Ünite 7: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Alanında Sosyal Hizmet Uygulamaları

Sosyal Güvenlik Alanında Sosyal Hizmet Uygulaması

Sosyal hizmet uygulaması sosyal hizmetin teorik olarak edinmiş bilgilerini sosyal güvenlik alanında pratiğe aktarma olarak tanımlanmaktadır. Sosyal güvenlik alanında sosyal hizmet uygulaması yapan meslek elemanlarının bilmesi gerekenler vardır. Bunlar; hedef kitledeki sosyal sorun gruplarının ve savunmasız ve güçsüz insan gruplarının kimler olduğu, sosyal hizmet kuruluşları ve bu kuruluşların sosyal güvenlik hizmetlerindeki işleyişleri ve rolleridir.

Sosyal hizmet öğrencileri ve meslek elamanları açısından sosyal güvenlik alanıyla ilgili yeterli bilgileri toplamak ve yapılacak çalışmaları değerlendirmek önemlidir. Ayrıca sosyal hizmet uzmanının mesleki danışmanlık görevi de bulunmaktadır. Bu görev kapsamında sosyal hizmetlerin niteliğini arttırmak açısından ara meslek elemanlarıyla ilgili denetleyici, değerlendirici, yön verici ve yardımcı olucu görevleri bulunmaktadır.

Sosyal hizmet uygulamasının amacı sosyal güvenliğin araçları olan sosyal sigortalar, sosyal yardımlar ve sosyal hizmetlerle ilgili kuruluşlara başvuranlara ya da ailelerine, verilen hizmetten etkin ve bilinçli bir şekilde yararlanmaları için meslek elemanları tarafından başvuranın ve ailesinin gereksinimlerini gidermeye yönelik kuruluş kaynaklarını sorun çözücü şekilde kullanarak, başvuranların sorunlarının çözümlemesini sağlamaktır.

Türkiye’de Sosyal Güvenlik

Türkiye’de sosyal güvenlik sosyal devlet ile ilişkilidir. Sosyal devlet ihtiyaç sahibi vatandaşlarına görevini sosyal sigortalar, sosyal yardımlar ve sosyal hizmetler gibi sosyal araçlarla sağlamaktadır. Sosyal devlet vatandaşlarının karşılaştığı sorunlar karşısında destek arayışını üç boyutta sunmaktadır. Bunlar;

• Primli sistemi (sosyal sigortalar)
• Karşılıksız sistem (sosyal yardımlar)
• Kurumsal sistemdir (sosyal hizmetler).

Türkiye’de sosyal güvenlik uygulamaları ulusal ve uluslararası mevzuatlarla oluşturulmuş kurumlara bağlı kuruluşlar aracılığıyla yerine getirilmektedir. Bu kuruluşlar “Sosyal Güvenlik Kurumu”, “Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı” ve bağlı kuruluşlar olabileceği gibi belediyeler, vakıflar ve bazı dernekler de olabilmektedir.

Sosyal Sigortalar ve Sosyal Hizmet Uygulaması

Sosyal sigortalar, çalışan insanların çalışma yaşamından doğan insan olarak karşılaşabileceği hastalık, yaşlılık, ölüm vb. gibi belirli risklere karşı kişileri güvence altına alan devlet eliyle düzenlenmiş katılımlı bir sosyal güvenlik uygulamasıdır. Sosyal sigortalar sayesinde çeşitli risklerin parasal yükü örgütlü bir çoğunluğa dağıtılmaktadır.

Sosyal sigortalarda sigortacılık tekniğinden faydalanılmaktadır. Bireylerden gelir durumuna göre prim alınmaktadır. Böylece sigortalılar arası gelir dağılımı gerçekleşmekte ve sosyal dengesizlik azalmaktadır.

Türkiye’de sosyal sigortanın gelişimi 1936’lara kadar gitmekte ve en önemli örgütlenme biçiminin Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı olarak kurumsallaştığı bilinmektedir. Bu bakanlığın ilgili kurumları ise,

• Sosyal Güvenlik Kurumu,
• Türkiye İş Kurumu ve
• Mesleki Yeterlilik Kurumuydu.

2006 yılında çıkarılan 5502 sayılı SGK Kanunu ile sosyal güvenlik sisteminin sorunlarının çözülmesi, açıklarıyla mücadele, hizmet kalitesinin artırılması amaçlanmıştır. Bu kanunla sosyal güvenlik tek çatı altında toplanırken, sosyal sigorta ve genel sağlık sigortası planlanmıştır. Böylece toplumun tüm kesimleri kapsama alınırken Primsiz Ödemeler kısmıyla da sosyal yardımlar düzenlenmiştir.

Sosyal hizmet meslek elemanlarının çalıştığı kurumlardan biri de Türkiye İş Kurumudur. Bu kurumun, istihdamın korunmasına, geliştirilmesine, yaygınlaştırılmasına ve işsizliğin önlenmesi faaliyetlerine yardımcı olmak ve işsizlik sigortası hizmetlerini yürütmek gibi görevleri vardır.

Sosyal Hizmet Uygulaması

Sosyal hizmet meslek elemanlarının sosyal sigortalar ile ilgili kuruluşlarda politika oluşturma, araştırma, sosyal destek ve daha çok da alanla ilgili bilgilerin başvuranlara sunulmasında görevleri bulunmaktadır. Bundan dolayı meslek elemanları tarafından ilgili mevzuatın ve kurumsal hizmetlerin iyi bilinmesi gerekmektedir.

Sosyal hizmet mesleğinin sosyal güvenlik hizmetlerinin iyileştirilmesi, politika geliştirilmesi ve araştırma yapılması konusunda sorumlulukları bulunmaktadır. Bu meslek erbapları sosyal güvenlik alanlarındaki kuruluşlarda görevlendirilirler.

Sosyal hizmet meslek elemanlarının çalışmaları aşağıdaki gibi kısaca özetlenebilir;

• Sosyal güvenlik kurumunun genel işleyişi içinde sosyal politikaların uygulanmasındaki çalışmalara katılırlar.
• Hizmet alan kişilere rehberlik ve danışmanlık yaparlar.
• İlgili mevzuatı yakından takip ederek diğer meslek elemanlarıyla işbirliği yaparlar.
• Sorunlara çözüm üretmek için geliştirilen politikalara etki edecek sosyal araştırmalar içinde görev alırlar.
• Sosyal sorunları çözmeye yönelik çalışmalar içinde yer alırlar

Sosyal Hizmetler

Sosyal hizmet sanayi toplumunda özel gereksinim gruplarının bakım ve korunmalarının toplumun sorumluluğu ve görevi olduğu anlayışından hareketle kamusal, yarı kamusal ve gönüllü etkinliklerle bu tür nüfus gruplarının bakımlarını, korunmalarını iş edinen, insanların yardımsız çözemedikleri bireysel ve toplumsal sorunlarının çözümü için geliştirilen dizgeli, düzenli ve sürekli etkinliklere olarak ifade edilmektedir.

Türkiye’de sosyal hizmet alanında hizmet veren kurumların başında SHÇEK gelmekteydi. Bu kurum daha sonra diğer bazı kurumlar ile birlikte 2011 yılında Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığına bağlanmıştır. SHÇEK’in görevleri bu bakanlık çatısı altında kurulan Aile ve Toplum Hizmetleri, Çocuk Hizmetleri, Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri gibi birkaç birim tarafından yerine getirilmektedir.

Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı Türkiye’de sosyal refah hizmetlerini tek çatı altından koordine etmek için 2011 tarih ve 6223 sayılı kanunla kurulmuştur. Bu bakanlığın görevi kısaca şunlardır:

• Sosyal hizmetler ve yardımlara ilişkin ulusal düzeyde politika ve stratejiler geliştirmek,
• Sosyal ve kültürel dokudaki aşınmalara karşı aile yapısının ve değerlerinin korunması için ulusal politika ve stratejilerin belirlenmesini koordine etmek,
• Kadınlara karşı ayrımcılığı önlemek, kadının insan haklarını korumak ve geliştirmek,
• Özürlülerin ve yaşlıların her türlü engel, ihmal ve dışlanmaya karşı toplumsal hayata ayrımcılığa uğramadan ve etkin biçimde katılmalarını sağlamak için ulusal politika ve stratejilerin belirlenmesini koordine etmek,
• Şehitlerimizin hatıralarının yaşatılması, şehit yakınları ile gazilerin her türlü mağduriyet ve mahrumiyetten korunması için ulusal politika ve stratejilerin belirlenmesini koordine etmek,
• Toplumun sosyal yardım ve korumaya ihtiyaç duyan kesimlerine yönelik yardım faaliyetlerini düzenli ve etkin biçimde yürütmek,
• Öncelikle çocuğun aile içinde yetiştirilmesi ve desteklenmesi amacıyla aileyi eğitim, danışmanlık ve sosyal yardımlarla güçlendirmek,
• Ailenin bütünlüğünü korumak,
• Sosyal hizmetler ve yardımlara ilişkin ilke, usûl ve standartları belirlemek, sosyal hizmet ve yardım faaliyetlerinin, belirlenen ilke, usûl ve standartlar çerçevesinde denetimini yapmak,
• Sosyal hizmet ve yardım faaliyetleriyle bunlardan yararlananlara ilişkin bilgileri veri tabanı aracılığıyla işlemek, kontrol etmek ve izlemek,
• Sosyal hizmetler ve yardımlar alanındaki uluslararası gelişmeleri ve faaliyetleri izlemek,
• Mevzuatla Bakanlığa verilen diğer görev ve hizmetleri yapmaktır.

Sosyal Hizmetlerde Sosyal Hizmet Uygulaması

Sosyal hizmet sağlayan kuruluşların hedef kitlesinde yer alan yaşlılar, engelliler, çocuklar, gençler, kadınlar gibi müracaatçı gruplarının başvurdukları sistemden en etkin ve sorunlarını çözücü şekilde yararlanması bu birimlerde çalışan sosyal çalışmacıların ve sosyal hizmet ara elemanlarının görevleri arasında yer almaktadır. Bunun gerçekleştirilebilmesi için sosyal çalışmacıların ve sosyal hizmet ara elemanlarının bazı özellikleri taşımaları gerekmektedir. Bunlar;

• Sosyal hizmet sistemiyle ilgili bilgili olmaları,
• Hizmet verdikleri grupların gereksinimleri ve özelliklerini iyi bilmeleri,
• Hizmet verdikleri grupların yaşadıkları sosyal sorunların çözümü konusunda tutum geliştirmeleri,
• Müracaatçı gruplarına mesleki müdahale yöntemleri konusunda donanımlı olmaları,
• Takım çalışmasının gerektirdiği görev ve yetkiler konusunda donanımlı olmaları gerekir.

Sosyal meslek ara elamanı idari hizmetlerin yürütülmesine katkı sağlamakta ve sosyal hizmet müdahale planının içerisinde de yer almaktadır. Örneğin; yaşlı bakım merkezine müracaat eden bireyin, başka kuruma havalesinde ulaşım, yeni kuruma yerleştirme gibi destek hizmetler sağlayabilir. Kurum içinde düzenlenen mesleki eğitimlerde kendi hizmet alanıyla ilgili programlar düzenleyebilir. Sosyal hizmet kuruluşuyla diğer toplumsal kuruluşlar arasında idari destek personeli olarak görev alabilir. Kuruluşların hizmetlerini geliştirme faaliyetlerinde bulunan ekip içinde yer alabilir. İlgili mevzuatları ve alanın gerektirdiği bilgileri sahip olması gerekir.

Sosyal hizmet ara meslek elemanları Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı merkez ve taşradaki birimlerine bağlı kuruluşlarda istihdam olanağı bulabilirler. Ara elemanların varlığı hizmet uzmanlarının düşen rutin işleri azaltacak ve bu uzmanların nitelikli uygulama yapmalarına, mesleki çalışmalara ağırlık vermelerine, araştırma ve yayın faaliyetlerine hak edilen değeri vermelerine imkân sağlayacaktır.

Sosyal Yardımlar

Sosyal yardımların kapsamında aile, sağlık, eğitim, engelli, işsiz nüfus gruplarına yapılan yardımlar bulunmaktadır.

Sosyal yardımlarla ilgili bilinmesi gerekenler şunlardır;

• Sosyal yardım, sosyal güvenlik hizmetlerinin yerine getirilmesinde kullanılan bir yöntemdir.
• Sosyal hizmet kapsamına bir uygulama alanı ve hizmet şekli olarak girmektedir.
• Prim sistemine dayalı değildir. İhtiyaçlar karşılıksız olarak giderilmektedir.
• Resmi ya da yarı resmi kuruluşlar tarafından yürütüldüklerinde sosyal güvenlik hizmeti olarak kabul edilmektedir.
• Parasal yardımların dışında ayni yardım, bakım, tedavi, rehabilite etme ve yetiştirme, gibi şekillerde de sağlanmaktadır.
• İhtiyacın şekli ve şiddeti ölçü alınarak sağlanmaktadır.
• Kişileri, durumları ve özellikleri dikkate alınarak en kısa sürede kendilerini yeterli hale getirerek muhtaçlıktan kurtarmak amacını taşımaktadır.
• Asgari geçim seviyesi ve muhtaçlık araştırması yardım sağlama aşamasında dikkate alınır.

Sosyal yardımlar, sosyal güvence sisteminin açıklarını kapatıcı niteliktedir. Türkiye’de vatan hizmeti görenlere, istiklal madalyası sahiplerine, bazı kamu görevlilerine, şehitlerin ailelerine yapılan yardımlar, 65 yaşını doldurmuş, kimsesiz ve yardıma muhtaç tüm vatandaşlara aylık bağlanması sosyal yardımlara örnek olarak verilebilir.

Sosyal Yardımlarda Sosyal Hizmet Uygulaması

Türkiye’de sosyal yardım alanında hizmeti, Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığına bağlı Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü yürütmektedir. Kısaca görevleri ise, şunlardır;

• Yoksullukla mücadele ve sosyal yardımlar alanında ulusal düzeyde uygulanacak politika ve stratejilerin oluşturulması çalışmalarını koordine etmek,
• İlgili Kanunun amaçlarını gerçekleştirmek için idarî ve malî tedbirleri almak,
• Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonunun gelirlerini zamanında toplamak, toplanan gelirlerin yerinde, zamanında ve ihtiyaçlara göre kullanılmasını sağlamak,
• İlgili kanunla kurulan vakıfları denetlemek,
• Veri tabanıyla ilgili işlemleri yürütmek,
• Yoksullukla mücadeleye ve Genel Müdürlüğün görev alanına giren diğer konularla ilgili araştırma ve inceleme yapmak, proje yapmak ve uygulamak,
• Yoksullukla ilgili mücadele konusunda yararlı görülen modelleri uygulamaya koymak,
• Sosyal Yardımlar Bilgi Sistemi ile ilgili işleri yürütmek,
• Gelir tespit testlerine ilişkin usul ve esasları belirlemek,
• Bakan tarafından verilen benzeri görevleri yapmaktır.

Genel Müdürlük bünyesinde yürütülen yardımlar ise şunlardır;

• Aile Yardımları (gıda, yakacak, barınma),
• Sağlık Yardımları (tedavi destekleri, şartlı sağlık yardımı),
• Eğitim Yardımları (eğitim materyali yardımı, ücretsiz kitap yardımı, öğrenci barınma, taşınma, iaşe yardımı, yükseköğrenim bursları vb.)
• Özürlü Yardımları (özürlü ihtiyaç yardımı),
• Özel Amaçlı Yardımlar.

Sosyal Yardım Uygulamasında Bazı Süreçler

Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarına başvuru ve süreç bazı başlıklar altında toplanmaktadır.

Sürecin İşleyişi: Aileden yetişkin bir birey Sosyal Yardım Bilgi Sistemi (SOYBİS) sorgusu için kendi ve diğer yetişkinlerin imzası olan dilekçeyi imzalar. SOYBİS sorgusu ile 13 kurumun veri tabanında kayıtlı 28 ayrı bilgiye ulaşılır.

Hane İncelemesi: Görevli haneyi ziyaret ederek hanedeki kişilerin durumlarına ilişkin tespitler yapar.

Çevre incelemesi: Hanenin dışında muhtarlık, okul, sosyal çevre gibi bilgi kaynaklarından sosyal durumu tespite yönelik bilgi toplanır.

Sosyal inceleme raporu hazırlanması: SOYBİS sorgusu, hane ve çevre incelemeleri sonucunda hazırlanır.

Vakıf Mütevelli Heyeti Kararı: İhtiyaç duyulan sosyal yardım programı karşılaştırılır.

Nakdi yardımın bankadan tahsili ayni yardımın eve teslim edilmesi: Yardım anne adına bankaya yatırılır. Ayni yardımın uygun bulunması durumunda yardım hanenin ikametgâhına kadar götürülerek teslim edilir.

Hanenin takibi: OYBİS ve mahallede yapılan incelemelerle takip sağlanır.

Sosyal Hizmet Mesleği ve Sosyal İnceleme

Sosyal hizmet mesleğinin önemli araçlarından başında sosyal inceleme raporu gelmektedir. Kuruluşlara göre bu raporun içeriği farklılık göstermektedir. Bu mesleki durumla ilgili sosyal hizmet ara elemanlarının ve diğer sosyal meslek elemanlarının bilgi sahibi olması uygulamada çatışma ve karmaşıklık yaşanmaması için gereklidir. Raporun içeriğinde olması gerekenler kısaca şunlardır;

• Müracaatçının kimlik bilgilerinin yer aldığı ve psiko-sosyo-ekonomik durumuna ilişkin bilgilerin değerlendirildiği bir kısım bulunmaktadır.
• Müracaatçının daha önceden yardım alıp almadığının belirlendiği bir bölüm vardır.
• Rapor düzenlenirken müracaatçının fiziksel görünümüne ilişkin bilgiler yer almaktadır.
• Sağlık durumu ile ilgi bilgilere yer verilmektedir.
• Müracaatçının yaşadığı koşullarla ilgili nesnel bilgi yer almaktadır.
• Yaşadığı konutun fiziksel özellikleri belirtilmektedir.
• Gelir durumla ile ilgili bilgilere de yer verilmektedir.

Sosyal inceleme raporunu hazırlayan meslek elemanının etik anlamda hiçbir faktörün etkisinde kalmaması gerekir. Mesleğin öngörüsüyle hareket etmesi, mesleğin değer ve amaçlarına bağlı olması istenir.

Ara Meslek Elemanlarının Uygulamada Rol ve Sorumlulukları

Sosyal yardımcı/ara eleman, bağlayıcı destekleyici ya da yardımcı işlev taşıyan sosyal hizmet uzmanını tamamlayıcı meslek elemanıdır. Bu meslek elemanları rutin işlerin yanında aşağıdaki işlerle ilgili çalışmalara da katılmaktadırlar. Bunlar;

• Çalışma kayıtlarını bir sistem dâhilinde arşivleyebilme ve istatistiksel bir rapor olarak hazırlayabilme,
• Sosyal inceleme raporu niteliğindeki kayıtların korunmasını, arşivlenmesini sağlama,
• Diğer sosyal meslek elemanlarının çalışmalarının kayıtlarını bir sistem dâhilinde arşivleme, istatistiksel rapor olarak hazırlama,
• Sosyal çalışma mesleğinin uygulama etkinliğini arttırma,
• Engelliler, gençler, çocuklar, sıkıntıdaki kadınlar gibi grupların gündelik yaşamlarına katılarak, onlarla zaman geçirerek yaşamla başa çıkmalarını kolaylaştırma, sorunları kavramalarını sağlama ve onunla başa çıkmalarını kolaylaştırma, toplumsallaşmalarına ve sosyalleşmelerine yardımcı olma görevi üstlenme
• Müracaatçıyla ilgili dosya tutma ve
• Görev alınan sosyal hizmet alanlarında ve kuruluşlarında hizmet politikası doğrultusunda başvuranların ihtiyaçlarına yönelik sosyal danışmanlık yapmadır.

Ara sosyal hizmet meslek elemanı insan hak ve özgürlüklerini içselleştirmeli, mesleğin ilke ve değerlerine uygun bir şekilde mesleki davranış geliştirmelidir. Bunu mesleğin gelişmesi, meslek elemanının niteliğinin artması ve içinde yer aldığı uygulamanın başarılı olması açısından yapmalıdır.