): Sınıf ve eşya ölçülerinin, duvar ve eşya renklerinin uyumlu, duvar ve eşyaların boyalı, pencerelerin geniş, mobilyaların çekici, halı, perde, örtü ve çiçeklerin albenili olması, sınıf görünümünün olumlu etkilerinden yararlanmayı sağlar. Bütün bunlar, öğrenciyi rahat ettirmeli, öğrenci okulu evinden daha rahat bulmalıdır.

Sınıfta Ana Bölümler

Sınıf, sessizce oturup ders dinlenen bir müze değil, birlikte çalışıp araştırmalar yapılan, süreç ve sonuçları tartışılan, dünya ile ilişki kurulan bir “yaşama alanı” olmalıdır. Uyarıcı ve çeşitlenmiş ortamlarda öğrenmenin daha iyi gerçekleşmesi, sınıfın bölümlere ayrılmasını gerektirmektedir. Bu bağlamda sınıf köşeleri oluşturulmalıdır. Bunlar, ilgi ve öğrenme köşeleri olarak işlev görürler. Panolar, deney masaları, dolaplar, araç gereçler, kitaplık gibi malzemeler bulunmalıdır. Öğrenme merkezleri oluşturulurken;

• amaçlar belirlenmeli,

• nelerin nasıl yapılacağı, hangi araçların bulunacağı, çalışmaların başarı göstergeleri, değerlendirme ve geliştirme yöntemleri saptanmalıdır.

Daha üst sınıflarda, öğrenme paketleri, bireysel öğrenme aracı olarak da kullanılabilir. Öğrenciler böylece evlerindeki bilgisayar köşelerini öğrenme merkezi şeklinde kullanabilirler. Ön ve son testlerle desteklenmiş paketler, çalışmaların evde; tartışma, düzeltme, geliştirmenin okuldaki köşelerde yapılabilmesi olanağı da tanır. Bu köşeler, farklılaştırılmış öğrenme teknikleri olarak da hizmet görürler.

Öğrencilerin Oturma Düzeni

Öğrencilerin kendi yerlerini seçmeleri düşüncesi her ne kadar kulağa hoş gelse de pratikte uygulama olanağı bulması zordur. Her bir ders düzeninde, öğrenciler, amaçlara en iyi ulaştırıcı yerleşme ve oturma düzenine konmalıdır. Yerleşimdeki kaygılardan biri, herkesin görme ve işitme olanağına sahip olmasıdır. Sınıfta ön ve orta sıradakiler, bu olanağa daha çok sahip olabilirler. İletişim ve etkileşimde güçlük çeken öğrencilerin buralara oturtulması iyi olur. Kendilerine bırakıldığında, bu öğrenciler kenar ve arkaları seçebilirler.

Çalışma Ortamının Düzenlenmesi

Sınıf düzeni başlığı altında ele alınması gereken bir diğer konu ise çalışma ortamının düzenlenmesidir. Verimli bir çalışma etkili bir sınıf yönetimi için çalışma ortamının da hedeflere uygun şekilde düzenlenmesi büyük önem arz etmektedir. Sınıftaki yerleşim düzeni, eğitsel çabaları destekleyici, hedeflere götürücü, kaynaklara ulaşmayı kolaylaştırıcı, trafik akışını ve öğrenci katılımını artırıcı olmalıdır. Sınıf ortamında dört farklı düzenden söz edilebilir. Bunlar;

• Klasik düzen

• Tek grup düzeni

• Bireysel düzen

• Çok grup düzeni olarak sıralanabilir.

Klasik düzen, öğrencilerin satır ve sütunlar şeklinde oturduğu, birbirinin ensesini gördüğü düzendir. Bu düzende öğretmen etkin olan bireydir. Bu düzende istenmeyen davranışlar daha da fazlalaşır. Bireysel düzen, kendi başına, kendi düzeyinde, derin düşünmeye, paket öğretime uygun bir düzendir. Bu durumda, öğrencilerin birbirinden haberleri en az olmalı, gerekmedikçe iletişim kurulmamalıdır. Böylece çalışanların birbirlerini rahatsız etmeleri önlenir. Öğrenci iletişim ve etkileşimini en az düzeyde tuttuğundan, bu düzen, bu özelliklere yönelik hedef davranışlar için uygun değildir. Başka bir ifade ile bireysel düzen adından da anlaşılabileceği üzere bireylerin tek başlarına çalışacakları hedef ve kazanımlar için daha uygundur. Bir diğer düzen ise çoklu grup düzenidir. Sınıfta hedef davranışlara göre değişik gruplar oluşturulduğunda, çok gruplu yerleşim düzeni kurulur. Bu düzende öğrenciler yardımlaşarak öğrenme, dinleme, anlama, katılma, iş birliği, yapıp yaşayarak öğrenme becerilerini geliştirirler. Sınıftaki öğrenci sayısı arttıkça, çok grup yöntemini kullanma gerekliliği de artar. Öğrenilenlerin grupça denenip pekiştirilmesi veya ön hazırlıkların bütünleştirilmesi için uygundur. Laboratuvar çalışmalarının bir kısmında bu düzenin kullanılması zorunlu hâle gelir. Son olarak ifade edilebilecek sınıf düzeni tek grup düzenidir. Bu düzende tüm sınıf bir grubu oluşturur. Herkesin herkesi görüp işitebildiği, yapılanların göz önünde olduğu bir düzendir. İlgi dağılmaz, farklı eylemlere yönelenler hemen belli olur, gereksinimler fark edilir. Ders dönemi öncesinde, öğretmence, sınıf ortamının fiziksel düzenlenişi konusunda aşağıda ifade edilen bazı düzenlemelerin yapılması önerilmektedir. Sınıf oturma düzenleri için şekil 3.1’de (s.37) bireysel sınıf düzeni, şekil 3.2’de çoklu grup düzeni (s.38), şekil 3.3’te ilköğretim ilk sınıfları için tek grup düzeni (s.38) örneği gösterilmiştir.

• Lavabo, tuvalet, duş ve oyun alanlarının temizlik ve bakımının sağlanması

• Sınıfın ısınma, aydınlanma, havalanma düzeneklerinin kullanıma hazır hâle getirilmesi

• Sınıfın dışından gelecek gürültüye karşı önlem alınması,

• Sınıf alanına uygun sayıda öğrenci veya öğrenci sayısına uygun sınıf seçilmesi,

• Sınıf araçlarının sayı, kalite, kullanıma uygunluk açılarından hazırlanması,

• Ders araç ve gereçlerinin belirlenip sağlanması

• Öğrenme ve ilgi merkezlerinin düzenlenmesi,

• Oturma alanı dışında, gösteri, canlandırma gibi etkinlikler için boş alan ayrılması,

• Sınıfa giriş çıkış için öğrenci akış düzeninin kurulması, yangın gibi olağan dışı durumlar için, çıkış düzeninin belirlenmesi,

• Sınıf bölümlerinin ve oturma düzeninin geçici planlarının yapılması,

• Öğrenci listesinin sağlanması, öğrencilerle ilgili kişisel bilgilerin edinilmesi.

Elbette ki önerilen düzenlemeler bunlarla sınırlı değildir. Okulun türü ya da ihtiyaçlarına göre eklemeler ve eksiltmelere yapılabilir.