Ünite 2: Sosyal Hizmetin Bilgi Temeli

Giriş

Sosyal hizmetin inşası, bilgi, beceri ve değer temelinde gerçekleştirilmiştir. Sosyal hizmetin bilgi temeli sosyal hizmette etkili uygulama yapılabilmesi için gerekli becerilerin gelişmesini sağlamaktadır. Sosyal hizmetin değer temeli ise uygulamanın temelinde olması gereken bilgi ve becerilerin bir bütün olarak uygulanabilirliğini sağlayacak temeldir.

Sosyal hizmetin bilgi temeline hizmet eden uygulama ve araştırma birbirini destekler nitelikte olduğu gibi, aynı zamanda uygulama ve araştırma verileri ile sosyal hizmetin bilgi temeline katkı sağlamaktadır.

Sosyal Hizmetin Bilgi Çerçevesi ve Bilgi Türleri

Bilgi; olgu ve araştırma gibi geleneksel formlara ve geniş anlamda sezgiye ve kültürel farkındalığa işaret etmektedir. Bilgi; olguları, tarihi, insan gelişimini, politikayı, araştırmayı ve uygulamayı kapsamaktadır.

Sosyal hizmetin bilgi temeli, sosyal hizmetin doğasından kaynaklanan geniş bir kapsama sahiptir. Bu anlamda sosyal hizmetin eklektik bir bilgi temelinin olduğu söylenebilir. Sosyal hizmetin eklektik bilgi temeli diğer tüm disiplinlerden beslenerek sosyal hizmetin kendi sistematik bilgi temelini oluşturduğu gibi tüm güncel değişim, değişiklik ve gelişmeler de bu sistematik bilgi temelini geliştirmektedir.

Sosyal hizmet için bilgi; deneyim, eğitim yoluyla edinilen bilgi, beceri ve gerçeklerden oluşurken, aynı zamanda şeylerin açıklanması amacıyla önermeler ve düşünceler sistemi olarak kuramların bilgisi de sosyal hizmetin bilgi temeli için öneme sahiptir.

Sosyal hizmetin bilgi gövdesinde, bireylerle, ailelerle, gruplarla ve toplumla sosyal hizmet kuram ve teknikleri bilgisinin yanı sıra toplum kaynakları ve hizmetleri bilgisi ile sosyal hizmet programları ve bu programlarının amaçları bilgisinin yer alması gereklidir. Ayrıca toplum örgütlenmesi kuramı bilgisi, sağlık ve sosyal refah hizmetlerinin gelişimi bilgisi, temel sosyo-ekonomik ve siyasal kuram bilgisi ile toplumdaki ırksal, etnik ve diğer kültürel gruplar ve bunların değerleri, yaşam tarzları ve çağdaş toplumda karşılaştıkları güçlükler bilgisi sosyal hizmet uygulamaları için gereklidir.

Pawson ve diğ. (2003), sosyal hizmetin bilgi çerçevesinin beş kaynaktan beslendiğini ifade etmektedir Bunlar şu şekilde sıralanabilir:

• Örgütsel bilgi: Hükümet ve politikalarla ilgili bilgiler,
• Uygulayıcı bilgisi: Kişisel, içerik odaklı, çoğunlukla sözsüz tepkilerle ilgili bilgiler,
• Kullanıcı bilgisi: İlk elden deneyimler ve çoğunlukla konuşulmamış ve az değer biçilmiş bilgiler,
• Araştırma bilgisi: Araştırmalar sonucu elde edilmiş bilgidir fakat derinlemesine araştırmanın devam ettiği geniş bir araştırmayı kapsayan bilgiler,
• Politika toplumu: Toplumsal ve politik etmenlerle ilgili bilgilerdir.

Genel olarak sosyal hizmetin bilgisi birbiriyle örtüşen aynı zamanda birbiriyle birleşen kuramsal bilgi, olgusal bilgi ve uygulama bilgisi olmak üzere üç başlık altında kategorize edilmektedir:

Kuramsal Bilgi: Kavramların, inançların, değerlerin, önerilerin, varsayımların, hipotezlerin ve prensiplerin bütününden oluşmaktadır.

Kuramsal bilgi ve kuram;

• İnsanları, durumları ve olaylara ilişkin anlayışımızı açıklayan kuramlar,
• Sosyal hizmetin rolü, görevi ve amacını açıklayan kuramlar,
• Uygulamayla doğrudan ilişkisi olan kuramlar, uygulama yaklaşımları ve bakış açıları gibi birbiriyle örtüşen üç alan olarak kategorize edilebilmektedir.

Sosyal hizmet uzmanı kuramsal bilgi temeline dayalı uygulama ve müdahalede bulunabilmek için seçeceği kuramsal bilgiyi duruma ve uygulama düzeyine göre belirleyebilmeli ve hangi durumlarda hangi kuram bilgisine dayalı uygulama yapması gerektiği ile ilgili değerlendirmeyi yapabilmelidir. Sosyal hizmet kuram yaklaşımlarının birçok disiplinin kuram yaklaşımlarından yararlandığı görülmekte ve ayrıca kendi kuram ve yaklaşımlarını da uygulama ve müdahalelerinde yer aldığı söylenebilmektedir.

Olgusal Bilgi: Olgusal bilgi beş önemli alan ile kategorize edilmektedir. Bu alanlar şu şekilde sıralanabilir:

• Hukuk/mevzuat
• Sosyal politika
• Kurum politikası
• Bireysel ve toplumsal sorunlar
• İşlemler ve sistemler

Kendine özgü özellikleri olan bu beş alan önemli açılardan birbiri ile örtüşmektedir. Aynı zamanda bu beş alan insanları, durumları ve olayları anlamak amacıyla sosyal hizmetin yararlandığı diğer kuramsal bilgilerle bağlantı kurmaktadır.

Uygulama Bilgisi : Bilgi çerçevesinin son bölümü olup bilginin uygulamaya nasıl aktarılacağı ile ilgilidir. Bilginin aktarımında nasıl bir yol çizileceği ve izleneceği ile ilgili uygulama bilgisine ihtiyaç duyulmaktadır. İzlenilecek yol bu anlamda öncelikle bilgiyi edinmek, sonrasında bilgiyi kullanmak ve son aşamada bilgiyi üretmek şeklindedir.

Uygulama bilgisi müracaatçının amaçlarına ulaşılması için tasarlanmış, kanıta dayalı müdahalenin tanımlanması, analiz edilmesi ve yürütülmesini içermektedir.

Sosyal hizmetin kuram ve bilgisi sosyal hizmetin uygulama bilgisi ile karşılıklı bir bağ içerisinde olup birbirini destekleyen ve birbirine bilgi üreten konumdadır. Sosyal hizmet uzmanı uygulamadan elde ettiği bilgiyi sistematik bir şekilde çizdiği yol ve yöntem ile ortaya koymaktadır. Bu yolu sosyal hizmet uzmanı belli temel sorulara cevap arayarak çizmektedir.

Sosyal Değişim ve Sosyal Adalet

Ekonomik, teknolojik, tarihsel, siyasi ve benzeri nedenlerle toplumda yaşanan değişim aynı zamanda toplumda bir dönüşümü beraberinde getirmektedir. Yaşanan toplumsal değişim ile birlikte çoğu zaman adaletsiz hak dağıtımının yaşanması ve adil olmayan uygulamaların gerçekleşmesi söz konusu olmaktadır.

Sosyal adalet, toplumun tüm üyelerinin aynı temel haklara, korunmaya, fırsatlara, gerekliliklere ve sosyal çıkarlara sahip olduğu ideal bir durumdur. Ekonomik adaleti ayrıca tanımlamak gerekir ise; toplumun tüm üyelerinin maddi varlıkları, geliri ve refahı elde etme fırsatlarına sahip olduğu ideal bir durumdur. Sosyal hizmet her iki adaletin dağıtılması ve sağlanmasında rol oynamaktadır. Aynı zamanda yapılacak plan, program, proje ve politikalarda aktif olarak yer almaktadır.

İnsan haklarının temel kavramlarından olan özgürlük ve eşitlik kavramları, sosyal hizmet literatüründe “self determinasyon ve sosyal adalet” olarak kendini göstermektedir. Toplumsal kaynakların ve sorumlulukların toplumun tüm üyelerine hakkaniyet ve eşit dağılımı sosyal adalet olarak tanımlanmaktadır. Self determination ise bireyin kendi kaderini kendinin tayin etme hakkının olması anlamına gelmektedir.

Sosyal adaletin temel çıktıları;

• Toplumda eşitliğin korunması,
• Her bireyin saygın, değerli ve eşit hakka sahip olduğu bilincinin yaygınlaştırılması,
• Temel gereksinimlerin karşılanması, ağırlıklı olarak dezavantajlı toplulukları içeren bir toplumsal yapıda eşit gelir dağılımının sağlanmasıdır.

Dezavantajlı Gruplar

Belirli özellikleri nedeniyle bazı nüfus ya da insan grupları toplumun geneline göre sosyal ve ekonomik yoksunluk riski ile daha fazla karşı karşıya kalmaktadır. Sosyal hizmetin hedef grubu olan bu gruplar dezavantajlı gruplar olarak tanımlanabilir. Bu bağlamda sosyal hizmet uzmanları risk altındaki gruplarla, incinebilir ve yoksunluk yaşayan bireylerle çalışmayı görev edinmektedir. Ayrıca risk gruplarına yaş, etnik köken, kültür, sınıf, dinsel inanç ve düşünce paylaşımı nedeniyle ayrışan özellikleri olanlar da dahil edilebilmektedir.

Risk altındaki gruplar; kadınlar, gey ve lezbiyenler, yaşlılar, yoksulluğu yaşayan bireyler, madde bağımlısı olan bireyler, engelli bireyler, göçmen ve sığınmacılar, kriz (doğal afet gibi) durumunu yaşayanlar, çocuklar ve gençler vb. olarak sayılabilir.

Sosyal Hizmet Uygulaması

Sosyal hizmet uygulaması; insan ile kaynak sistemler arasındaki bağlantı ve etkileşimlerle, hem bireylerin hem de sistemlerin işleyişinde karşılaşılan sorunları odak almaktadır.

Sosyal hizmet uygulamasının amaçları şu şekilde sıralanabilir:

• Sorun çözme sürecini etkinleştirmek, insanların gelişimsel kapasitelerini arttırmak, sorunlarla baş etmesini sağlamak,
• İnsanları kendilerine kaynak, hizmet ve fırsat sağlayan sistemlerle ilişkilendirmek,
• İnsanlara kaynak ve hizmet sağlayan sistemlerin insancıl çalışmaları ve etkinliğini özendirmek,
• Sosyal politikaları geliştirmek ve iyileştirmek,
• İnsan ve toplum refahını özendirmek.

Sosyal hizmet uzmanı uygulamasını gerçekleştirebilmesi ve uygulama bilgisini uygulamaya aktarabilmesi için aşağıda yer alan konular ile ilgili bilgi sahibi olması gerekmektedir:

• İnsan davranışı ve gelişimi,
• Bireyin kendi dışındaki bir kişi ya da kaynaktan yardım alması ve vermesinin psikolojisi,
• Kişilerin iç duygularını sözcükler, hareketler ve etkinlikler hâlinde dış ifadelere dönüştürme ve insanların birbirleriyle haberleşme yolları,
• Kişiyi etkileyen grup güçleri ve süreçleri ile kişinin grup üzerindeki etkisi,
• Dinî inançları, manevi değerleri, hukuk ve öteki toplumsal kurumları da kapsayan kültürün anlamı ve kişi, grup ve toplumlar üzerindeki etkisi,
• Kişinin kişiyle, kişinin gruplarla ve grupların gruplarla olan ilişkileri yani etkileşim süreçleri,
• Toplumdaki iç süreçler, gelişme ve değişme biçimleri, sosyal hizmetler ve kaynakları,
• Sosyal hizmetler; bünyeleri, örgütleri ve yöntemler,
• Uygulayıcı olarak kişinin kendisinin (sosyal hizmet uzmanının), mesleki işlevlerini etkilemesi bakımından kendi hislerinin ve tutumlarının sorumluluğunu taşıması ve bunlardan haberdar olması.

Sosyal Hizmet ve Araştırma

Sosyal hizmetin bilgi birikimine önemli katkı sağlayan araştırma, sosyal müdahalesinde uzmana öngörü sağlama özelliği göstermektedir. Aynı zamanda araştırma sosyal hizmet uygulama ve müdahalelerinin etkililiğini görmek ve sonucu paylaşıp sosyal hizmet bilgi temeline katkıda bulunmak gibi işlevleri de yerine getirmektedir.

Sosyal hizmet uzmanının, araştırma üreticisi ve tüketicisi olarak iki tür araştırmacı rolü bulunmaktadır. Araştırma üreticisi olarak sosyal hizmet uzmanları ilgi alanına giren konularda hâlihazırdaki bilgi eksikliğini gidermek amacıyla araştırma yapmaktadır. Araştırma tüketicisi olarak sosyal hizmet uzmanı ise sosyal hizmet araştırmaları ile üretilen yeni bilgileri uygulamaya aktarma yani uygulama sürecinde araştırma bilgisinden yararlanmaktadır

Sosyal hizmette, diğer disiplinlerden farklı olarak, her alan, sorun ve bu sorunların nedeni ya da çıktısı araştırma konusu olamayabilir. Sosyal hizmet uzmanları bilgi üretimini sağlarken her koşulda müracaatçının yüksek yararını düşünmeli ve etik kuralları ihlal etmemelidir.

Sosyal hizmet araştırmasının içeriği şu şekilde sıralanabilir:

• Hizmetlerin müracaatçılara nasıl sağlandığı,
• Birey olarak müracaatçıların davranışları ve aileleri ve küçük gruplar gibi onlara yakın olanlarla etkileşimleri,
• Toplum ve sosyal politikaların incelenmesi,
• Sosyal hizmet uzmanlarının tutumları, eğitsel geçmişleri ve organizasyonlar,
• Amaçları yerine getirmede nasıl başarılı olduğu,
• Müracaatçılara verilen hizmetlerin spesifik olarak ne ile ilgilendiği.