Ünite 6: Kooperatifler

Kooperatif ve Özellikleri

Kooperatif kavramı, genel anlamda işbirliği, birlikte iş görme anlamında kullanılmaktadır. Kooperatif, tüzel kişiliğe haiz olmak üzere ortaklarının belirli ekonomik menfaatlerini ve özellikle meslek ve geçimlerine ait ihtiyaçlarını karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalet suretiyle sağlayıp korumak amacıyla gerçek ve kamu tüzel kişileri ile özel idareler, belediyeler, köyle, cemiyetler ve dernekler tarafından kurulan değişir ortaklı ve değişir sermayeli teşekküllerdir.

Kooperatif tanımına göre kooperatiflerle ilgili bazı özellikleri şöyle sıralayabiliriz;

• Kooperatifler tüzel kişiliğe sahiptir.
• En az 7 kişi ile kurulur.
• Kooperatifler belirli ekonomik çıkarları karşılamak amacıyla kurulur.
• İhtiyaçlar karşılık yardım, dayanışma ve kefalet suretiyle karşılanır.
• Ortak sayısı değişkendir.
• Gerçek ve tüzel kişiler kurabilir.
• Sermayesi değişkendir.
• Sözleşme ile kurulur.
• Her ortağın bir oy hakkı vardır.
• Ortaklık payı en az 1’dir.
• Bir ortak en az 1 pay en fazla 5.000 pay sahibi olabilir.
• Ortağın ölümü ile ortaklık sıfatı sona erer. Ancak ana sözleşmede gösterilen şartlarla mirasçıların ortak olarak kalması sağlanabilir.
• Her ortak kooperatiften ayrılabilir

Kooperatifler diğer işletmelerden farklı bazı ilkeleri bulunmaktadır. Bu ilkeleri şöyle sıralanabilir;

• Gönüllü ve Açık Üyelik
• Demokratik Yönetim
• Üyelerin Ekonomik Katılımı
• Özerklik ve Tarafsızlık
• Eğitimin Geliştirilmesi
• Kooperatif İçinde İşbirliği
• Topluma Karşı Sorumluluk

Kooperatiflerin Sınıflandırılması Ülkelerin ekonomik ve sosyal yapılarına göre değişik kooperatif türleri görmek olanaklıdır. Bu kooperatiflerden bazıları şöyle sıralanabilir;

Tarım Amaçlı Kooperatifler:

• Tarım kredi kooperatifleri
• Tarım alım kooperatifleri
• Tarım satış kooperatifleri
• Sulama kooperatifleri
• Su ürünleri kooperatifleri
• Tarım pazarlama kooperatifleri
• Tarım hizmet kooperatifleri

Tarım Dışı Amaçlı Kooperatifler:

• Üretim kooperatifleri
• Tüketim kooperatifleri
• Kredi kooperatifleri
• Yapı kooperatifleri
• Taşıma kooperatifleri
• Ecza kooperatifleri
• Diğer kooperatifler

Sorumluluklarına Göre Kooperatifler:

• Sınırlı sorumlu kooperatifler
• Sınırsız sorumlu kooperatifler

Tabi Oldukları Kanunlara Göre Kooperatifler:

• Kooperatifler Kanununa bağlı kooperatifler
• Özel Kanunlara tabi kooperatifler

Kooperatiflerin Kuruluşu

Gerçek veya tüzel kişiler tarafından çeşitli amaçlar için kooperatifler kurulabilir. Bir kooperatif 7 kişi tarafından kurulur. Bu sayı özel kanunları olan Tarım Satış Kooperatifleri için 10, Tarım Kredi Kooperatifleri için 30’dur.

• Bir kooperatifin kuruluşu ile ilgili olarak izlenecek yol şöyle sıralanabilir;
• 7 kurucu ortak bir araya gelerek ana sözleşmeyi hazırlar ve imzalar
• Ana sözleşmedeki imzalar Noter veya Ticaret Sicilince onaylatılır.
• Ortaklarca kuruluş sermayesinin ¼’ün bankaya bloke edilmesi
• Bakanlıktan izin alınması
• Kooperatifin tescil ve ilanı

Bir kooperatif ana sözleşmesinde şu hükümlerin yer alması gerekir;

• Kooperatifin adı ve merkezi,
• Kooperatifin adı ve çalışma konuları,
• Ortaklık sıfatını kazandıran ve kaybettiren hal ve şartlar,
• Ortakların pay tutarı ve kooperatif sermayesinin ödenme şekli, nakdi sermayenin en az ¼’ünün peşin ödenmesi,
• Ortakların ayni sermaye koyup koyamayacakları,
• Kooperatiflerin yükümlerinden dolayı ortakların sorumluluk durumu ve derecesi,
• Kooperatif yönetici ve denetleyici organların görev, yetki, sorumlulukları ve seçim tarzları,
• Kooperatifin temsiline ait hükümler,
• Yıllık gelir gider farklarının hesaplanma ve kullanma şekilleri,
• Kurucuların adı, soyadı, iş ve konut adresleri.

Kooperatiflerin Organları

Kooperatiflerin 3 organı bulunmaktadır. Bunlar şunlardır; Genel Kurul, Yönetim Kurulu ve Denetçiler. Genel kurul: Bütün ortakları temsil eden en yetkili organdır. Genel kurulun yetkileri şöyle sıralanabilir;

• Ana sözleşmeyi değiştirmek.
• Yönetim kurulu ve denetçiler kurulu üyeleriyle gerektiğinde tasfiye kurulunu seçmek.
• İşletme hesabıyla bilanço ve gerektiğinde gelir gider farkının bölüşülmesi hakkında karar almak.
• Yönetim ve denetçiler kurullarını ibra etmek.
• Kanun veya ana sözleşme ile genel kurula tanınmış olan konular hakkında karar vermek.
• Gayrimenkul alımında ve satımında takip edilecek usul ile alınacak gayrimenkulün niteliğini, yerini ve azami fiyatını, satılacak gayrimenkulün asgari fiyatını belirlemek,
• İmalat ve inşaat işlerinin yaptırılma yöntemlerini belirlemek,
• Yapı kooperatiflerinde; kooperatifin ortak sayısı ile yapılacak konut ve işyeri sayısını belirlemek.

Genel Kurulda her ortak yalnız bir oya sahiptir. Ana sözleşmede açıklama bulunduğu takdirde, bir ortak yazı ile izin vermek suretiyle Genel Kurul toplantısında oyunu ancak başka bir ortağa kullandırabilir. Bir ortak Genel Kurulda birden fazla ortağı temsil edemez.

Yönetim Kurulu: Kanun ve ana sözleşme hükümleri içinde kooperatifin faaliyetini yöneten ve onu temsil eden icra organıdır. Yönetim Kurulu en az üç üyeden kurulur. Bunların ve yedeklerinin kooperatif ortağı olmaları şarttır. Yönetim kurulu üyelerinde aşağıdaki şartlar aranır;

• Türk vatandaşı olmak.
• Aynı türde başka bir kooperatifin yönetim kurulu üyesi olmamak
• Türk Ceza Kanununun zimmet, ihtilas, irtikap, rüşvet, görevi suiistimal, sahtekarlık, hırsızlık, dolandırıcılık, hileli iflas, emniyeti suiistimal ve Devletin şahsiyetine karşı işlenen suçlara ilişkin hükümlerine veya mahkum olmamak.

Yönetim Kurulu üyeleri en çok 4 yıl için seçilebilirler. Ana sözleşmede aksine hüküm yoksa tekrar seçilebilirler.

Kooperatiflerin Denetimi: Genel kurul namına kooperatifin bütün işlem ve hesaplarını inceler. Genel kurul, denetleme organı olarak en az bir yıl için bir veya daha çok denetçi seçer. Genel kurul yedek denetçiler de seçebilir. Denetçilerin ve yedeklerinin kooperatif ortaklarından olması şart değildir.

Denetçilerin görevleri şöyle sıralanabilir;

• Bilançonun ve gelir tablosunun muhasebe defterleriyle uygunluk içinde olup olmadığı
• Defterlerin düzenli ve muhasebe ilkelerine göre tutulup tutulmadığı
• Ortaklar listesinin usulüne uygun olarak tutulup tutulmadığını
• Yılsonu kârının (olumlu gelir gider farkının) kanun ve ana sözleşme hükümlerine uygun dağıtılıp dağıtılmadığı.

Denetçiler yönetim ve genel kurul toplantılarına katılırlar. Ancak, yönetim kurulunda oy kullanamazlar. Denetçiler her yıl yazılı bir raporla beraber tekliflerini genel kurula sunmaya mecburdurlar.

Kooperatiflerin Muhasebe Kayıtları

Kooperatifler 1. sınıf tacir sayıldıkları için bilanço esasına göre defter tutmak zorundadırlar. Yevmiye Defteri, Defteri Kebir, Envanter ve Bilanço Defteri, Karar Defterleri başta olmak üzere kanuni defterler tutmak zorundadır. Bunların haricinde Stok giriş-çıkış defteri, sabit kıymetler ve demirbaş defteri gibi yardımcı defterlerde tutulmaktadır.

Yevmiye defteri, Defteri Kebir (veya yevmiyeli defteri kebir), envanter ve bilanço defteri, karar defterlerinin kullanılmaya başlanılmadan önce Notere veya Ticaret Siciline tasdik ettirilmesi gerekir. Kooperatifler muhasebe kayıtlarını Tek Düzen Muhasebe Sistemine uygun olarak yapmak zorundadırlar.

Kuruluş İşlemlerinin Muhasebe Kayıtları : Kooperatiflerin kuruluş işlemleri ani kuruluş şeklinde olmaktadır. Kuruluş kayıtlarında izlenecek yol şöyle olacaktır;

• Sermaye taahhüdü kaydı,
• Sermaye taahhüdünün yerine getirilmesi.

Ortakların Giriş ve Çıkışlarının Kaydı: Kooperatiflerin özelliklerinden birisi değişir sermayeli olmasıdır. Kooperatife ortak olmak ve ortaklıktan çıkmak serbesttir. Bu sebeple sermayenin değişmesi durumunda şirketlerde olduğu gibi yasal işlemler yapılmasını gerektirmez. Kooperatif ortaklığına girmek isteyen gerçek kişilerin medeni hakları kullanma yeterliliğine sahip olmaları gerekir. Ortak olmak isteyen gerçek ve tüzel kişiler, kooperatif anasözleşmesi hükümlerini bütün hak ve ödevleriyle birlikte kabul ettiklerini belirten bir yazı ile kooperatif yönetim kuruluna başvururlar.

Gelir-Gider Farklarının Dağıtımına İlişkin Muhasebe Kayıtları: Kooperatifler kar amacı gütmezler. Ama buna rağmen faaliyetleri sonucunda şirketler gibi kar ya da zarar edebilirler. Kooperatiflerde gelir gider arasındaki farka kar, gelir gider arasındaki olumsuz farka zarar denilmektedir. Ancak kooperatiflerde Tek Düzen Hesap Planını uygulamak zorundadırlar. Tek Düzen Hesap Planında kooperatiflerdeki kullanıldığı şekliyle olumlu fark ya da olumsuz fark isimlerinde hesap olmadığından muhasebe uygulamalarında kar ya da zarar adıyla kayıt yapılacaktır.

Kooperatiflerin Tasfiye İşlemleri ve Muhasebe Kayıtları

Kooperatiflerin Tasfiye Nedenleri: Kooperatifler çeşitli nedenlerle dağılırlar. Dağılma nedenleri şöyle sıralanabilir;

• Anasözleşme gereğince
• Genel kurul kararı ile
• İflasın açılmasıyla
• Kanunlarda öngörülen diğer hallerde, ilgili bakanlığın mahkemeden alacağı karar üzerine
• Diğer bir kooperatifle birleşmesi veya devralınması suretiyle
• Üç yıl olağan genel kurulunu yapmaması halinde
• Amacına ulaşma olanağının bulunmadığının ilgili Bakanlıkça tespiti halinde mahkemeden alacağı kararla dağılır.

Tasfiye işlemlerinin yapılabilmesi için tasfiye kurulunun seçilmesi gerekir. Tasfiye kurulunu genel kurul belirler. Mahkemece tasfiye kararı verilmişse tasfiye kurulunu mahkeme belirler. Eğer genel kurul ve mahkemece tasfiye kurulu üyeleri belirlenmemişse tasfiye işlemlerini yönetim kurulu yürütür.

Kooperatiflerde Tasfiye İşlemleri: Tasfiye kurulu kooperatifi temsil yetkisine sahiptir. İlk önce tasfiyeye başlama bilançosu çıkarır. Tasfiye kurulunun görevleri şöyle sıralanabilir;

• Tasfiyeye başlama bilançosu düzenlemek
• Muhasebe defterlerini tutmak
• Varlıkları nakite çevirmek
• Alacakları tahsil etmek
• Borçları ödemek
• Yarım kalmış işleri tamamlamak
• Varlıkların borçları karşılamaya yetmediği belirlenirse bunu derhal mahkemeye bildirmek
• Tasfiye sonu bilançosu düzenlemek
• Tasfiye sonrası kooperatif unvanının ticaret sicilinden sildirmek
• Defterleri saklanmak üzere tasfiye memurlarından birine ya da notere teslim etmek
• Tasfiye sonrası kalan değerleri ortaklara dağıtmak.