Ünite 5: Sosyal Hizmette Etik Standartları ve Sorumlulukları

Giriş

Etik ve ahlak sözcükleri günlük hayatta aynı anlamda ya da birbirlerinin yerine kullanılmakla birlikte aralarında ayrımlar bulunmaktadır. Etik, ahlaki seçimleri yansıtan bir bilim olup ahlak kavramı ile eşdeğer değildir. Ahlak ise toplumsal değerler ve hedeflerle ilgili doğru ve yanlışları, bu doğru ve yanlışlara uygun davranış standartlarını belirleyen yazılı olmayan kuralları içerir. Ahlak etiğe göre daha geniş kapsayıcılığa sahiptir, etik ise ahlaka göre daha soyut kavramlara dayalıdır ve söz konusu soyut kavramların neyi ifade ettiğini tanımlamaya çalışır.

Sosyal Hizmette Etik İlke ve Sorumlulukların Önemi

Değer temelli bir disiplin olan sosyal hizmetin uygulamasında sosyal hizmet uzmanının birincil ve en önemli yükümlülüklerinden birisi etik eylemde bulunmaktır. Uzmanın mesleki sorumluluklarını betimleyen etik ilkeler, uygulamalarda uzmanı yönlendiren ve atacağı adımlarda rehber niteliği taşıyan standartlardan oluşur. Bu noktada bir mesleğin etik bir koda sahip olma nedenlerinin;

1. Bir mesleğin mesleki statüsüne katkıda bulunmak,
2. Mesleki kimliği sağlamak ve kurmak,
3. Uygulamacıların nasıl davranması gerektiği hakkında rehberlik etmek,
4. İstismar ve yanlış uygulamalardan müracaatçıyı korumak,
5. Mesleği düzenlemek ve disipline etmek olduğu söylenebilir.

2004 yılında sosyal hizmet uzmanlarının etik konusundaki sorumluluklarını açıklayan “Sosyal Hizmet Mesleğinin Etik İlkeleri ve Sorumlulukları” isimli kitapçık basılmıştır. Bu bölümler;

• müracaatçılara karşı etik sorumluluklar,
• meslektaşlara ve diğer meslek elemanlarına ilişkin etik sorumluluklar,
• uygulama ortamına ilişkin etik sorumluluklar,
• meslek elemanı olarak sosyal hizmet uzmanlarının etik sorumlulukları,
• değerlendirme ve araştırmadır.

Sosyal Hizmet Mesleğinin Etik İlkeleri Ve Sorumlulukları

Etik İlkeler

Sosyal hizmet uzmanları insanlığın gelişimi için mesleki tutum, karar ve eylemlerinde aşağıda belirtilen temel ilkelerden hareket ederek hizmet verir:

1. Her insanın, başkasının hakkını ihlal etmemek koşuluyla, kendisini geliştirme hakkı ve toplumun gelişimine katkı verme sorumluluğu vardır.
2. Her toplum, yönetim biçimi ne olursa olsun, tüm üyelerinin en üst düzeyde yararı için işlev görmeli; üyelerinin kendilerini geliştirmeleri için gerekli koşul ve olanakları sağlamalıdır.
3. Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nde ve kaynağını bu Bildirge’den alan diğer uluslararası belgelerde ifade edilen, bireylerin ve grupların temel insan haklarına saygı gösterilmelidir.
4. Sosyal hizmet uzmanları, kendilerinin yardımına ve tavsiyesine gereksinim duyan herkese (cinsiyet, yaş, özürlü olma, renk, ırk, toplumsal sınıf, dil, din, siyasal görüş ve cinsel tercih durumuna göre ayrım yapmaksızın) mümkün olan en iyi hizmeti sunar.
5. Sosyal hizmet uzmanları mesleki tutum, karar ve eylemlerinde sosyal adaletsizlikle mücadele eder. Bu nedenle:
   • Özellikle incinebilir, baskı altındaki birey ve gruplarla birlikte ya da onlar adına toplumsal değişmeyi sağlamak için çaba gösterir,
   • Öncelikle yoksulluk, işsizlik, ayrımcılık gibi toplumsal sorunlara odaklanır,
   • Toplumsal sorunlara ilişkin bilinç ve duyarlılık düzeyinin yükseltilmesini amaçlar ve karar sürecine etkin katılımı sağlamak için çalışır.
6. Sosyal hizmet uzmanlarının nesnel olma, mesleki bilgi ve becerilerini geliştirme, uygulama yaptıkları alanlarda yetkin olma sorumlulukları vardır.
7. Sosyal hizmet uzmanları gizlilik, mahremiyet/özel hayatın korunması ve mesleki çalışmalarında elde ettikleri bilgiyi sorumlu bir biçimde kullanma ilkelerine uyar. Bu ilkelerle ülke mevzuatı arasında uyuşmazlık olduğu zaman bile gizlilik ilkesine bağlı kalır.
8. Sosyal hizmet uzmanları müracaatçılarıyla iş birliği içinde çalışır ve onları en üst düzeyde katılım için destekler. Müracaatçılarına çalışmalarının yararlarına ve olası risklerine ilişkin bilgi verir. Çalışmalarında öncelikle müracaatçılarının yararını gözetir; bununla birlikte üçüncü kişileri de göz ardı etmez.
9. Sosyal hizmet uzmanları müracaatçılarından, sonuçları yaşamlarını etkileyebilecek eylemleri belirlemelerini, kendileriyle iş birliğine girmelerini ve sorumluluk almalarını bekler. Yasal zorlamanın gerekli olabileceği durumlarda, bir tarafın sorununun çözümü ilgili diğer kişilerin aleyhine sonuçlar doğuruyorsa, tarafların beyanları dikkatli bir şekilde değerlendirilmelidir. Ancak, sosyal hizmet uzmanlarından yasal zorlamanın kullanılmasını en aza indirmesi beklenir.
10. Sosyal hizmet uzmanları terörizm, işkence ya da benzer yollara başvuran kişi, grup, siyasal güç veya diğer güç odaklarına doğrudan ya da dolaylı bir biçimde destek vermez veya kayıtsız kalmaz.
11. Sosyal hizmet uzmanları, Sosyal Hizmet Uzmanları Derneği’nce hazırlanan Sosyal Hizmet Mesleğinin Etik İlkeleri ve Sorumluluklarını kabul eder ve etik temele dayalı olarak karar verir.

Sosyal Hizmet Uzmanlarının Etik Sorumlulukları

Meslektaşlara ve Diğer Meslek Elemanlarına İlişkin Etik Sorumluluklar

Saygı

Sosyal hizmet uzmanları:

1. Meslektaşlarına ve diğer meslek elemanlarına, sahip oldukları niteliklere, görüşlere ve yükümlülüklere saygı duymalıdır.
2. Müracaatçılarıyla ve diğer meslek elemanlarıyla iletişimlerinde, meslektaşlarını sorumsuz, dayanaksız ve haksız olarak eleştirmekten kaçınmalıdır. Meslektaşların yeterlik düzeyi ya da ırk, etnik-ulusal köken, renk, cinsiyet, cinsel yönelim, yaş, medeni durum, siyasal görüş, dinsel inanç, zihinsel veya fiziksel özür gibi bireysel özellikleri hakkında küçük düşürücü dil kullanmamalıdır.
3. Müracaatçıların yararı için meslektaşları, diğer meslek elemanları ve gönüllülerle iş birliği yapmalıdır.

Gizlilik

Sosyal hizmet uzmanları, mesleki ilişki ve kayıt sürecinde meslek elemanlarıyla paylaştıkları bilgilerin gizli kalmasına özen göstermelidir. Sosyal hizmet uzmanları gizli bilgiyi paylaştığı meslek elemanlarının, gizliliğe bağlı kalma ve istisnai durumlara ilişkin sorumluluklarını anlamalarını sağlamalıdır.

Disiplinler Arası İş Birliği

Sosyal hizmet uzmanları:

1. Disiplinler arası ekip çalışmasında, ekibin her üyesinin mesleki ve etik sorumluluklarının neler olduğunun ekibin tümü ve her bir üyesi açısından ortaya konulmasını sağlamalıdır.
2. Diğer meslek elemanlarının yaptıkları çalışmalara ve aldıkları eğitime saygı duymalıdır.
3. Disiplinler arası bir ekipte, müracaatçılar hakkındaki kararlara sosyal hizmet mesleğinin bakış açısını, değerlerini ve deneyimlerini koyarak katılmalıdır.
4. Ekip kararının etik sorun çıkaracağı konusunda kaygı duyuyor ise, bu anlaşmazlığı uygun bir biçimde çözmeye çalışmalıdır. Eğer anlaşmazlık çözülemezse müracaatçıların yararına olmayan çözümler konusundaki kaygılarını belirtmek için uygun kanalları kullanmalıdır.
5. Uygulamada diğer meslek elemanları ile düşünce farklılıklarının olabileceğini kabul etmeli ve bu konudaki eleştirilerini sorumlu bir biçimde yapmalıdır.
6. Mesleki açıdan karşılıklı olarak gelişebilmek amacıyla bilgi, deneyim ve fikirleri, diğer meslek elemanları ve gönüllüler ile paylaşmak için ortam yaratmalı ve bunu yaygınlaştırmalıdır.

Meslektaşların Yer Aldığı Çatışma ve Anlaşmazlıklara Yaklaşım

Sosyal hizmet uzmanları:

1. Bir meslektaşının işvereni ile yaşadığı bir çatışmayı (sorunu) kendisi için avantaj olarak ya da kendi çıkarına hizmet edecek şekilde kullanmamalıdır.
2. Meslektaşları ve diğer meslek elemanlarıyla olan çatışma ve anlaşmazlıklarda müracaatçılardan yararlanmamalı ve müracaatçıları bu çatışma ve tartışmalara dahil etmemelidir.

Konsültasyon

Sosyal hizmet uzmanları:

a. Müracaatçıların menfaatine olacağını düşünmeleri hâlinde meslektaşlarının önerilerine ve danışmanlığına başvurmalıdır. b. Meslektaşlarının yetkinlik ve uzmanlık alanlarından haberdar olmalıdır. Konsültasyon isterken konusunda bilgisini, uzmanlığını ve yetkinliğini kanıtlamış meslektaşlarına danışmalıdır. c. Müracaatçılarla ilgili olarak meslektaşlarına danışırken, sadece konsültasyon için gerekli olan bilgiyi açığa vurmalıdır.

Hizmetlere Havale

Sosyal hizmet uzmanları: a. Diğer meslek elemanlarının ihtisaslaşmış bilgisine ya da uzmanlığına gereksinim duyulduğunda; kendi mesleki müdahalelerinin etkili olamayacağına ya da anlamlı gelişme sağlayamayacağına inanmaları ve ilave hizmetlere gereksinim olması durumunda müracaatçılarını başka meslek elemanlarına havale etmelidir. b. Müracaatçılarını diğer meslek elemanlarına havale ederken, sorumluluğun aktarımında uygun adımları atmalıdır. Havale yaptığı meslek elemanına müracaatçı hakkındaki gerekli bilgileri aktarmadan önce durumu müracaatçısının bilgisine sunmalı ve onayını almalıdır.

Cinsel Konular

Sosyal hizmet uzmanları a. Süpervizör ya da eğitimci olarak işlev görmesi durumunda, süpervizyon hizmeti verdiği kişiler, öğrenciler, eğitim alanlar ya da üzerinde mesleki otoritesinin olduğu başka meslektaşlarını cinsel açıdan taciz (sarkıntılık, cinsel tahrik, cinsel ilişki talebi ve cinsellikle ilgili diğer sözel ya da fiziksel eylemler vb.) etmemeli ve onlarla cinsel aktvitelere ya da temasa girmemelidir. b. Aralarında çıkar ilişkisi olabilecek meslektaşlarıyla cinsel ilişki kurmaktan kaçınmalıdır. Böyle bir durumda, ilgili mesleki sorumluluklarını bir başka meslek elemanına devretmelidir.

Meslektaşların Zayıf Yönleri ve Yetersizlikleri

Sosyal hizmet uzmanları: a. Bir meslektaşının fiziksel, psikolojik, sosyal ve ekonomik sorunlar, alkol ve madde bağımlılığı nedeniyle zayıflıklar göstermesi, mesleki açıdan yetersiz olması ve bu durumun mesleki uygulamadaki etkililiğine zarar vermesi konularında doğrudan bilgi sahibi olursa, öncelikle o meslektaşıyla görüşmeli ve sorunun çözümü yönünde harekete geçmesi için ona yardımcı olmalıdır. b. İlgili meslek elemanı çözüm konusunda gerekli adımları atmaz ise; Sosyal Hizmet Uzmanları Derneği, ilgili eğitim ve meslek kuruluşları gibi uygun kanalları harekete geçirmelidir.

Meslektaşların Meslek Etiğine Aykırı Uygulamaları

Sosyal hizmet uzmanları a. Meslek etiğine ilişkin politika ve prosedür hakkında bilgi sahibi olmalıdır. b. Meslektaşlarının meslek etiğine aykırı uygulamalarını önlemek, belirlemek, düzeltmek ya da vazgeçirmek için gerekli önlemleri almalıdır. c. Bir meslektaşının meslek etiğine aykırı uygulamalarına tanık olduğunda, mümkünse ve böyle bir tartışmanın yararlı olacağına kanaat getirirse, durumu öncelikle o meslektaşıyla ele almalı ve çözüm bulmaya çalışmalıdır. d. İlgili meslek elemanı çözüm konusunda gerekli adımları atmaz ise; Sosyal Hizmet Uzmanları Derneği, ilgili eğitim ve meslek kuruluşları gibi uygun kanalları harekete geçirmeli ve mümkün olduğu ölçüde müracaatçıları ve hizmet veren kurumları da bu sürece dahil etmelidir. e. Haksız yere meslek etiğine aykırı uygulama yapmakla suçlanan meslektaşlarına yardım etmeli ve onları savunmalıdır.

Uygulama Ortamına İlişkin Etik Sorumluluklar

Süpervizyon ve Konsültasyon

Sosyal hizmet uzmanları uygulama ortamında süpervizyon ya da konsültasyon sistemini oluşturmak için çaba göstermelidir. Süpervizyon ya da konsültasyon veren sosyal hizmet uzmanları: a. Bu görevlerini uygun olarak yapabilme bilgi ve becerisine sahip olmalıdır. b. Kendi bilgi ve uzmanlık alanları dışına çıkmamalıdır. a. Süpervizyon verirken açık ve anlaşılır sınırlar oluşturmalıdır. b. Süpervizyon alanların performanslarını adil ve saygılı biçimde değerlendirmelidir.

Eğitim ve Öğretim

Sosyal hizmet uzmanları; a. Yalnızca kendi bilgi ve yeterlilik alanlarında (mesleki bilgideki son gelişmeleri de birikimine katarak) eğitim vermelidir. b. Açık ve anlaşılır sınırlar oluşturmalıdır. c. Öğrencilerin performanslarını adil ve saygılı biçimde değerlendirmelidir. d. Hizmetlerin eğitim ve öğretim amacıyla öğrenciler tarafından verilmesi hâlinde, durumla ilgili müracaatçıların bilgilendirilmesini sağlamalıdır.

Performans Değerlendirmesi

Başkalarının performansını değerlendirme sorumluluğunu üstlenen sosyal hizmet uzmanları, açıkça belirtilmiş ölçütleri temel almalı; adil olmalı ve saygılı davranmalıdır.

Müracaatçıların Kayıtları

Sosyal hizmet uzmanları, a. Kayıtlarını zamanında, tam ve doğru olarak, müracaatçılara verilen hizmetlerin sunumunu kolaylaştıracak ve gelecekte de sürekliliğini sağlayacak şekilde tutmalıdır. b. Hazırladıkları belgelerde gizlilik ilkesine uymalı ve bu belgelerde sadece hizmet sunumu için gerekli bilgilerin yer almasını sağlamalıdır. c. Kayıtları, gerektiğinde ulaşılması amacıyla, hizmetin sona ermesinden sonra da saklamalıdır.

Yönetim

Yönetici olan sosyal hizmet uzmanları: a. Müracaatçıların gereksinimlerini karşılamak için kurum içinde ve dışında yeterli kaynakların oluşturulması için savunuculuk yapmalıdır. b. Çalışanların ihtiyacı olan süpervizyonu sağlamak amacıyla, kurum içi ve dışı kaynakları harekete geçirmek için gerekli adımları atmalıdır. c. Sorumlu oldukları çalışma ortamında Sosyal Hizmet Uzmanları Derneği Etik İlke ve Sorumlulukları’na bağlı olarak çalışılmasını sağlamalı; etik ilke ve sorumlulukları ihlal eden ve engelleyen koşulları ortadan kaldıracak gerekli önlemleri almalıdır.

Sürekli Eğitim ve Personel Yetiştirme

Yönetici olan sosyal hizmet uzmanları ve süpervizörleri, sorumlu oldukları tüm personelin eğitimi için gerekli düzenlemeleri yapmalı ve eğitimde sürekliliği sağlayıcı olanakları yaratmalıdır. Bu konudaki güncel bilgi ve gelişmeleri izlemelidir.

İşverenlere Karşı Taahhütler

Sosyal hizmet uzmanları: a. uygun mesleki uygulamaları gerçekleştiren kurum ve kuruluşlarla çalışmalı ve iş birliğine girmelidir. b. Kurum ve kuruluşların beyan edilen amaç ve işlevlerini sorumlu bir şekilde yerine getirmesi, gerekli politika, prosedür ve uygulamaların gerçekleştirilmesi konusunda katkı vermelidir. c. mesleğin etik gerekleri ve bu gereklerden doğan sosyal hizmet uygulamaları konusunda işveren kuruluşlarının bilinçlenmesi için girişimde bulunmalıdır. d. Kuruluşun politika, prosedür ve uygulamalarının sosyal hizmet mesleğinin etik ilke ve sorumluluklarıyla ters düşmesi durumunda, meslek etiğine aykırı uygulamaların sonlandırılması için gerekli adımları atmalıdır. e. İstenilen politika, prosedür ve uygulama değişikliklerini, uygun kurum ve kuruluşlar kanalıyla gerçekleştirmelidir. f. Hizmetlerin niteliğinin artırılması amacıyla, hizmete uygun kişilerin işe alınması ve ayrımcılığın önlenmesi konularında önerilerde bulunmalıdır. g. Çalıştıkları kurum ve kuruluşların kaynaklarını nesnel ölçütlere uygun ve adil olarak kullanmalıdır.

Yönetim - Çalışan Uyuşmazlıkları

1. Sosyal hizmet uzmanları, verilen hizmetlerin geliştirilmesi ve iyileştirilmesi amacıyla, mücadele etmek üzere sendika, dernek vb. örgütlere katılabilir; bu tür örgütler yok ise kurabilirler.
2. İş yavaşlatma, bırakma ya da grev gibi eylemlere katılan sosyal hizmet uzmanları için mesleki değerler, etik ilke ve sorumluluklar yol gösterici olmalıdır.

Meslek Elemanı Olarak Sosyal Hizmet Uzmanlarının Etik Sorumlulukları

Yetkinlik

Sosyal hizmet uzmanları: a. Sadece yetkin olduğu veya yetkin olma konusunda istekli olduğu alanda sorumluluk kabul etmeli veya görev almalıdır. b. Mesleki uygulamalarında yetkin hâle gelmek için çaba göstermeli; bilgilerinin geliştirilmesi ve geçerliliğinin sınanması konusunda uygun yöntemlere başvurmalıdır. c. Mesleki uygulamalarında sosyal hizmet mesleği ve disiplini ile meslek etiğine iliş- kin geçerli bilgileri temel almalıdır.

Ayrımcılık

Sosyal hizmet uzmanları mesleki uygulamalarında; ırk, etnik ve ulusal köken, renk, cinsiyet, cinsel tercih, yaş, medeni durum, siyasal görüş, dinsel inanç, zihinsel ya da fiziksel özür temeline dayanan ayrımcılığın herhangi bir biçimine yer vermemeli; göz yummamalı; kolaylaştırmamalı ve ayrımcılık yapanlarla iş birliğine girmemelidir.

Kişisel Tutum

Sosyal hizmet uzmanları, mesleki sorumluluklarını yerine getirirken kişisel tutumlarının buna engel olmasına izin vermemelidir.

Dürüst Olmama

Sosyal hizmet uzmanları dürüst olmayan, hileli işlere katılmamalı; göz yummamalı; bu durumlarla ilişkilendirilmemeye özen göstermelidir.

Değerlendirme ve Araştırma

Sosyal hizmet uzmanları: a. Politika ve programların yürütülmesini izlemeli ve değerlendirmelidir. b. Bilginin gelişmesine katkıda bulunmak için değerlendirme ve araştırma yapmayı kolaylaştırmalı ve desteklemelidir. c. Sosyal hizmetle ilgili ortaya çıkan yeni bilgileri ve bu bilgilerin geçerliğini sorgulamalı ve mesleki uygulamalarında ilgili araştırma bulgularını ve sonuçlarını kullanmalıdır. d. Değerlendirme ve araştırmaların olası sonuçlarını göz önünde bulundurmalı; araştırmaya katılanların korunması için geliştirilen yönergeleri izlemelidir. e. Değerlendirme veya araştırmaya katılacak kişilere, gerektiğinde katılmayı reddedebileceklerini ya da fiili olarak hiçbir ceza ya da yoksunlukla karşılaşmayacaklarını ve katılım için ısrar edilmeyeceğini açıklamalıdır. f. Katılımcı onay vermeye yeterli değil ise, uygun açıklamayı yaparak katılımcının onayını almalı, gerekli durumlarda ayrıca velisinden/vasisinden yazılı onay almalıdır. g. Doğal gözlem ve arşiv araştırmaları gibi bilgilendirilmiş onay prosedürlerini kullanmayan araştırma ve değerlendirme çalışmalarını dizayn etmemeli ve yürütmemelidir. h. Katılımcıların uygun destekleyici hizmetlere ulaşabilmelerini sağlamak için gerekli önlemleri almalıdır. i. Araştırma ve değerlendirme yaparken, katılımcıları fiziksel ya da zihinsel sıkıntı, zarar, tehlike ya da yoksunluklardan korumalıdır. j. Hizmetlerin değerlendirilmesi ile ilgili bilgilerini mesleki amaçla ve mesleki açıdan ilgili kişilerle paylaşmalıdır. k. katılımcıların isimlerinin ve elde edilen verilerin açıklanmamasını ve gizliliğinin sağlanmasını güvence altına almalıdır. l. sonuçları açıklarken kimlik bilgilerinin yok edilmesi suretiyle gizliliği sağlamalıdır. m. Bulguları gerçeğe uygun olarak yayınlamalıdır. n. Araştırma ve değerlendirme çalışmalarında çıkar çatışmalarına karşı duyarlı olmalı; bunlardan kaçınmalıdır. o. Araştırma uygulamalarının sorumlu bir biçimde nasıl yapılacağı konusunda kendisini; varsa, öğrencilerini ve meslektaşlarını geliştirmelidir.

Topluma İlişkin Etik Sorumluluklar ı

Sosyal Refah

Toplumun genel refah düzeyini artırmalı; bireylerin, toplumun ve çevrenin gelişimini sağlamalıdır. Sosyal hizmet uzmanları temel insan haklarının karşılanması için gerekli yaşam koşullarının sağlanması konusunda savunuculuk yapmalıdır.

Toplum Katılımı

Sosyal politikaların ve kurumların oluşturulmasında toplumun bilinçli katılımını kolaylaştırmalıdır.

Toplumun Acil Gereksinimleri

Sosyal hizmet uzmanları toplumun acil gereksinimlerinin kapsamlı olarak karşılanması için uygun profesyonel hizmetleri sağlamalıdır.

Sosyal ve Siyasal Aksiyon

Sosyal hizmet uzmanları: a. İnsanların temel ihtiyaçlarını karşılamaları ve tam olarak gelişmeleri için kaynaklara, istihdam olanaklarına, hizmetlere ve fırsatlara eşit biçimde ulaşmalarını sağlamak amacıyla sosyal ve siyasal aksiyonlara katılmalıdır. b. İncinebilir, dezavantajlı, baskı altında olan ve istismar edilen insanlara ve gruplara özel ilgi göstermekle birlikte, insanların tümü için seçenekler sunmak ve fırsatlar yaratmak amacıyla hareket etmelidir. c. Türkiye’de ve dünyada kültürel ve sosyal farklılıklara saygıyı oluşturacak koşulları desteklemelidir. d. Irk, etnik ve ulusal köken, renk, cinsiyet, yaş, cinsel tercih, medeni durum, siyasal görüş, dinsel inanç farkı, mental ya da fiziksel özrü nedeniyle insanlara, gruplara ya da belirli bir sınıfa yönelik ayrımcılığa karşı çıkmalı, bunlara yönelik baskıları önlemeli ve ortadan kaldırmalıdır.