Ünite 6: Kamusal ve Kurumsal Yaşamda Protokol

Protokolün Anlam ve Önemi

Fransızca “protocole” sözcüğünden dilimize geçen protokol sözcüğü ilk kez Fransa’da 1330 yılında “resmi tutanak” anlamında kullanılmıştır. 18.yüzyılın ilk çeyreğinden sonra resmi ilişkilerde ve törenlerde öndegelme hakkı ve aynı zamanda devlet ve hükümet başkanları ve önemli şahsiyetler nezdinde, mahkemelerde, kabullerde ve törenlerde uyulması gereken biçimsel davranış kuralları olarak kullanılmaya başlanmıştır. Osmanlı İmparatorluğunda resmî alanda “protokol” olarak “teşrifat” sözcüğü; sosyal alanda “âdâb-ı muâşeret” terimi kullanılmıştır. Günümüzde ise resmî alanda “protokol”; sosyal alanda “saygı, görgü ve nezaket kuralları” terimi kullanılmaktadır. Protokolün amacı; kamusal yaşamda devlete, kuruma ve kişiye hak ettiği ve layık olduğu önemi ve değeri vermek; gereken ilgiyi ve saygıyı göstermektir.

Türkiye’de protokol kurallarının en önemli olduğu yerler Cumhurbaşkanlığı, TBMM, Başbakanlık, Silahlı Kuvvetler, Milli Savunma, Dışişleri ve İçişleri Bakanlıkları ve Emniyet Genel Müdürlüğü’dür.

Protokolün Uygulandığı Alanlar ve Konular

Protokolün uygulandığı başlıca alanlar ve konular aşağıdaki gibidir:

• Ulusal ve kurumsal öndegelim (öncelik- sonralık) sıra düzeni
• Milli, resmi, askeri, mahalli ve kurumsal törenler
• Devlet ve hükümet adamlarını, yabancı konukları, üst yöneticileri karşılama ve uğurlama
• Toplantı ve brifingler
• Ulusal ve kurumsal bayraklar ile yabancı bayrakların kullanım esas ve usulleri
• Protokol yazıları ve resmi yazılarda protokol kuralları
• Göreve başlama, görevden ayrılma ve görev teslim törenleri
• İmza törenleri
• Resmi taşıtlarda oturma düzenleri
• Resmi ziyaretler
• Konukları kabul, karşılama, ağırlama ve uğurlama
• Davet ve ziyafetlerde masa ve oturma düzenleri
• Resmi ortam ve etkinliklerde giyim
• İş ortamında sosyal davranış kuralları

Protokolde Temel İlke ve Kurallar

Bir ülkede protokol kurallarını en çok etkileyen ve belirleyen etmenler hukuksal kurallar, diğer bir ifadeyle kanun, tüzük ve yönetmeliklerdir. Protokol ilke ve kuralları uluslararası kurallardır. Bu kurallar şöyledir:

Öndegelim (öncelik-sonralık) sıralaması : Protokoldeki en önemli konulardan ilkidir. Başkent öndegelim sıralaması 08.05.2008 tarihli Cumhurbaşkanlığı onayı ile il protokol öndegelim sıralaması Bakanlar Kurulu kararı ile yürürlüğe konulan 05.05.2012 tarihli ve 28283 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Törenler Yönetmeliği eki Liste’de belirlenmiştir. Kurumların öndegelim sıralaması ise kurumsal yönetmelik, yönerge ve onaylarla belirlenmektedir.

Saygı ve Nezaket: Saygı ve nezaket kurallarının temeli davranışsal olarak üstleri, büyükleri, yaşlıları, hanımları ve konukları saymak, korumak ve kollamaktır

Onur ve İitibar: Protokolde kişisel, kurumsal ve ulusal onur ve itibarı korumak; devlete, ulusa, kuruma ve kişiye hak ettiği, layık olduğu önem ve değeri vermek esastır.

Temsil: Protokolde kimse kendisi değildir ve kendisini temsil etmez. Devletini, kurumunu ve unvanını temsil eder. Bu nedenle temsil niteliği resmi kurumlarda bir personelde aranan en önemli niteliktir.

Düzey Eşitliği ve Denklik: Kurumsal ve kamusal yaşamda herkes kendi dengiyle muhataptır. Örneğin kurumlararası ilişkilerde müdür müdüre, genel müdür genel müdüre, bakan da bakana muhataptır.

Karşılıklılık: Hukuki olarak bir devletin ya da kurumun birbiriyle anlaşmış olduğu belirli bir konuda karşılıklı olarak birbirine tanınmış olan işlem eşitliğidir. Taraflardan biri bir işlem veya kuralı ihlal ederse karşı tarafın da aynı biçimde işlemi ihlal etme hakkı doğar.

Protokolde Önemli Kişiler (VIP)

Kamusal yaşamda kendilerine önem ve değer verilen kişilere “protokol” ya da “VIP (çok önemli kişiler)” denir. Protokolde önemli kişiler şöyledir:

• Halen görevde bulunan ve eskiden görev yapmış devlet ve hükümet adamları ve kamu kurumlarının yöneticileri
• Diplomatlar
• Komutanlar
• Hâkim ve savcılar
• Politikacılar
• Bilim insanları ve din adamları
• Sivil toplum kuruluşlarının başkanları
• Uluslararası düzeyde tanınmış, ödül almış sanatçılar, yazarlar, gazeteciler, sporcular
• Kamu meslek kuruluşlarının ve sivil topum örgütlerinin yöneticileri
• En çok vergi veren iş adamları, büyük hayır sahibi kişiler.

Bunlar dışında her ülkede havalimanlarında ulusal ve uluslararası düzeyde önemli kişilere ait VIP protokol listesi vardır. İlk 3 sırada; Cumhurbaşkanı, TBMM Başkanı, Cumhurbaşkanı Yardımcısı vardır.

Protokol Türleri

Kurumsal, ulusal ve uluslararası düzeyde protokol türleri şöyledir:

1. Uluslararası protokol (Diplomatik protokol)
2. Devlet protokolü (Başkent protokolü)
3. Askeri protokol
4. Mülki protokol
5. Adli protokol
6. Akademik protokol
7. Dini protokol
8. Spor protokolü
9. Sosyal protokol
10. Kurumsal protokol (Turizm protokolü)

Uluslararası Protokol ( Diplomatik Protokol): Devletler ve uluslararası ilişkilerde kamu kuruluşlarının, devlet ve hükümet adamlarının, özellikle diplomatların uymak zorunda oldukları uluslararası biçimsel ve törensel kurallar bütünüdür. Ayrıca Birleşmiş Milletler, UNESCO, UNICEF, NATO, AGİK, Avrupa Birliği, Avrupa Konseyi vb. uluslararası kuruluşlarda uygulanan biçimsel ve törenler kurallar da diplomatik niteliktedir.

Devlet Protokolü: Devlet protokolü, başkentte yapılan devlet törenlerinde, Cumhurbaşkanının katıldığı törenlerde, Türkiye’ye gelen yabancı devlet başkanlarına biçimsel ve törensel olarak uygulanan diplomatik ve siyasi kurallar bütünüdür. Türkiye Cumhuriyeti Devlet Protokol Listesi şöyledir: (T.C. Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği, 08.05.2008):

TBMM Başkanı, Cumhurbaşkanı Yardımcısı, Anamuhalefet Partisi Başkanı, Önceki Cumhurbaşkanları, Anayasa Mahkemesi Başkanı, Yargıtay I. Başkanı, Danıştay Başkanı, Bakanlar, Genelkurmay Başkanı, Kuvvet Komutanları (K., Dz., Hv.), Orgeneraller ve Oramiraller, YÖK Başkanı, TBMM Başkan Vekilleri, TBMM’de Grubu Bulunan Siyasi Partilerin Genel Başkanları, TBMM Kâtip Üyeleri ve İdare Amirleri, TBMM’de Temsil Edilen Siyasi Partilerin Genel Başkanları, TBMM Siyasi Partiler Grup Başkanları ve Başkan Vekilleri, TBMM’de Grubu Bulunan Siyasi Partilerin Genel Başkan Yardımcıları, TBMM’de Grubu Bulunan Siyasi Partilerin Genel Sekreterleri, Sayıştay Başkanı, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı, Türkiye Barolar Birliği Başkanı, Danıştay Başsavcısı, Anayasa Mahkemesi Başkan Vekili, Uyuşmazlık Mahkemesi Başkanı, Anayasa Mahkemesi Üyeleri, Yargıtay Birinci Başkan Vekilleri, Danıştay Başkan Vekilleri, Hâkimler ve Savcılar Kurulu Başkan Vekili, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcı Vekili, Yüksek Seçim Kurulu Başkanı, Yüksek Hakem Kurulu Başkanı, TBMM Genel Sekreteri, (Bakan Yardımcıları), Devlet Denetleme Kurulu Başkanı, Ankara Valisi, Yükseköğretim Kurulu Üyeleri, Ankara’daki Üniversitelerin Rektörleri, Ankara Garnizon Komutanı, Ankara Büyükşehir Belediye Başkanı, Korgeneraller/Koramiraller, Millî Güvenlik Kurulu Genel Sekreteri, Cumhurbaşkanlığına ve Bakanlıklara Bağlı Başkanlar. Emniyet Genel Müdürü (Vali), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Başkanı, Radyo -Televizyon Üst Kurulu Başkanı, Türkiye Bilimler Akademisi Başkanı, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Başkanı, Rekabet Kurumu Başkanı, Özelleştirme İdaresi Başkanı, Sermaye Piyasası Kurulu Başkanı, Diyanet İşleri Başkanı, TBMM Genel Sekreter Yardımcıları, Tümgeneraller / Tümamiraller, Yargıtay Daire Başkanları ve Üyeleri, Danıştay Daire Başkanları ve Üyeleri, Sayıştay Daire Başkanları ve Üyeleri, Türkiye Atom Enerjisi Kurumu Başkanı, TÜBİTAK Başkanı, Ankara’daki Üniversitelerin Rektör Yardımcıları, Yüksek Seçim Kurulu Üyeleri, Merkezde Görevli Türk Büyükelçileri, Devlet Denetleme Kurulu Üyeleri, Tuğgeneraller / Tuğamiraller, YÖK Genel Sekreteri, Türkiye İstatistik Kurumu Başkanı, T.C. Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı, Anadolu Ajansı Genel Müdürü, TRT Genel Müdürü, Meteoroloji Genel Müdürü, TBMM Üyeleri, Vakıflar Genel Müdürü, Tapu ve Kadastro Genel Müdürü, Bakanlıklar Genel Müdürleri, Ankara’daki Fakültelerin Dekanları ve Yardımcıları, Ankara’daki Kamu Kuruluşu Niteliğindeki Meslek Kuruluşlarının Başkanları (TOBB Başkanı vd.), Sivil ve Askerî Dernek Başkanları (THK, Kızılay vb.)

Mülki Protokol (İl protokolü): Bakanlar Kurulu kararıyla çıkarılan yönetmeliklere dayanan; il ve ilçelerde vali ve kaymakamlar tarafından uygulanan biçimsel ve törensel kurallar bütünüdür. Mülki protokol, il ve ilçelerde resmi ve mahalli bayram ve törenlerde, devlet ve hükümet adamlarını karşılama, ağırlama ve uğurlamada, resmi davet ve ziyafetlerde vali ve kaymakamlar tarafından uygulanır. İl protokol sıra düzeni aşağıdaki gibidir:

• TBMM üyeleri
• Mahallin en büyük komutanı, general ve amiraller, garnizon komutanı
• Büyükşehir belediye başkanı, bakan yardımcısı, il belediye başkanı
• Cumhuriyet başsavcısı, adli yargı adalet komisyonu başkanı, bölge adliye mahkemesi başsavcısı, idare ve vergi mahkemeleri başkanları; üniversite rektörleri, baro başkanı
• Vali yardımcıları, kaymakamlar; il genel kolluğunun en üst amirleri; il genel meclisi başkanı, ilçe belediye başkanları
• Rektör yardımcıları, fakülte dekanları, enstitü ve yüksekokul müdürleri
• Genel ve özel bütçeli kuruluşların üst yöneticileri
• Valilikçe belirlenecek sayıda, garnizon komutanınca tespit edilecek silahlı kuvvetler mensupları
• Hakimler, savcılar; noter odası başkanı
• İktidar partisi, ana muhalefet partisi ve TBMM’de grubu bulunan diğer partilerin (alfabetik sıraya göre) il başkanları
• Dekan yardımcıları, enstitü ve yüksekokul müdür yardımcıları
• Resmi Gazete’de Bakanlar Kurulu listesindeki sayıya göre bakanlıkların bölge il teşkilatındaki amir, başkan ve müdürleri; il milli eğitim müdürlüğünce belirlenecek ilköğretim ve ortaöğretim okul müdürleri
• Kamu bankalarının müdürleri, KİT ve TRT üst yöneticileri
• TBMM’de grubu bulunmayan siyasi partilerin il başkanları (alfabetik sıraya göre)
• İl genel meclisi ve belediye meclisi üyeleri
• O yerdeki mesleki kuruluşlar ve en fazla üyeye sahip basın kuruluşunun temsilcileri
• Özel banka müdürleri
• Kamu yararına çalışan dernek başkanları.

Başkent dışında TBMM Başkanı veya Bakanların törene katılması durumunda Cumhuriyet Bayramı ve Zafer Bayramı tebrikatını, mahalli mülki amir ile birlikte kabul eder ve önde yer alırlar. Başkent protokol listesinde yer alan kişilerin ilde bulunması halinde bunların yeri mülki idare amirince Başkent Protokolü esas alınarak belirlenir. İlçelerde tebrikata giriş sırası ildeki sıraya göre belirlenir.

Askeri Protokol: Askeri törenlerde, askeri iş ve ilişkilerde uygulanan kurallar bütünüdür. 30.05.1956 tarihli ve 4/7346 sayılı Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile “Askeri Merasim ve Protokol Talimnamesi” yürürlüğe konmuştur.

Adli Protokol: Yargı organlarında ve adli kuruluşlarda düzenlenen törenlerde, toplantılarda ve duruşmalarda uygulanan törensel ve biçimsel davranış kuralları ile yargı mensuplarının kıyafetleri, davalar ve adli yazışmalar konularında uygulanan kurallar bütünüdür.

Akademik Protokol: Üniversitelerde düzenlenen akademik törenlerde ve etkinliklerde; akademik kıyafetlerde uygulanan kurallar bütünüdür.

Dini Protokol: Din kurallarına ve dini geleneklere dayanan mabedlerde ve ayinlerde uygulanan biçimsel kurallar bütünüdür. Türkiye’de camiye girerken ayakkabıların çıkarılması, camiye uygun ve kapalı kıyafetle girilmesi, camide sessiz ve saygılı olunması, ibadet esnasında imamın arkasında saf (sıra) düzeninde durulması; yaşça büyük olanların önde, gençlerin ve çocukların arkada, hanımların da en sonda ya da üst katta namaz kılması gerekir. Cenaze namazında imamın tabutun arkasında, cenaze yakınlarının da imamın arkasında ve saf düzeninde ayakta durması; camide, mevlitte ve duada topluluğa uyulması; dinî bayramlarda küçüklerin aile büyüklerini ziyaret etmesi ve ellerini öpmesi dinî protokol kurallarıdır.

Spor Protokolü: Ulusal ve uluslararası spor kuruluşları tarafından belirlenen, ulusal ve uluslararası spor törenlerinde, sportif yarışlarda ve karşılaşmalarda hakemler, sporcular ve spor yöneticileri tarafından uygulanan biçimsel ve törensel kurallar bütünüdür.

Sosyal Protokol: Toplumsal alanda ve yaşamda özel, sosyal iş ve etkinliklerde uygulanan ve toplumun büyük kesimince benimsenmiş olan saygı, görgü ve nezaket kuralları bütünüdür. Sosyal protokolde gayrıresmî öncelik sırası şöyledir:

1. Onur konuğu
2. Varsa yabancı konuğun beraberindeki arkadaşı
3. Geçmişte resmi makam işgal etmiş olan konuk
4. İlk kez davet edilen konuk
5. Evsahiplerinin arkadaşları ve akrabaları
6. Evsahiplerinin çocukları.

Kurumsal protokol (Turizm protokolü): Kamu ve özel kurum ve kuruluşlarda uygulanan, kurum kültürüne, kurumsal geleneklere; kurum mevzuatına ve kurum yöneticilerinin bilgi, görgü ve deneyimlerine göre düzenlenen törensel, yönetsel ve biçimsel davranış kuralları bütünüdür. Kurumsal protokol üç aşamadan oluşmaktadır:

1. Kurumsal düzeyse A protokolü, üst kurum yöneticilerinden,
2. B protokolü üst yöneticiler ve birim başkanlarından,
3. Kurum personelinden oluşmaktadır.

Kurumdan emekli olan veya ayrılan yöneticiler her zaman kurum protokolüne dahildir. Eski yöneticiler protokolde, görevde bulunan kurum amirinden sonra, yardımcılarından önce gelirler. Turizm sektöründe ve turizm mesleğinde kurumsal protokol ilke ve kuralları şöyledir:

• Her turist/müşteri konuktur.
• Her konuk/her müşteri önemlidir.
• Her konuk/müşteri evsahibinden (kurum yöneticilerinden) önce gelir.
• Her ülkeden gelen turistler konuk olarak eşittir.
• Her turiste konuk olarak değer vermek, saygı ve ilgi göstermek Türk konukseverliğinin temel ilkesidir.
• Her turistin kişiliğine, etnik kimliğine, dinine, düşüncesine, inancına, giyimine ve davranışına saygılı olmak gereklidir.
• Turizmde her görevli, özellikle profesyonel turist rehberi, ülkesel ve ulusal olarak turizm elçisidir.
• Turizmde her görevli ve her rehber sosyal, kurumsal ve ulusal olarak ülkesini ve milletini temsil eder.
• Turizmde çalışanın temsil ettiği niteliği dış görünümü, davranışı, konuşması, bilgisi, yaptığı işin kalitesi; saygı ve nezaketi ile ortaya çıkar.
• Turizmde her görevli ve rehber kişisel, mesleksel, kurumsal ve ulusal onur ve itibarını korumak zorundadır.