Ünite 4: Yaşlılar ve Engellilerle İlgili Mevzuat

Anayasal Çerçeve

1982 Anayasası’nın 61. maddesi sosyal hizmetler alanına giren grupları açık bir şekilde belirlemiş, korunmaya, bakıma, yardıma ve rehabilitasyona muhtaç çocuk, sakat ve yaşlılara öncelik tanıyarak, devletin bu alanda gerekli örgüt ve kuruluşları kurması veya kurdurması hükmünü getirmiştir.

1982 Anayasası’nın 10., 42., 49., 50., 61. ve 62. maddelerinde diğer özel gereksinim gruplarının yanı sıra yaşlıların ve engellilerin korunması ve güçlendirilmesi gereğini gösteren hükümler bulunmaktadır.

Madde 10’da, kanun önünde eşitlik hakkı; Madde 42’de, eğitim ve öğrenim hakkı ve ödevi; Madde 49’da, çalışma hakkı ve ödevi; Madde 50’de, çalışma şartları ve dinlenme hakkı; Madde 60’da, sosyal güvenlik hakkı; Madde 61’de, sosyal güvenlik bakımından özel olarak korunması gerekenler tanımlanmıştır.

Engelliler Kanunu

Engellilere yönelik temel yasal düzenleme 2005 yılında yapılmıştır. 2005 yılında yürürlüğe giren 5378 sayılı Özürlüler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkındaki Kanunun engellilere ilişkin hizmetlerde temel yasal düzenleme olduğu görülür.

Engelliler Kanunu ile ulaşılabilirlik, istihdam, bakım ve sosyal güvenliğe ilişkin sorunların çözümü, engelli bireylerimizin her bakımdan gelişmeleri ve toplumsal hayata tam katılımlarının sağlanması ve bu hizmetlerin koordinasyonu için gerekli düzenlemelerin yapılmasının yasal çerçevesi belirlenmiştir.

Engelliler Kanunu’nun amacı; “engellilerin temel hak ve özgürlüklerden faydalanmasını teşvik ve temin ederek ve doğuştan sahip oldukları onura saygıyı güçlendirerek toplumsal hayata diğer bireylerle eşit koşullarda tam ve etkin katılımlarının sağlanması ve engelliliği önleyici tedbirlerin alınması için gerekli düzenlemelerin yapılmasını sağlamaktır.”

52 maddeden oluşan Engelliler Kanunu, engelli bireylerin:

• Özür sınıflandırmalarının nasıl yapılacağı
• Bakım gereksinimlerinin nasıl karşılanacağını
• Bakım hizmeti aldıkları kuruluşların ruhsatlandırma konusunu
• Alacakları hizmetlerin standartlarına
• Bakımlarının çeşitlerine
• Rehabilitasyon hizmetlerinden yararlanmalarına
• Erken tanı ve koruyucu hizmetlerden yararlanmalarına
• İş ve meslek analizlerinin yapılmasına
• Mesleki rehabilitasyonlarının yapılması konusuna İstihdam edilmeleri konusuna
• Eğitim ve öğretimden yararlanma konusuna

çeşitli hükümlerde yer vermektedir.

Engelliler Kanunu’na 2014 yılında yapılan değişiklikle ayrıca ayrımcılık ve topluma dahil olma ile ilgili ek hükümler eklenmiştir.

2007 yılında New York’ta (ABD) imzalanan ve 2008’de ülkemizin 5825 sayılı Kanunla onayladığı “Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme” engellilere yönelik hizmetlerde çerçeve niteliği taşımaktadır. Toplam 50 maddeden oluşan Engelli Haklarına İlişkin Sözleşme’nin temel amacı, “engellilerin tüm insan hak ve temel özgürlüklerinden tam ve eşit şekilde yararlanmasını teşvik ve temin etmek ve insanlık onurlarına saygıyı güçlendirmektir.

Bu sözleşmenin dayandığı ilkeler şunlardır:

• Kendi seçimlerini yapma özgürlükleri ve bağımsızlıklarını da kapsayacak şekilde, kişilerin insanlık onuru ve bireysel özerkliklerine saygı gösterilmesi
• Ayrımcılık yapılmaması
• Engellilerin topluma tam ve etkin katılımlarının sağlanması
• Farklılıklara saygı gösterilmesi ve engellilerin insan çeşitliliğinin ve insanlığın bir parçası olarak kabul edilmesi
• Fırsat eşitliği
• Erişilebilirlik
• Kadın-erkek eşitliği
• Engelli çocukların gelişim kapasitesine ve kendi kimliklerini koruyabilme haklarına saygı duyulması

Yaşlılara ve Engellilere Yönelik Sosyal Koruma ve Bakım Hizmetleri

Yaşlılara ve engellilere yönelik sosyal koruma ve kurumsal bakım hizmetlerini içeren sosyal hizmetlerin temel yasal dayanağı, 1983’ten 2011 yılına kadar yürürlükte olan 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu olmuştur.

2011 yılı Ekim ayında yürürlüğe giren, 633 sayılı Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile bugünkü adı Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı olan icracı Bakanlık kurulmuştur. 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK) Kanunu ve bu kanunla diğer hizmet gruplarının yanı sıra yaşlılara ve engellilere hizmet vermiş olan SHÇEK mülga olmuştur.

633 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü kurulmuştur. İlgili Kanun Hükmünde Kararnamenin 2. maddesinde Bakanlığa engellilerin ve yaşlıların her türlü engel, ihmal ve dışlanmaya karşı toplumsal hayata ayrımcılığa uğramadan ve etkin biçimde katılımlarını sağlamak üzere; ulusal politika ve stratejilerin belirlenmesini koordine etme, engellilere ve yaşlılara yönelik sosyal hizmet ve yardım faaliyetlerini yürütme, bu alanda ilgili kamu kurum ve kuruluşları ile gönüllü kuruluşlar arasında iş birliği ve koordinasyonu sağlama görevi verilmiştir.

Kanun Hükmünde Kararname’nin 10. maddesinde Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğüne aşağıda sıralanan görevler verilmiştir:

• Bakanlığın engellilere ve yaşlılara yönelik koruyucu, önleyici, eğitici, geliştirici, rehberlik ve rehabilite edici sosyal hizmet faaliyetlerini yürütmek ve koordine etmek
• Engelliliğin önlenmesi ile engellilerin eğitimi, istihdamı, rehabilitasyonu, ayrımcılığa uğramadan insan haklarından yararlanarak toplumsal hayata katılmaları ve diğer konularda ulusal düzeyde politika ve stratejilerin belirlenmesi çalışmalarını koordine etmek, uygulamak, uygulanmasını izlemek ve değerlendirmek
• Engellilerin sorunlarını ve çözüm yollarını araştırmak, bu konuda uygulamanın geliştirilmesine yönelik öneri ve programlar hazırlamak ve uygulamak
• Engellilerle ilgili konularda inceleme ve araştırmalar yapmak, projeler hazırlamak ve uygulamak
• Münhasıran engellilere tanınan haklar ve sunulan hizmetlerden yararlanma da kullanılmak üzere hazırlanan engelli kimlik kartlarına ilişkin işleri yürütmek
• Yaşlılara yönelik sosyal hizmetlere ilişkin olarak ulusal düzeyde politika ve stratejilerin belirlenmesi çalışmalarını koordine etmek, belirlenen politika ve stratejileri uygulamak, uygulanmasını izlemek ve değerlendirmek
• Yaşlılara sunulan sosyal hizmet modellerini geliştirmek
• Yaşlıların ve bakıma muhtaç engellilerin, yaşamlarını evlerinden ve sosyal çevrelerinden ayrılmadan sürdürebilecekleri sosyal desteklerin verilmesi için gerekli mekanizmaları kurmak, var olanları standardize etmek, uygulamaları takip etmek ve denetlemek
• Yaşlıların toplumla bütünleşmesine, statü ve rollerinin yeniden kazanımına, işlevlerinin artırılmasına, boş zamanlarının etkili bir biçimde değerlendirilmesine ilişkin mekanizmalar oluşturmak
• Kamu kurum ve kuruluşları, gönüllü kuruluşlar ile gerçek ve tüzel kişilerce engellilere ve yaşlılara yönelik yürütülen sosyal hizmet faaliyetlerine ilişkin ilke, usul ve standartları belirlemek ve bunlara uyulmasını sağlamakla görevlendirilmiştir.

Yaşlı Hizmetleri

633 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin öngördüğü esaslar doğrultusunda yaşlılara yönelik var olan hizmetlerin iyileştirilmesi ve yeni hizmetlerin başlatılması çalışmaları; Huzurevleri ile Huzurevi Yaşlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezleri Yönetmeliği (2001), Özel Huzurevleri ile Huzurevi Yaşlı Bakım Merkezleri Yönetmeliği (2008), Kamu Kurum ve Kuruluşları Bünyesinde açılacak Huzurevlerinin Kuruluş ve İşleyiş Esasları Hakkında Yönetmelik (1987) ve Yaşlı Hizmet Merkezlerinde Sunulacak Gündüzlü Bakım ile Evde Bakım Hizmetleri Hakkında Yönetmelik (2008) olmak üzere dört yönetmelik çerçevesinde yürütülmektedir.

Huzurevleri ile Huzurevi Yaşlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezleri Yönetmeliği: 2828 sayılı Kanun’un 15. maddesi dayanak alınarak hazırlanan “Huzurevleri ile Huzurevi Yaşlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezleri Yönetmeliği”ne göre;

Huzurevi: 60 yaş ve üzerindeki yaşlı kişileri huzurlu bir ortamda korumak, bakmak ve bu kişilerin sosyal ve psikolojik gereksinimleri karşılamak amacıyla kurulan yatılı sosyal hizmet kuruluşu

Yaşlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi: Yaşlı kişilerin yaşamlarını sağlık, huzur ve güven içinde sürdürmeleri amacıyla kendi kendilerini idare edebilecek şekilde rehabilitasyonlarının sağlandığı, tedavisi mümkün olmayanların ise sürekli olarak özel bakım altına alındığı yatılı sosyal hizmet kuruluşunu ifade etmektedir.

Özel Huzurevleri ile Huzurevi Yaşlı Bakım Merkezleri Yönetmeliği: 2828 sayılı Kanun’un 34. ve 35. maddeleri doğrultusunda Özel Huzurevleri ile Huzurevi Yaşlı Bakım Merkezleri Yönetmeliği 07.08.2008 tarih ve 26960 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmelikle gerçek kişiler ve özel hukuk tüzel kişilerine ait huzurevlerinin ve bakımevlerinin açılış, hizmet, personel ve işleyiş koşulları ile ücret, denetim, devir ve kapatılma işlem ve esaslarını belirlemek amaçlanmıştır.

Özel huzurevi hizmeti veren kuruluşlar üç başlık altında toplanmaktadır:

• Dernek ve vakıflara ait kuruluşlar
• Azınlıklara ait kuruluşlar
• Gerçek kişilere ait (özel) kuruluşlar

Kamu Kurum ve Kuruluşları Bünyesinde Açılacak Huzurevlerinin Kuruluş ve İşleyiş Esasları Hakkındaki Yönetmelik: 05.04.1987 tarih ve 19422 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

Yaşlı Hizmet Merkezlerinde Sunulacak Gündüzlü Bakım ile Evde Bakım Hizmetleri Hakkında Yönetmelik: 2008 tarih ve 26960 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren yönetmelik maddelerinin bazılarında değişiklikler yapılarak 31.07.2009 tarih ve 27305 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmıştır. Yaşlının özelliklerine ve gereksinimlerine göre gündüzlü bakım hizmet veya evde bakım hizmet verilmektedir.

Engelli Hizmetleri

Bakıma Muhtaç Özürlülerin Tesbiti ve Bakım Hizmeti Esaslarının Belirlenmesine İlişkin Yönetmelik: Yönetmeliğin amacı; bakıma muhtaç engellilerin bildirimi, tespiti, değerlendirilmesi ile bakım hizmetlerine,bakım ücretlerine ve ödemelerine ilişkin usul ve esasları belirlemektir.

Bakıma Muhtaç Özürlülere Yönelik Resmî Kurum ve Kuruluşlar Bakım Merkezleri Yönetmeliği: 2006’da yürürlüğe giren yönetmeliğin amacı, resmî kurum ve kuruluşların bünyesinde açılacak bakıma muhtaç engellilere yönelik bakım merkezlerinin açılış izni, çalışma şartları, personel standardı ile denetlenmelerine ilişkin usul ve esasları belirlemektir.

Engelli Bireylere Yönelik Özel Bakım Merkezleri Yönetmeliği: 2016’da yürürlüğe giren yönetmeliğin amacı, gerçek kişi ve özel hukuk tüzel kişileri tarafından açılacak engelli bireylere yönelik özel bakım merkezlerinin açılış izinlerinin verilmesi, çalışma şartları, personel standardı, denetlenmeleri, müeyyideleri, bakım hizmetlerinin kapsamı, başvuru, inceleme, kabul ile ücret tespiti ve ödemelerine ilişkin usul ve esasları belirlemektir.

Sosyal Hizmet Merkezleri Yönetmeliği

2013 yılında yürürlüğe giren yönetmeliğin amacı; sosyal hizmet müdahalesinin ve takibinin gerçekleştirilmesi, çocuk, genç, kadın, erkek, engelli, yaşlı bireylere ve ailelerine koruyucu, önleyici, destekleyici, geliştirici, rehberlik ve danışmanlık odaklı sosyal hizmetlerin, hizmete erişim kolaylığı esasıyla bir arada ve gerektiğinde kamu kurum ve kuruluşları, yerel yönetimler, üniversiteler, sivil toplum kuruluşları ve gönüllüler ile iş birliği içinde sunulduğu, Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığına bağlı sosyal hizmet merkezlerinin, kuruluş ve işleyişine, yürütecekleri hizmetlere ilişkin usul ve esaslar ile merkezde çalışan personelin görev, yetki ve sorumluluklarını belirlemektir.

Yaşlıların ve Engellilerin Sosyal Güvenliğiyle İlgili Yasal Düzenlemeler

Tüm çalışanların ve emeklilerin yanı sıra yaşlılarımızın ve engellilerimizin sosyal güvenlikleriyle ilgili bugün geçerli olan yasal düzenleme, Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’dur.

Yaşlılara ve Engellilere Sosyal Yardımla İlgili Yasal Düzenlemeler

Diğer muhtaç nüfus gruplarının yanı sıra yaşlılara ve engellilere sosyal yardımlardan sorumlu olan kamu kurumu, Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığına bağlı olan Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü’dür. Genel Müdürlük, sosyal yardım faaliyetlerini 1986 yılında çıkarılan 3294 sayılı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Kanunu ile oluşturulan Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu kaynaklarıyla yürütmektedir. Bu kaynakları yine aynı yasa ile ülkemizdeki tüm il ve ilçede oluşturulan ve başkanlıklarını illerde valilerin ilçelerde ise kaymakamların yaptığı 973 Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı aracılığıyla kullanmaktadır. Bunun yanı sıra, 1977 yılında yürürlüğe giren 2022 sayılı “65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz, Kimsesiz Türk Vatandaşına Aylık Bağlanması Hakkındaki Kanun”; 1992’de yürürlüğe giren, 3816 sayılı 3816 sayılı Ödeme Gücü Olmayan Vatandaşların Tedavi Giderlerinin Yeşil Kart Verilerek Devlet Tarafından Karşılanması Hakkında Kanun ile gerekli yasal düzenlemeler yapılmıştır.

Yerel Yönetimlerin Yaşlılara ve Engellilere Yönelik Hizmetleri

1930 tarihinde yürürlüğü giren 1580 sayılı Belediye Kanunu ile ilk defa kamu kuruluşu olan belediyelere bakıma muhtaç kişilerin korunması, yaşlı evleri yapma ve yönetme yükümlülüğü getirilmiştir.

Büyükşehir Belediyesi Kanunu

2004 yılında kabul edilen 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu’nda, “Hizmet sunumunda engelli, yaşlı, düşkün ve dar gelirlilerin durumuna uygun yöntemler uygulanır” maddesi yer alır.

2006’da yürürlüğe giren Büyükşehir Belediyeleri Engelli Hizmet Birimleri Yönetmeliği ile bakım, birim, bilgilendirme, bilinçlendirme, danışmanlık, mesleki ve sosyal rehabilitasyon, sosyal yardım, toplum temelli rehabilitasyon ve yönlendirme hizmetleri verilir.

Belediye Kanunu

2005 yılında yürürlüğe giren 5393 sayılı Belediye Kanunu’nda yaşlılara ve engellilere yönelik bazı hükümler yer almaktadır. Kanunun, 14., 38. V3 77. Maddelerinde çeşitli düzenlemeler yapılmıştır.

Engellilere Yönelik Diğer Yasal Düzenlemeler

Eğitim

1961’de yürürlüğe giren, 222 sayılı İlköğretim ve Eğitim Kanunu, 1986’da yürürlüğe giren, 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanunu, 1992’de yürürlüğe giren, 3797 sayılı Millî Eğitim Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkındaki Kanun, 1973’te yürürlüğe giren, 1739 sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu, 2001’de yürürlüğe giren, 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu, 2005’te yürürlüğe giren Millî Eğitim Bakanlığı Özel, Özel Eğitim Kursları Yönetmeliği eğitimle ilgili çeşitli düzenlemelere yer vermektedir.

Sağlık

1993’te yürürlüğe giren, 3960 sayılı Kalıtsal Hastalıklarla Mücadele Kanunu, 1987’de yürürlüğe giren, 3359 sayılı Sağlık Hizmetleri Temel Kanunu ve 1997 ve 2005 yıllarında yapılan ek düzenlemelerle sağlık hizmetlerinin kapsam ve gerekleri düzenlenmektedir.

Birleşmiş Milletler Yaşlı İlkeleri

Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, 1982’de “Dünya Yaşlılar Asamblesi” için Viyana’da toplanarak Yaşlanma 1982 - Yaşlılık İlkeleri’ni saptamıştır.

• Bağımsızlık
• Katılım
• Bakım
• Kendini gerçekleştirme
• İtibar