Ünite 8: İstenen Davranışların Desteklenmesi

Giriş

İnsanlardan istendik davranışlar beklemek, eğiticilik değildir. Eğitici, onları bu davranışlara yönlendiren, bu tür davranışlarını destekleyen, yaptıklarıyla bu davranışları çağrıştıran, insanları bu davranışların yararlılığına inandıran, bu davranışları kolaylaştıran, gösterilmeye başlandığında onları güçlendiren kişidir.

Öğrencilerden bazı şeyler bekleniyorsa, onlara öncelikle bir şeyler verilmelidir.

İsteneni Destekleyici Davranışlar

Bir hedefe ulaşabilmek için desteğe ihtiyaç vardır, ne kadar destek verilirse hedefe ulaşmak o kadar kolaylaşır. Öğrencilerin de desteğe ihtiyaçları vardır, bu desteği verecek olanlar da arkadaşları, öğretmenleri, okul yönetimi, aile ve çevredir.

İstenen davranışların gerçekleşmesi için uygun ortam da şarttır. En iyi ortam destekleyici olandır. Desteğin ilk şartı, istenen davranışların açıkça belirtilmiş olmasıdır. Desteğin ikinci şartı ise, bu davranışların denetlenmesidir. Denetim sadece okulda değil, ailede de yapılmalıdır. Aile, destekleme işini öğrenene kadar da okul tarafından desteklenmelidir.

Destekleyici bir ortamın özellikleri aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• İstenen davranışların açıkça belirtilmiş olması
• İstenen davranışların denetlenmesi
• Davranışı bilinçli, kasıtlı, planlı şekilde öğrencinin görmesinin sağlanması
• İstenen davranışın oluşturulma sürecindeki başarısızlıklar için öğrencinin utandırılmaması
• Öğrencilerin istenen davranışların sergilendiği ortamlarda bulundurulması
• Öğrenci çevresindeki bireylerin istenen davranış konusunda tutarlı davranması
• Kişinin değil, davranışının değerlendirilmesi
• Öğrencinin davranışının sonuçlarını düşünmesinin sağlanması.

İsteneni Çağrıştırıcı Davranmak

İstenen davranışı desteklemek için, davranış gündemde tutulmalıdır. Davranışlar istenen davranışı akla getirmelidir. Öğretmen tehdit ve zorlamaların öğrencilerde olumsuz etkileri olabileceğini bilerek, isteneni çağrıştırıcı davranışların bu öğeleri içermemesine özen göstermelidir.

Örneğin; bir öğrencinin ödev yapma davranışını göstermesini isteyen öğretmen, “ödevini yaptın mı, yapıyor musun?” gibi sözlerle, istenen davranışı çağrıştırabilir. Bu tür sözler yerine, “ödevini yapmalısın, tembellik etme, yoksa karışmam ha!” gibi tehdit ve zorlama içeren ve ses tonu da daha sert ifadeler kullanırsa bir öğretmen, bu tamamen ters teper.

İstenen davranışı çağrıştırıcı bir dil kullanılmalı; olumsuz sözcük veya ifadeler yerine aynı veya yakın anlamda olumlu sözcük veya ifadeler tercih edilmelidir.

İstenen Davranışa İnandırmak

İnsanları zorlayarak da onlara bir davranışı yaptırabilirsiniz, fakat bu geçici olur, zorlama ortadan kalktığı anda davranış da kalkmış olur. Örneğin öğretmenin zoruyla bir süre sessiz oturtturulan bir grup öğrenci, öğretmen gider gitmez eskisinden daha gürültülü ve hareketli olur. Dolayısıyla zorla sağlanan uyum geçicidir ve aldatıcıdır. Kalıcı ve gerçek olabilmesi için insanı bu davranışın doğruluğuna inandırmak gerekir. İnsanları inandırmak ya da var olan inancını değiştirmek güçtür.

Davranışı değiştirmenin gerçek yolu, insanları istenen davranışın yapılması gerektiğine inandırılmasıdır. İstenen davranışa inandırmanın yolları aşağıdaki gibi sıralanabilir;

• İstenen davranışın yararını,
• İstenen, zevk verecek olan, sonuçlarını gösterme
• İstenen davranışa ilişkin olumlu örnekler gösterme
• İstenen davranışın yasallığını (toplumca beğenildiğini, seçildiğini) belirtme
• İstenen davranış yapılmadığında suçlanacağını belirtmesi
• İstenilen şekilde davranılmadığında olumsuz sonuçlar alınacağını belirtme.

İnandırmanın başka bir yolu olumlu örnekler göstermektir. O davranış yapıldığında ulaşılmış olan olumlu sonuçlar, somut sonuç olarak, inanmayı kolaylaştırır.

Örneğin; “ben şöyle yapmıştım, şöyle bir sonuç aldım, şunu yaptığım için insanlar bana imrenerek baktılar, şu ünlü insan da öyle yapıyor” gibi.

Öğretmenin bir yetişkin ve deneyimli biri olarak vereceği öğütler de inanma sağlayabilir. Örneğin;

“Böyle yapmak daha iyidir, şu durumda şöyle davranmak gerekir, ben böyle yapmıştım iyi oldu” gibi.

İstenen davranışın yasallığını belirtmek de inanma sağlayabilir. Örneğin; “Kural böyle, böyle davranmazsak şu zararları görürüz, böyle yapmamız gerek”.

Başkalarının da öyle davrandığının örneklenmesi ve sorumluluğunun öyle davranmayı gerektirdiğinin belirtilmesi de inandırıp istenen davranışa yöneltebilir. Örneğin;

“çağdaş olan her insan sıkça yıkanır, diğer arkadaşların ödevlerini yapıyor, toplum bunu yapmamızı bekliyor, böyle yapmak vatandaş olarak sorumluluğumuzun gereğidir, sen çalışmazsan senin yerine kim çalışacak, peki o da çalışmazsa?” gibi cümleler.

İstenen davranış yapılmadığında suçlu olunacağı belirtilip suçluluk duygusu uyandırılarak da olumlu sonuçlar elde edilebilir. Örneğin;

“Çalışmazsak, bizi okutmak için zorlanan ailemiz, gelecek yıllarda da sıkıntıya düşer, böyle davranmazsan, iyi biri olduğunu düşünemezsin, herkes işini yapmışken sen yapmazsan, başkaları senin için neler düşünür, sen rahat edebilir misin?” gibi.

İstenen şekilde davranılmadığında olumsuz sonuçlar alacağını belirtmek de inanmaya yardımcı olabilir. Örneğin;

“Ödevini zamanında yapmazsan iyi not alamazsın, arkadaşların konuşurken dinlemezsen söyleneni anlayamaz, yapman gerekeni yapamazsın, takıma giremezsin, geziye gidemezsin, okul etkinliklerine katılamazsın” gibi.

Ödüllerden yararlanamayacağı, başkalarıyla ilişkilerinin bozulacağı, zarar göreceği konusunda inandırılan insan, davranışını değiştirebilecektir. Grup üyeliğinin önemli görüldüğü durumlarda, istenen davranışın gruba karşı görev olduğu, grubun da böyle istediği belirtilerek, inanma kolaylaştırılabilir.

İstenen Davranışı Sağlamlaştırmak

İstenen davranışı sağlamlaştırmak aslında istenen davranışın sürekliliğini de sağlamış olur. Sağlamlaştırılmayan istenen davranışlar zamanla seyrekleşir ve unutulup ortadan kalkabilir. İstenen davranışın sağlamlaştırılması için, övgü ve ödülle destekleme ile övgü ve ödülü kaldırma yöntemleri faydalı olabilir.

• Övgü ve ödülle destekleme
• Övgü ve ödülü kaldırma
• İstenmeyen bir uygulamaya son verme
• Acı ve sıkıntı veren bir durumla karşılaştırma

Pekiştirme amaçlı ödüller, birikimli de olabilir. Bir tek davranışa değil, bir dizi davranış tamamlandığında ödül verilebilir.

Öğretmenler çok dikkatli ve uyanık olmalıdırlar. İstenen davranışa verilen övgü ve ödül, bunları almak isteyen öğrencileri başka istenen davranışlara da götürebilir. İnsanlar yaptıkları hakkında başkalarının fikrini önemserler ve yaptıklarının onaylandığını görmek isterler. Olumlu davranışlarla ilgili bu düşüncelerin belirtilmesi onların sağlamlaşmasına hizmet eder.

Örneğin; başarı sevincini paylaşmak başarı isteğini pekiştirir. Başarıdan mutluluk duyduğunu belirtmek, bu mutluluğun sürmesi ve artması için, istenen davranışı çoğaltan ve pekiştiren etkiler üretir.

Olumsuz davranış görmezden gelinip, bu davranış sona ererek yerini olumluya bıraktığında, hemen olumlu pekiştireç vermek de o davranışı sağlamlaştırabilir. Olumsuz pekiştirme, istenen davranış gerçekleştiğinde, istenmeyen, rahatsızlık veren bir sonucun/uygulamanın kaldırılmasıdır.

Örneğin; dersine çalışma davranışı oluşup iyi sonuçları alınmaya başladığında, yüzme kursuna katılmasına izin verilebilir. İstenen davranış görülene kadar, bir yararın ortadan kaldırılması da etkilidir.

Örneğin; arkadaşlarına zarar verme davranışı ortadan kalkıncaya kadar, oyunlara katılma hakkının elinden alınması, derslerini düzeltinceye kadar, okul takımında oynama hakkının engellenmesi gibi.

Her eylemin kişisi, yeri, zamanı, dozu, şekli, çok iyi düşünülerek belirlenmelidir. Aksi halde istenenin tam tersi durumlarla da karşılaşılabilir.

İstenen Davranışı Kolaylaştırmak

İstenen davranışı kolaylaştırmak için yapılabilecek olanlar aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Engelleyici değişkenler ortadan kaldırılmalı
• İstenmeyen davranışı yapma zorlaştırılmalı
• İstenen davranışa ulaştırabilecek seçenekler oluşturulmalı ve seçim öğrenciye bırakılmalı
• İstenen davranış ilginç hale getirilmeli ve öğrencinin gereksinimleri ile ilişkilendirilmeli
• İstenen davranışa ulaşma yolu basamaklar haline getirilebilir
• Ortam ve olanak sağlanmalı.

İstenen davranışı kolaylaştırma da yardımcı öğretmen davranışlarına örnek olarak şunlar söylenebilir:

Öğrencileri iyi tanımak, onlarla ilgili değişiklikleri izlemek, yakın ve dostça davranmak. İstenmeyen davranışa eğilimli olanlara daha çok dikkat etmek gerekir. Sert ve kırıcı olmamak, istenen davranışları ve küçük başarıları övmek, beğenmediği iş ve davranışlarını arkadaşları yanında söylememek veya beğenmez davranmamak gerekir. Güçlükle karşılaştıklarında yardımcı olmak, başarısız olduklarında, karşılaştıkları güçlükleri sınıfa açıklamak, olumsuz davranışlarına hoşgörü göstermeleri ve gruba almaları konusunda arkadaşlarıyla konuşulmalı. Beğenilen, hoşlanılan görevler vererek, onlara verilen değeri artırmak gerekir.