Ünite 4: Sokakta Yaşayanlara Yönelik Kurumsal Hizmetler ve Uygulamalar

Giriş

Sosyal hizmet sosyal değişme ve gelişmeyi, sosyal bütünleşmeyi ve insanların özgürleşmesini ve güçlenmesini arttıran uygulama odaklı bir meslek ve akademik disiplindir. Sosyal adalet, insan hakları, kolektif sorumluluk ve farklılıklara saygı sosyal hizmetin odağını oluşturan ilkelerdir. Sosyal ve beşeri bilimler, yerel bilgi ve sosyal hizmet teorileriyle desteklenen sosyal hizmet disiplini iyilik hâlini arttırmak ve yasam zorluklarına işaret eden yapı ve insanlarla ilgilidir ( http://www.ifsw.org ).

Sokakta Yaşayanlara Yönelik Kurumsal Hizmetler

Sokakta yaşayanlara yönelik kurumsal hizmetler yurt dışı uygulamalar ve yurt içi uygulamalar seklinde iki baslık altında incelenebilir.

Evsizlere Yönelik Yurt Dışı Uygulamalar

İngiltere Örneği: İngiltere 1990’ların sonunda sokakta uyumayı azaltma hedefiyle başlayan evsizlik sorununa çare bulma politikaları önemli sonuçlar almıştır. 1998’de hükümet sokakta uyuyan insan sayısını üçte iki oranında azaltmak için işe koyulmuştur. Bu amaç gerçekleştirilmiş ve 2008 yılında, 2012 yılında sokakta uyumayı ortadan kaldırmayı amaçlayan yeni bir politikaya geçiş yapılmıştır.

Danimarka Örneği: Danimarka’nın 1990’lardan beri yürürlükte olan ve kayda değer bütçelerle desteklenen evsizlik politikaları vardır. 2009-2012 yılları için “Konut Öncelikli” yaklaşımı başlangıç noktası olarak gören politikaya yaklaşık 67 milyon Euro ayrılmıştır.

Portekiz Örneği: Portekiz’in Evsizlerin Bütünleştirilmesi İçin Önleme, Müdahale ve Takip Ulusal Politikası 2009’un Mart ayında ilan edildi. Bu, ülkenin ilk evsizlik politikası olup 2009-2015 yıllarını kapsamaktadır. Portekiz evsizlik sorunu için politika geliştiren ilk Güney Avrupa ülkesidir.

New York Örneği: Konut Öncelikli Modelin Uygulanması, Yürütülen bu çalışmada öncelikli olarak kalacak yer ve beraberinde de fiziksel ve zihinsel tedavi, madde bağımlılığı önlemleri, eğitim ve istihdam sağlanması hedeflenmektedir.

Fransa Örneği: Fransa 2008-2012 yılları için barınma ve evsizlik meselelerini ulusal öncelikler olarak kabul etmiştir. 2009’un Kasım ayında kapsamlı bir evsizlik politikası yürürlüğe konmuştur. Bu politikanın temel amaçları sokaktaki insan sayısını önemli ölçüde azaltmak ve barınma ve evsizlik problemi çeken insanlar için daha insan merkezli, bireyselleştirilmiş ve birey haklarına dayanan bir hizmet gerçekleştirmektir.

Macaristan Örneği: Macaristan’ın Sosyal Sorunlar Bakanlığı 2008’de ulusal bir politika başlatmıştır. Macaristan ulusal bir politika geliştiren ilk Doğu Avrupa ülkesidir. Fakat politika henüz gerçekleştirilememiştir.

Evsizlere Yönelik Yurt İçi Uygulamalar

Evsizler ülkemizde gerek sosyal politika gerekse sosyal hizmet uygulamaları bağlamında arzu edilen ilgiyi görememiştir. Sadece kış aylarında “barınma sağlama” anlayışıyla yürütülen uygulama, sosyal hizmet uygulaması olamaz. Bir uygulamanın başına sosyal hizmet kavramını koyabilmek için sistemli ve planlı bir müdahale sürecini içermesi ve kurumsallaşmış bir yapıda sürdürebilmesi gereklidir.

Barınma Evleri: Barınma evleri; evsiz, sokakta kalmış, yolda kalmış, evlerinden kısa vadeli kaçmış kimselerin durumlarındaki aciliyet ortadan kalkıncaya kadar geçici olarak barındıkları kuruluşlardır. Belediyeler tarafından oluşturulan bu kuruluşlar yerel imkânlarla ve belediyelerin kendi inisiyatifi ile yürütülen hizmetleri kapsamaktadır. Çünkü kendine ait bir yönetmeliği ve yol haritaları yoktur. Birçok belediye bu imkânı sunmaktadır. Bu misafirhaneler yolda, sokakta ve açıkta kalmış insanların kalıcı olarak yerleşecekleri yerler için bir geçiş noktasıdır. Bu tür insanlar ihbar ya da araştırma sonucu tespit edilir, kurum bakımına alınır, elbiseleri değiştirilir, banyo ve kişisel temizlikleri yapılır, karınları doyurulur, üç ayı geçmeyecek şekilde geçici olarak barınma evlerinde barındırılır. Daha sonra durumuna uygun bir kuruluşa sevki yapılır veya yerleştirilirler.

Diğer Hizmetler: Ülkemizde kış aylarında hizmet veren otel ve spor salonu gibi hizmetler bazı evsizler tarafından kullanılmaktadır. Bazı evsizler doğal olarak kuralları olan bu kuruluşları tercih etmemekte ve sokakta yasamayı yeğlemektedir (özellikle kronik evsizler).

Ankara Şehirler Arası Otobüs İşletmesi: ASTİ’de barınan evsizler demir oturaklar üzerinde yatıp kalkmakta ve bir kısmının battaniye yorgan gibi eşyaları olsa da çoğu bunlardan mahrum bulunmaktadır. Ayrıca gece yaşanan soğuk, beslenme ve temizlik sorunu da ilk bakışta göze çarpmaktadır.

Ankara Valiliği Kimsesizler Oteli: Ankara Valiliği; her kış sokaklarda, parklarda, otobüs terminallerinde ve kapalı banka ATM’lerinde kalan evsizlere ulaşarak onları Ulus’ta kiralanan bir otelde barındırmaktadır. Zorlu kış koşullarında dışarıda kalan vatandaşlar, bu otelde her yıl Ankara Valiliğinin aracılığıyla 3 öğün yemek yemekte ve banyo ihtiyaçlarını karşılamaktadır.

Ankara Büyükşehir Belediyesi Barınma Evi: Sokakta yaşayan evsiz, kimsesiz vatandaşlarının günlük olarak ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri barınma evi sokakta kalan vatandaşlara çeşitli hizmetler sunmaktadır. Barınma, yıkanma, yemek, giysi gibi hizmetlerden 1 kişi en fazla 2 hafta yararlanabilmektedir. Özellikle kış aylarında bu kimsesiz vatandaşlara barınma hizmeti verilmeye çalışılmaktadır.

İstanbul Büyükşehir Belediyesi Metin Oktay Tesisleri: İstanbul Büyükşehir Belediyesi sokakta yaşamını sürdüren evsizleri, soğuk havanın getirdiği olumsuz ve kötü şartlardan etkilenmemeleri için Metin Oktay Kapalı Spor Salonu’nda barındırmaktadır.

Bursa Büyükşehir Belediyesi Barınma Evi: Bursa Büyükşehir Belediyesi’nin sosyal sorumluluk projeleri arasında yer alan barınma evi, parçalanmış hayat hikâyelerinin baş aktörü olan evsiz vatandaşları ağırlamaktadır. Evsizler sıcak bir yuvaya kavuşmanın ötesinde, sağlık kontrolünden geçirilmekte, giyecek yardımı yapılmakta ve sıcak yemek imkânına kavuşmaktadır.

İzmir Müyesser Turfan Güçsüzler Evi: İzmir Büyükşehir Belediyesi Huzurevi Müdürlüğüne bağlı bir birim olarak görev yapan Örnekköy’deki Müyesser Turfan Güçsüzler Evi, özellikle soğuk kış aylarında, çeşitli kaynaklardan gelen bildirimler doğrultusunda sokakta yasayan evsiz vatandaşlara barınma olanağı tanımaktadır.

Sokakta Yaşayan Çocuklara Yönelik Uluslararası Kurumsal Hizmetler ve Uygulamalar

Sokak çocuklarına yönelik çalışmaların genellikle projeler seklinde yürütüldüğü ortaya çıkmaktadır. Bu projeler doğal olarak sorunun yoğunlukla yaşandığı bölgelerde uygulanmaktadır. Çalışmaların daha çok Latin Amerika’da, Balkan Ülkeleri’nde, Güneydoğu Asya ve Ortadoğu Ülkeleri’nde Kanada ve ABD’de yoğunlaştığı anlaşılmaktadır. İncelenen uygulamalarda üç ülke dışında konuya ilişkin kapsamlı bir ulusal politikadan bahsetmek mümkün değildir. Buna karşın Hindistan ve Brezilya ve Bulgaristan’ın kapsamlı yasal düzenlemelere sahip oldukları görülmektedir. Diğer ülkelerde ise konuya ilişkin çalışmalar daha çok ulusal ve uluslararası sivil toplum örgütleri tarafından yürütülmektedir (Acar, 2006).

Hindistan’da Sokak çocuklarına yönelik hizmetler için temel değişim 1986’da kabul edilen eğitim yasasıyla başlamıştır. Hindistan’ın ulusal eğitim politikası 1986’da yasalaşmıştır ve 14 yasa kadar tüm çocuklara ücretsiz ve zorunlu eğitim önermektedir. Yasayla beraber geniş sistematik bir eğitim programı da hazırlanmıştır. İnformal eğitim başlığı altında, yoksun çocukların (sokak çocukları, evden kaçanlar, kızlar ve çocuk isçiler) eğitimsel ihtiyaçları için çocuk merkezli ve çevre oryantasyonlu bir müfredatın uygulanması önerilmektedir.

Brezilya’da “Çocuk ve Gençlik Yasası”yla beraber sokak çocuklarına yönelik kapsamlı düzenlemeler gündeme gelmiştir. Yasa çocuk ve gençlerin tam olarak korunmasından bahsetmektedir. Yasa, çocukların yaşama, eğitim, beslenme, ruhsal, bilişsel ihtiyaçlarının öncelikli olarak karşılanmasını vurgulamakta ve ilgili kamu kurumlarına görev vermektedir (Uluğtekin, 1997:Akt., Acar, 2006).

Bulgaristan’da Sokak çocuklarına yönelik çalışmalar STK’lar tarafından yürütülmektedir. Bunun en önemli nedeni hükümetin ekonomik kaynaklarının kısıtlı olmasıdır. Bulgaristan’ın sokak çocuklarına yönelik uygulamalarındaki en önemli nokta 2003 yılında hazırlanan Çocuk Koruma Yasası (Child Protection Act)’dır. Yasa çocukların korunması sorununa güncel düzenlemeler getirmekte ve bütüncül bir bakış açısı sağlamaktadır (Acar, 2006).

Sokakta Yaşayan Çocuklara Yönelik Ulusal Kurumsal Hizmetler ve Uygulamalar

Günümüz Türkiye’sinde sokak çocukları ve sokakta çalışan çocuklar sorununa ilgililer tarafından önem verilmemektedir. Bu yüzden, ülkemizde bu çocuklara yönelik tam donanımlı bir yasa veya kuruluş bulunmamaktadır.

Sokak Çocukları için Beyaz Ev Projesi: “Beyaz Ev” projesinin amacı, çocukları belirli merkezlerde toplayarak insanca yaşam imkânlarına kavuşturmak, sokağın acımasızlığından uzaklaştırarak topluma zararlı değil faydalı bir vatandaş durumuna getirmek ve böylece kent güvenliğine katkıda bulunmaktır.

Çocuk Destek Merkezleri: Çocuk Destek Merkezleri Yönetmeliği 29.03.2015 tarihli 29310 Resmi Gazete sayısı ile yayınlanmıştır. Bu yönetmeliğin amacı, suça sürüklenmesi, suç mağduru olması veya sokakta sosyal tehlikelerle karsı karsıya kalması sebebiyle haklarında bakım tedbiri veya korunma kararı verilen çocuklardan psikososyal desteğe ihtiyaç duyduğu tespit edilenlere, Bakanlığa bağlı olarak geçici süre ile hizmet veren Çocuk Destek Merkezlerinin çalışma usul ve esasları ile hizmet standartlarını belirlemektir.

Sokakta Yaşayanlara Yönelik Sivil Girişimlerin Hizmetleri ve Uygulamaları

Maltepe Üniversitesi Sokakta Yaşayan ve Çalışan Çocuklar için Uygulama ve Araştırma Merkezi

Suça sürüklenmiş ve suç mağduru olan çocuklara yönelik rehabilitasyon hizmetlerine ilişkin sistemin yenilenmesi, Çocuk Koruma Kanunu ve çocuk adalet sistemine ilişkin sunulan hizmetler ile çocuk istismarı ve çocuğa karsı şiddetin önlenmesine yönelik çalışmaların iyileştirilebilmesine ilişkin uygulamaların amacına ulaşabilmesi için bilimsel temelli çalışmalara, yapılan araştırmaların alanın ihtiyaçlarına cevap verebilmesi için de bizzat alanda çalışanlarla iş birliği yapılmasına gerek vardır. Bu amaçla Türkiye’de ilk kez 18 Mart 2010 tarihinde Maltepe Üniversitesi’nde “Sokakta Yasayan ve Çalışan Çocuklar için Uygulama ve Araştırma Merkezi” (SOYAÇ) kurulmuştur.

Umut Çocukları Derneği

Dernek, çeşitli olumsuz olgular sebebiyle aile ortamından uzak sokaklarda yaşamak zorunda kalan, aynı zamanda (uçucu-uyuşturucu) maddelerin yanı sıra suça bulaşmış veya suç potansiyeli ön görülen (aile, akraba, benzer kişi ve kötü niyetli gruplarca) istismar edilen veya her türlü istismara açık olan çocuk, ergen, genç, yetişkin bireyler kapsamında sosyal çalışmalar yapmak, ilgili kişi, kurum ve kuruluşlarla birlikte hareket etmekle beraber, (kurtarıcı-koruyucu-önleyici-engelleyici-iyileştirici) çalışmalar dâhilinde eğitim kurumları basta olmak üzere ihtiyaç duyulan diğer kişi, topluluk ve kurumlara katkı sağlamayı amaçlamaktadır.

Ankara Büyükşehir Belediyesi Sokakta Çalışan Çocuklar Merkezi

Ankara Büyükşehir Belediyesi Sokakta Çalışan Çocuklar Merkezinin amacı sokakta çalışan çocukların aileleri ile ilgili sorunlarını çözmek, okula gitmeyenleri eğitime yönlendirmek, okula gidiyorlarsa eğitimlerine yardımcı olmak, okul ile ilgili sorunlarını çözmektir. Merkez, okula başlayamamış ya da başlamış olsa bile maddi yoksulluk nedeni ile devam edememiş sokakta çalışan çocukların ihtiyaçlarını karşılamak suretiyle, onları okulla ilişkilendirerek zorunlu temel eğitimden yararlanabilmelerine yardımcı olmayı, onları desteklemeyi, bir başka deyişle çocukların ihmal ve istismarını önlemeyi amaçlamaktadır.

Merkez faaliyetlerinin temel odağı çocuklara yöneliktir. Gerekli görüldüğü takdirde ailelere yönelik faaliyetlerde de bulunulmaktadır. Merkezdeki faaliyetler şu şekilde sıralanabilir:

• Sosyal ve kültürel faaliyetler
• Eğitim destek hizmetleri
• Sağlık hizmetleri
• Spor hizmetleri
• Beslenme hizmetleri
• Psikolojik-sosyal destek hizmetleri

Sokakta Çalıştırılan Çocuklara Yönelik Sosyal Hizmet Uygulamaları

Türkiye’de sokak çocuklarına yönelik ilk sosyal hizmet modeli 16 Mayıs 1990 yılında Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü, Adalet Bakanlığı ve Emniyet Genel Müdürlüğü arasında imzalanan üçlü protokol ile hizmete açılan Çocuk Misafirhanesi ile verilmeye başlandı (Başpınar, 2007).

Bu çalışmaya ek olarak sokakta yasayan çocuklara yönelik ilk sivil toplum örgütü çalışması 1992 yılında Barınacak Yerleri Olmayan Çocuk ve Gençleri Koruma Derneği tarafından İstanbul Sefaköy’de barınak açılarak başlatıldı. 1993 yılında Sokak Çocukları Derneği adını alan örgüt 1996 yılında Avcılarda 30 yatak kapasiteli ikinci barınağını açarak bu alanda çocuklara yönelik hizmet vermeye devam etti. Bu projelere ek olarak pek çok sivil toplum örgütü ve devlet işbirliği ile 1998 yılında Yeldeğirmeni Rehabilitasyon Merkezi hizmete açıldı. Hâlen Umut Çocukları Derneği adıyla faaliyetlerini sürdüren örgüt, İstanbul Valiliği, Bakırköy Belediyesi ve İl Sağlık Müdürlüğü ile ortaklaşa yaptıkları bir çalışma sonrasında, 40 yatak kapasiteli Umut Çocukları İlk Adım İstasyonunu açtı. Bu çalışmayı 1999 yılında Dünya Bankası ile Dolapdere Çamaşırhane Projesi izlemiş ardından da, 2001 yılında Banvit ve IBM firmalarının katkıları ile 22 yatak kapasiteli Banvit Gece Barınağı projesi hayata geçirilmiştir ( www.umutcocuklari.org.tr , 2007: Akt., Başpınar, 2007).

Bütün bu toplumsal çabaların yanında, birçok araştırmanın sonucunda, sorunun büyüklüğü ve taşıdığı risklerin kamuoyunda yarattığı etki dikkate alınarak, Türkiye’de sokakta yasayan ve çalışan çocuklara yönelik hizmet modeli, 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Yasası’nın 3.maddesinin (e) bendine eklenen 6. madde ve 1997 yılında 572 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumunun bünyesinde çocuk ve gençlik merkezleri kurularak uygulamaya konuldu (Başpınar, 2007).

Sokakta Yaşayanlara Yönelik Sosyal Hizmet Uygulamaları

Sosyal hizmet uygulamasının başlangıç noktası “ihtiyaç” kavramına dayanmaktadır. Maslow’un “İhtiyaçlar Hiyerarşisi” teorisine göre kişisel ihtiyaçların temelinde yeme, içme, barınma gibi fiziksel ihtiyaçlar ve sağlık, istihdam, mülkiyet gibi konuları kapsayan güvenlik ihtiyaçları yer almaktadır. Bu ihtiyaçlar karşılanmaksızın ihtiyaçların piramidinin daha üst basamaklarında yer alan sevgi ve aidiyet ihtiyacı, saygınlık ihtiyaçları ve kendini gerçekleştirme ihtiyaçlarının karşılanması mümkün görünmemektedir.

Sosyal hizmetin işlevleri Duyan tarafından aşağıda ifade edilmektedir (2010, s.19):

• Değerlendirme
• Tanı
• İnceleme/Tanımlama
• Destek/Yardım
• Danışmanlık
• Savunuculuk
• Muktedir kılıcılık
• Havale
• Örgütleme
• Harekete geçirme
• Müzakere etme
• Değiş tokuş

Bu işlevler çerçevesinde sokakta yaşayanlara hem bireysel ihtiyaçlarını sağlamak hem de toplumsal çevrelerinden kaynaklı daha yapısal sorunlarının çözümünü sağlamak noktasında mikro, mezzo ve makro düzeyde mesleki uygulamaların yürütülmesi gereklidir.